Բանաստեղծ և թարգմանիչ Հրաչյա Սարուխանը մի շարք ժողովածուների հեղինակ է`«Եզրագծեր», «Հրաշք օրեր», «Վկայություններ», «Այլ ժամանակներ»,  «Աստծո առավոտ», «Սիրո հուշապսակ», «Ի տրիտուր»: Արժանացել  է «Տարվա լավագույն առաջին գիրք», Հայաստանի գրողների միության ամենամյա, Իսահակյանի անվան մրցանակներին, մշակույթի վաստակավոր գործչի և «Լոռվա ասպետ» կոչումներին, պարգևատրվել է «Մովսես Խորենացի» մեդալով:

-Ըստ շրջափուլերի, շրջադարձերի` ինչպե՞ս կբնութագրեք Ձեր ստեղծագործության էվոլյուցիան:

-«Սիրո հուշապսակում» միայն, այսպես կոչված, սիրային բանաստեղծություններ  են: Եվ դրանք չեն թվագրված: 1966-ից մինչև 2005 թվականը ինչ որ գրել եմ, տպագրել եմ այդ գրքում, և 60-ականների գործը կարող է մակարդակով չտարբերվել 2000-ականների բանաստեղծությունից, որովհտեև հենց սկզբից եղել է այն, ինչ որ ես խորացրել եմ պարզապես: Եվ լավ բանաստեղծությունը նշանակություն չունի` որ տարիքում ես գրում: Իմ առաջին գիրքը` «Եզրագծերը», երբ լույս տեսավ, իհարկե 10 տարի ուշացումով, ցրեցին շարվածքը. տարբեր պատճառներ կային` քաղաքական, կրոնական` ըստ իրենց, ովքեր ցրեցին` պետությունը, Խորհրդային Միությունը, գիրքս արժանացավ «Տարվա լավագույն առաջին գիրք» մրցանակին: Գրաքննադատները գրեցին, որ սկսնակի մուտք չէ, արդեն ձևավորված պոետ է եկել հայ գրականություն, ասպարեզ:

-Գրականագետներն ընկալել են Ձեզ, իսկ Դուք ինքներդ չունե՞ք այդ եզրագծերի զգացողությունը Ձեր արվեստում, որ մտածողություն է փոխվել, աշխարհայացք, հուզապրում է փոխվել:

-Տարիքի հետ` ասենք պատանի, երիտասարդ, տարեց, հետո ավելի նախածերունական, կարելի է ասել, հանդարտվում ես, էն կրքերը, էն բռնկումները առօրյա կյանքում էլ չես ունենում, պոեզիայի մէջ էլ: Կյանքին ավելի հանդարտ ես նայում, ավելի փիլիսոփայորեն, տեղ-տեղ բայց էլի մեկ էլ տեսար ժայթքում է: Պարզապես աշխատել եմ գործից գործ, բանաստեղծությունից բանաստեղծություն չկրկնեմ ինձ, չեմ ուզեցել ոչ հանգային կրկնություն լինի, ոչ վանկային, տաղաչափային, ոչ թեմատիկ, այսինքն` ես ինքս զարմանամ, ուրախանամ, որ նոր բան գտա և նոր բան ստեղծեցի ամեն ստեղծագործության հետ:

-Մեր Լոռվա 3 գրական մեծերի կողքին` Թումանյան, Մաթևոսյան, Զորյան, Ձեր անունն է նշվում, ինչպե՞ս եք վերաբերվում դրան:

-Ասեմ, որ նույնը և Մայրասարում կա խաչքար` ի պատիվ Թումանյանի, Զորյանի, Մաթևոսյանի և Սարուխանի: Ասելիք չունեմ, ես համամիտ եմ դրան. կեղծ համեստության ժամանակը չէ:  Օրինակ բերեմ, հարցի հետ կառնչվի, համենայն դեպս, պատասխանի նման կհնչի. «Եզրագծերում» մի բանաստեղծություն ունեմ`

Ներեցեք ինձ,
Ազնիվ, խստաբարո սրբեր, 
Ռոսլին ու Գրեկո ու Ռաֆայել…
Էնտեղ ասում եմ`
Իմ հոգևոր կյանքում ինչ վրձինը չարեց`
Իմ գրիչը կանի-
Հմուտ ու նուրբ:

Լևոն Միրիջանյանը, օղորմի իրեն, ինձ ասում էր` 19-20 տարեկան` իմ գրիչը կանի հմուտ ու նուրբ. սա ինչ մեծամտություն է: Ես էլ ասում էի` Չարենցը քանի տարեկան էր, որ գրեց`

Պիտի վառվի դարերում, պիտի լինի բարձր ու մեծ,
Ես եմ հիմա մի պոետ և իմ անունը Չարենց…

Բա` Չարենցի հետ ես համեմատվում, էստեղ համեմատվելու հարց չէ, եթե Չարենցը մեծ չլիներ, էդ տողերը չէին լինի: Հիմա պոետը զգում է, ասում է` իմ գրիչը կանի հմուտ ու նուրբ, և այդպես էլ եղավ. էս տարիները դա ցույց տվեցին:

-Բանասիրական վեճեր էին ծավալվում, թե ինչու է Սարուխանը Թումանյանից հետո թարգմանել Պուշկինի «Ձմռան իրիկունը»:

-Հասարակ օրինակ` Էդգար Պոյի «Ագռավը» մի 10 հայ հեղինակ թարգմանել են, էլ չեմ ասում ռուս մի 30 հեղինակ, որոնք բոլորն էլ տպագրվել են, իրար կողքի էլ տպում են ռուսները: Այսինքն` տարբեր մոտեցումներ են թարգմանական, տարբեր զգացողություններ: Հա, Թումանյանը մեր մեծն է, մեր հանճարն է, մեր աստվածն է գրական, բայց դա չի նշանակում` եթե Թումանյանը թարգմանել է, ասենք մենք պիտի չկպչենք: Երկրորդ` Թումանյանը ոչ թե թարգմանել է, ըստ իս` փոխադրել է և ինչ-որ բաներ հայկականացրել:

Երգիր ոնց էր ապրում խաղաղ հավքը գետի այն ափին,
Երգիր ոնց էր աղջիկը վառ ջուրը գնում մինչ արփին.

սա Թումանյանի փոխադրածն է, բնագրի հետ ոչ մի կապ չունի: Էնտեղ ասվում է`

Спой мне песню, как синица.
Тихо за морем жила;
Спой мне песню, как девица.
За водой поутру шла.

Երգիր երգն այն, որ թռչնիկը լուռ ծովից դենն էր գնում,
Երգիր երգն այն, որ աղջիկը կանուխ ջրի էր գնում.

էս իմ թարգմանությունն է: Խոսքը սինիցայի մասին է` երաշտահավի, որը մի պստլիկ, ծիպուկ բան է, ռուսերեն ասացվածք էլ կա` ”синица-не птица, как пропорщик не офицер”: Եվ ինչու է ծիտիկը լուռ ծովից դենը գնում, որովհետև էս ծիտը գլուխ է գովացել, որ ծովը կվառի` ծիտը ծովը կվառի, է, ծովը ոնց կվառի ծիտը, խայտառակվել է, հիմի ծովի աչքից հեռու է ապրում էլի, ոչ թե խաղաղ ապրում է ծովի էն ափին: Ես չուզեցի դա գրավոր գրեմ, որովհետև հիմի էլ կմեղադրեն կասեն` Թումանյանի սխալներն է բռնում: Բայց սխալ չեմ բռնում. Թումանյանինը հայոց աշխարհային զգացողություն է, իսկ ես թարգմանության մեջ, ինչ էլ որ թարգմանել եմ` Մայակովսկի, Եսենին, Ցվետաևա, Ախմատովա, Բրյուսով, ավելի շատ աշխատել եմ բնագրին, ռիթմին, տաղաչափությանը մոտ կատարել:

-Ձեր ներշնչանքի աղբյուրները:

-Իմ ներշնչանքի սկզբնական աղբյուրը եղել է սերը, իհարկե, ինչպես երևի շատերի մոտ, սերը` տարբեր դրսևորումներով` սիրահարությունը, սերը մերժելը, մերժվելը, բաժանվելը, սերը ապրելը և այլն և այլն, աշխարհը,  ընդհանրապես մտածողությունը, ինչ է մարդը, ով է, ինչի համար է, ինչ առաքելություն ունի: Մտածմունքներ են, որ էն հին` նախնադարից սկսած` մարդիկ մտածել են` մեծ փիլիսոփաները, մեծ պոետները, ամեն մեկը ուզեցել է մի լուծում տալ, լուծում չունի իհարկե: Կյանքի-մահվան մասին զրուցում են, խոսում են, բանաստեղծություններ են գրում, ես մի անգամ մի բան գրեցի, շուտվա բան էր` 70-ականներին, վերջում ասում եմ` Մեծահոգի գտնվիր, համարիր, թե չես ծնվել`ինձ եմ ասում: Այսինքն` վերջապես կարող էի ես չլինեի,  դու չլինեիր, էս կոմբինացիաները չլինեին, և էս ինչ որ մենք հիմա գիտակցում ենք, ես` իմ եսը` Հրաչյա Սարուխանն եմ, շատ հնարավոր է` ոչ էլ ծնված լինեի: Ուրախ պիտի լինեմ, մեծահոգի, որ ծնվեցի: Ինչքան Աստված տալիս է, ապրում եմ, ինչ որ հնարավոր է, կատարում եմ: Սա ես չեմ անում` ինչ որ գրված է, բոլորը աստվածային, եթերային, տիեզերական բաներ են: Ներշնչվում ես, թելադրում են: Ինձ է տրված այդ ամենը թղթին հանձնել, ես էլ խելոք-խելոք հանձնում եմ:

Համենայն դեպս, ինչ-որ առաքելություն ունի մարդը, որ աշխարհ է եկել: Մտածում  եմ` օրինակ մեղուն ինքը գիտի՞, թե՞ չգիտի` ինչ է անում, մեղր է սարքում, էդ դասակարգված կյանքը դրանց. մեղուների, մրջյունների մոտ էդպիսի կարգուկանոն, էդպիսի աշխատասիրություն և օրինականություն, պատժել կա, հեղափոխություններ են անում, մայր մեղվին գահին նստեցնում, գիտե՞ն` իրենք ինչո՞ւ են անում, թե՞ չէ: Մենք էլ` մարդն էլ չգիտիч ինչ է անում. նույն բաները նրանք էլ են անում, մենք էլ: Համենայն դեպս, անսխալական ոչ մեկս չենք եղել, ես իմ անունից եմ ասում: Լավ կլինի, որ մարդը հնարավորինս ապրի պատվիրաններով, կարողանա  որևէ մեկին չխանգարել, եթե չի կարողանում օժանդակի: Եվ ազնիվ ծառայի, որ մինչև վերջ ծառայի:

-Իսկ սե՞րը, նախախնամության կողմի՞ց է տրված, թե՞ բնության շնորհ է:

-Սերը զգացողություն է: Հիմա որ հիշում եմ, նույնիսկ 2-րդ դասարանում սիրահարվել եմ: Բայց դա ի՞նչ սիրահարություն է` 2-րդ դասարանում: Պարզապես գեղեցիկն ես սիրում, երևի սերը` գեղեցիկի հանդեպ, գեղեցկության հանդեպ: Կարող է իսկի գեղեցիկ էլ չէ էդ փոքր աղջիկը, բայց քեզ հոգեհարազատ ինչ-որ բան կա. երևի հոգին ինչ-որ հոգի է փնտրում ամբողջ կյանքում: Ասենք գտնում կորցնում  է, որովհետև իր հոգու արձագանքը չէ, իր հոգու մասնիկը չէ: Շատ հնարավոր է` ամբողջ կյանքում հազար անգամ էլ ամուսանանա, մի տաս հազար անգամ սիրահարվի, էլի հոգու մասնիկը չգտնի, որովհետև կարող է էդ հոգու մասնիկը է~ Վիետնամի ինչ-որ մի գյուղում է: Մի հատ էդպիսի բանաստեղծություն եմ գրել` «Հավետ սիրավորը».

Ինձ չհանդիպած,
Չտեսած անգամ`
Դու, Սիրո իմ որբ
Ու իմ որբի Սեր,
Ոչ մի սիրասուն
Չտես ածական
Չի~ հանդգնելու
Շունչդ որպիսել,-
Չեն հանդգնելու
Ոչ մի գույն ու բույր,
Ոչ մի ցնծություն
Ու ոչ մի կսկիծ,
Բայց խնդամորմոք
Օրհնելու են,
Քույր, Կո~ւրծք կուսեղեն
Ու կաթը կրծքիդ…

Սիրո մասին ինչ գիտեմ, ինչքան հնարավոր է, «Սիրո հուշապսակում» գրված է:

-Նախկինում երբեմն ակտիվ կեցվածքով մասնակցել եք ՏԻՄ ընտրություններին և սատարել քաղաքապետի տարբեր թեկնածուների:

-2008-ին` էդ միակ ժամանակն է եղել, որ ակտիվ եմ եղել, Էդվարդ Խլղաթյանի կողքին եմ կանգնել («Հայփոստի» Վանաձորի  բաժանմունքի տնօրենն է` հեղ.), ելույթ էլ եմ ունեցել, հանդիպումներ էլ եմ ունեցել: Դե, միշտ ընտրությունից առաջ հավաքվում են, խոսում են: Սամվել Դարբինյանը գրողներին էլ հրավիրեց խոսելու ընտրությունից, դե, էնտեղ ամեն մեկը ասում էր՝ ում է ընտրելու, ես պարզ ասացի, որ քանի որ իմ ընկերն է Էդիկը, ես նրա կողքին եմ լինելու:

-Ճի՞շտ է, որ ընտրություններից մեկի ժամանակ էլ հենց Սամվել Դարբինյանի կողքին եք կանգնել:

-Դե, հատուկ չեմ եղել, բայց համամիտ եմ եղել, հա:

-Իսկ այդ դեպքում հակասությո՞ւնը. չէ՞ որ ինքներդ ասացիք, որ Էդվարդ Խլղաթյանն ու Սամվել Դարբինյանը մրցակիցներ են եղել:

-Դե, Էդիկը իմ ընկերն էր: Հատուկ էլ ոչ մի անգամ ոչ մեկի կողքին չեմ եղել: Մեկ էլ մի անգամ մասնակցել եմ մի հանդիպման. Արմեն Սարուխանյանը երբ որ քաղաքապետի թեկնածություն էր դրել  99-ին, իմ արյունակից ազգականն է, իմ մոտիկ մարդն է, ինքը ինձ բան էլ չէր ասել, ես մեր թաղում` վերևներում որ հանդիպում էր, իմացա, գնացի, էնտեղ կանգնեցի կողքը, որ թաղեցիք չասեն` էս խառը օրերին ամոթ չի՞:

-Ամեն դեպքում ժամանակ առ ժամանակ դիրքորոշում արտահայտում եք քաղաքական դաշտում, բայց վերջին ՏԻՄ ընտրությանը բոլորովին անմասն մնացիք: Կարելի՞ է ասել, որ դա հասարակությունից կտրվելու, մեկուսանալու` վերջին շրջանում նկատվող Ձեր  անկումային տրամադրությունների հետ է կապված:

-Ես էդպես ակտիվ չեմ եղել: Ինչի՞ն պիտի մասնակցեի, մասնակցեմ՝ ի՞նչ անեմ, ճառ լսե՞մ, ես ճառ լսող չեմ, ես գրում եմ, գրել եմ: Ես ինչին որ չեմ համակերպվում, գրում եմ: Ոչ թե մեկուսացել եմ, ես գրել եմ «Կամավոր աքսոր», նաև ինձ համար գրել եմ` Կրքերից հեռու, գրքերին մոտիկ: Բայրոնը գնաց, հունական հեղափոխություններին մասնակցեց, դիրքերը մտավ, խրամատները, զենք առավ էդ փառավոր տղեն, ի՞նչ  շահեց, ոչ մի բան, ոչ մի օգուտ: Ես եթե զգում եմ` իսկապես օգտակար չեմ լինելու, ոչ մի բան չեմ փոխելու, չեմ լավացնելու, էդպիսի բանի չեմ մասնակցի: Ես պայքար բառը, ճիշտն ասեմ, չեմ սիրում. ոչ պայքար, ոչ հեղափոխություն: Մարդկությունը պետք է բնության նման էվոլյուցիոն, խաղաղ ճանապարհով կամաց-կամաց վերափոխվի: Պայքարը, չգիտեմ ինչի համար, ինչ պայքարես, ինչ անես: Եթե մարդու կամքը իրեն չսովորեցրեց ապրել... Մեր պայքարը ի՞նչը պետք է լինի, ամեն մեկի պայքարը պիտի լինի, որ ինքը իր մեջ փոխի, եթե իրեն հայ է կարծում:

-Բայց չէ՞ որ գրողը պետք է իր գրիչը հասարակական գործընթացների զարկերակին պահի:

-Մեզ ոչ մեկը չի ճանաչում: Մի անգամ` մի 10 տարի առաջ, ՏԻՄ ընտրությունների ժամանակ ավագանու անդամի թեկնածություն էի դրել, որպեսզի մշակույթի, բանի հարցերով մարդ լինի էնտեղ, քանի՞ ձայն տված լինեն, որ լավ լինի. էն էլ մեր էս թաղում` 7 ձայն, որից մի 2-ն էլ երևի մեր տնեցիքն էին տվել: Դե հիմա ասում ես` սենց, նենց:  Ուզում ես իմանաս` ես խռոված էլ եմ էս մարդկանցից: Ամեն նեղ տեղին ես եմ հասել սրանց. հազար բան է եղել ժամանակին, միջնորդել եմ, էկել են ինձ ասել` էս հարցը ոնց անենք, էս ջուրն է, էն է, էն է, բայց հենց տեղը էկավ՝ ես ո՞վ եմ, ինձ չեն ճանաչում: Ինձ ճանաչում է գրական աշխարհը, նորմալ կարդացող մարդիկ մի քիչ, մեկ էլ պրեզիդենտներն են մի քիչ ճանաչել` Լևոնը ավելի շատ, Ռոբերտը, բայց ինձ ամենաշատ ճանաչածը ինձ ոչ մի պարգև չի տվել: Հիմիկվա ախր մարդուն իմ պոեզիան չի հետաքրքրում, իրեն հացը, բանն է հետաքրքրում` ոնց անի: Մինչև մի քիչ սոցիալական վիճակը չլավանա, էդ հոգևորը մարդուն պետք չէ: