Մերի Շելլիի (Mary Shelley) «Ֆրանկենշտեյն կամ արդի Պրոմեթեւսը» վեպը (1818թ.) նոր ժամանակի մարդու եւ նրա ստեղծած առարկայի կամ տեխնոլոգիայի հարաբերության մասին գրված ամենահայտնի պատմություններից մեկն է: Տարբեր դարաշրջաններում, տարբեր մշակույթներում կարելի է գտնել նման թեմաներով առասպելներ, հեքիաթներ ու լեգենդներ. երբ մարդու պատրաստած իրը կենդանություն է առնում, երբ որոշակի հմտություններ ու գործիքների օգնությամբ մարդը փորձում է խախտել բնության հաստատած սահմանները եւ այլն: Հարածանոթ օրինակներ են Պիգմալիոնի, Պրոմեթեւսի, Բաբելոնյան աշտարակաշինության մասին առասպելները:

Շելլին իր հերոսին անվանում է արդի Պրոմեթեւս, բայց Ֆրանկենշտեյնի ճակատագիրը տարբեր է, տարբեր է եւ նրան բաժին հասած պատիժը: Նա կորցնում է հսկողությունը իր ստեղծածի նկատմամբ, եւ արարածը սպառնում է կործանել իր արարչին: Իրադրությունն իսկապես պարադոքսային է. նոր ժամանակի տեխնոլոգիայի առանձնահատկությունը նրա` տիրապետության եւ վերահսկողության միջոց լինելն է. մարդուն տեխնոլոգիան պետք էր բնությունը տիրապետելու համար, եւ հանկարծ հենց մարդու ստեղծածն է դուրս գալիս նրա վերահսկողությունից եւ կարող է ոչնչացնել նրան: Հին պատմությունների համեմատությամբ` այն մասին, թե ինչպես մարդու պատրաստած առարկան կենդանություն է առնում, ռոմանտիկական վարկածն ունի սկզբունքային տարբերություն. այս արարածը ոչ թե մոգության, այլ գիտության եւ տեխնոլոգիայի արդյունք է:

Հետեւողական լինելու դեպքում, հարցը կարելի է ձեւակերպել եւ այսպես. խնդիրը Ֆրանկենշտեյնի ստեղծած անկառավարելի հրե՞շն է, թե՞ ինքը` «արարիչը», նրա արարչագործական հավակնությունը` նաեւ ենթադրելով թե այստեղ նույնպես կամա թե ակամա գործում է «իր պատկերի եւ նմանության» սկզբունքը: Արեւմտյան մարդու անվերապահ հավատը գիտության եւ տեխնոլոգիայի նկատմամբ պետք է առնվազն հավասարակշռվի նրա բարոյական պատասխանատվությամբ իր ստեղծած իրերի համար, եւ հենց վերջինի մասին է, որ մարդիկ հաճախ մոռանում են:

Իհարկե, այս տեսանկյունից Շելլի վեպը եւ նրա հերոսը ընկալվում են ավելի շուտ որպես փոխաբերություն, որը մատնանշում է Լուսավորության գաղափարների, առաջադիմության անկանխատեսելի եւ մարդու համար ճակատագրական ու անհաղթահարելի հետեւանքները: 20-րդ դարի սկզբին Մաքս Վեբերը (Max Weber) առաջարկեց մի ուրիշ փոխաբերություն` «երկաթե վանդակ»-ը, որը վերաբերում էր կապիտալիստական հասարակություններին բնորոշ հարաճուն ռացիոնալացման եւ բյուրոկրատականացման ընթացքին: Դա այն հասարակությունն է, որտեղ տիրապետում են կարգավորման տեխնիկական սկզբունքները, որ հանգեցնում է հասարակության ապամարդկայնացման, մարդու անհատականության եւ իրական ազատության կորստին` հակառակ տեխնոլոգիական առաջադիմության խոստումներին:

Ահա մի քանի մեջբերում Վեբերի «Բողոքական էթիկան եւ կապիտալիզմի ոգին» աշխատանքից.

Արդի տնտեսական կարգը… այժմ կապված է մեքենայական արտադրության տեխնիկական եւ տնտեսական պայմաններին, որն այսօր որոշում է բոլոր անհատների կյանքը, որոնք ծնվել են այդ մեխանիզմի մեջ, այլ ոչ թե միայն նրանց, ովքեր ուղղակիորեն եւ անդիմադրելի ուժով մտահոգված են տնտեսական ձեռքբերմամբ… Աշխարհիկ բարիքների մասին հոգսը հարկ է, որ ծանրանա նրա սրբերի ուսերին «միայն որպես թեթեւ թիկնոց, որը կարելի է մի կողմ նետել ցանկացած պահի»: Բայց ճակատագիրը որոշեց, որ այդ թիկնոցը պետք է դառնա երկաթե վանդակ… Այսօր կրոնական ասկետիզմի ոգին… դուրս է պրծել այդ վանդակից, բայց քանի որ հաղթական կապիտալիզմը հենվում է մեխանիկական հիմքի վրա, այլեւս չի զգում դրա օժանդակության կարիքը…Ոչ ոք չգիտի, թե ով պիտի ապրի այդ վանդակում ապագայում, կամ արդյոք իրադարձությունների այդ սարսափելի շղթայի վերջում ի հայտ կգան բոլորովին նոր մարգարեներ կամ տեղի կունենա հին գաղափարների մեծ վերածնունդ, կամ, եթե դրանցից ոչ մեկն էլ չկատարվի, վրա կհասնի մեխանիկականացված քարացում` զարդարված մի տեսակ ջղաձիգ ինքնագոհությամբ: Քանզի այդ մշակութային զարգացման վերջին փուլի մարդկանց մասին իսկապես կարելի է ասել. «Մասնագետներ` առանց հոգու, ցանկասերներ` առանց սրտի: Եւ այդ ոչնչությունները համարում են, թե ձեռք են բերել քաղաքակրթության մի մակարդակ, որը նախկինում երբեք հասանելի չի եղել»:

Պատմելով Ֆրանկենշտեյնի եւ «երկաթե վանդակ» հասկացության մասին` ես ցանկանում եմ ուրվագծել մի համատեքստ, որը կարող է նպաստել Եղիշե Չարենցի «Մարիոնետկա» (1920թ.) բանաստեղծության ընթերցմանը որոշակի տեսանկյունից: Նկատենք, որ, լինելով Վեբերի վերը բերված տողերի նման հոռետեսական, այս բանաստեղծությունը գրվել է նույն տարում, ինչ «Տաղարան»-ը եւ, որ հատկապես հետաքրքրական է, ծայրահեղորեն լավատեսական եւ տեխնոլոգիական փոխաբերություններով հագեցած երեք ռադիոպոեմները` «Բոլորին, բոլորին, բոլորին». «երկաթե» երգ, «ռադիո-կայան» հոգի, «էլեկտրական բորբ հոսանքներով» լցված սիրտ…

Այսինքն, Չարենցը, որը ոչ միայն չէր ապրում կապիտալիստական աշխահում, այլեւ տարված էր հեղափոխության գաղափարներով եւ արդեն այդ ժամանակ ցույց էր տվել տեխնոլոգիայի ֆուտուրիստական ընկալման հստակ նշաններ, առաջարկում է մի մեկնաբանություն, որը, թվում է, ինչ-որ ձեւով մոտ է Վեբերի ախտորոշմանը: 

Մարիոնետկա

Կամաց, կամաց, կամաց, կամաց,
Ոտքերն հողին, հողին, հողին`
Եկավ-գնաց, եկավ-գնաց,
Գունատ, դեղին, գունատ, դեղին:

Ձեռքը շարժեց - մեկ վեր, մեկ վար,
Ոտքը խփեց - մեռե’լ, մեռե’լ,-
Առաջ եկավ դժվա՜ր, դժվա՜ր,
Ձեռքը շարժեց մեկ վար, մեկ վեր:

Ահա’, ահա՜ - թեքվե՜ց, թեքվե՜ց,
Կընկնի’, կընկնի... բայց չէ’. նայի՝.
Շուրթը շըրթից դանդաղ ջոկվեց,
Մնաց մի պահ` աչքը մահի:

Ու սո՜ւր ճչաց` կարծես բռնի
Աչքերն, անշարժ, հեռուն գամած.-
Այդպես հոգի’ս պիտի մեռնի -
Կամա՜ց, կամա՜ց, կամա՜ց, կամա՜ց… 

Մարիոնետկան` որպես մեռնող հոգու փոխաբերությո՞ւն: Թերեւս, բայց մինչ այդ, երեք քառատողերում խամաճիկի ուրվագծվող մարդանմանությունն է եւ նրա աճող առնչվածությունը մահվան հետ: Թեեւ հստակ չէ` ում մահվան. մարիոնետկան մեռնո՞ւմ է, թե՞ գուժում ինչ-որ մեկի մահը: Մեխանիկական տիկնի՞կն է ձեռք բերում մարդու նկարագիր, թե՞ մարդն է վերածվում անհոգի արարածի… Տեխնոլոգիան ոչ թե սպանում է հոգին, այլ դառնում հոգու մահվան եղանակը: