HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Հրաչ Բայադյան

Լուսանցագրություն. «մոգական ռեալիզմ»

Թեմային անդրադառնալու առիթը այս տարվա Նոբելյան մրցանակն ստացած չին գրող Մո Յանին վերաբերող մի քանի հոդվածներն ու հարցազրույցներն են, որ աչքի անց կացրի այս օրերին: Տարբեր առիթներով գրողը, խոսելով իր կրած ազդեցությունների մասին, առաջինն հերթին տալիս է Ուիլիամ Ֆոլկների եւ Գարսիա Մարկեսի անունները, իսկ մեկնաբանները նրա գրականությունը բնորոշում են այսպիսի արտահայտություններով. «երեւակայության եւ իրականության խառնում», «հալյուցինատորային ռեալիզմ» (“hallucinatory realism”), չինական «մոգական ռեալիզմ» եւ այլն: Այս ընթացքում, ստեղծագործությունների հետ միասին, ակտիվորեն քննարկվում էր նաեւ չին գրողի հստակ քաղաքական դիրքորոշման բացակայության հարցը, նրա՝ եթե ո՛չ հարմարվողականությունը, ապա լոյալությունը Չինաստանի իշխանության նկատմաամբ. Մո Յանը կոմունիստական կուսակցության անդամ է, Չինաստանի գրողների միության փոխնախագահ: Ինչեւէ, գրողի երիտասարդության տարիները (ծնվել է 1955 թվականին) համընկել են այն բանի հետ, որ ընդունված է անվանել լատինաամերիկյան գրականության բում եւ որի առավել մեծ մասսայականություն վայելող, կարելի է ասել՝ իկոնային ֆիգուրը Մարկեսն էր:

Դրանք նաեւ իմ երիտասարդության տարիներն էին: Թերեւս ուրիշ ոչ մի ժամանակակից գրականություն Խորհրդային Միությունում այդպես լայնորեն եւ այդպիսի բազմազանությամբ մատչելի չէր ընթերցողին՝ ոչ միայն տպագրության, այլեւ գրականագիտական վերլուծության առումով, ինչպես լատինաամերիկյանը: Մինչեւ հիմա իմ գրադարանում մնացել են այդ տարիներին տպագրված լատինաամերիկյան հեղինակների բազմաթիվ գրքեր: «Նահապետի աշունը» եւ «Հարյուր տարվա մենություն» (ավելի ճիշտ է ասել՝ «Մենության հարյուր տարի») վեպերը ռուսերեն լեզվով հրատարակվեցին 1970-ականների վերջին, իսկ 1980-ականներին, այն բանից հետո, երբ Մարկեսը ստացավ Նոբելյան մրցանակ (1982թ.), այդ բումը հասավ իր գագաթնակետին: Հիշում եմ նաեւ, որ «Հարյուր տարվա մենություն» վեպի առաջին ռուսերեն հրատարակությունը գրաքննված էր. գիրքը լույս տեսավ որոշ կրճատումներով:

Կասկածից վեր է, որ խորհրդային բումն ուներ իր առանձնահատկությունները, որոնք պայմանավորված էին Սառը պատերազմով, խորհրդային հակակապիտալիստական պրոպագանդայով, Երրորդ աշխարհի երկրների նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու համար Միացյալ Նահանգների եւ Խորհրդային Միության միջեւ ընթացող լարված պայքարով եւ այլն:

Եթե նույնինսկ Մարկեսը աշխարհում ամենահայտնի լատինաամերիկացի գրողն էր, խորհրդային ընթերցողը գիտեր մեծ թվով ուրիշ հեղինակների եւս, ինչպես Խորխե Լուիս Բորխեսը, Միգել Անխել Աստուրիասը (Նոբելյան մրցանակ,1967թ.), Կառլոս Ֆուենտեսը, Խուլիո Կորտասարը, Մարիո Վարգաս Լյոսան, որը Նոբելյան մրցանակի արժանացավ վեջերս (2010թ.), եւ ուրիշներ: Ավելին, թեեւ ընտրողաբար, բայց թարգմանվում էին Երրորդ աշխարհի ուրիշ հեղինակներ նույնպես՝ Վիդիադհար Ս. Նայպոլը (ծագումով հնդկաստանից, Տրինիդադ, Նոբելյան մրցանակ, 2001թ.) , Վոլե Շոյնկան (Նիգերիա, Նոբելյան մրցանակ, 1986) եւ համաշխարհայտի հռչակ վայելող ուրիշ գրողներ:

Բայց, իմ տպավորությամբ, այսօր Մարկեսը Հայաստանում միայնակ ներկայացնում է ոչ միայն լատինաամերիկյան, այլեւ գրեթե ամբողջ ոչ արեւմտյան գրականությունը: Թվարկված գրողների անունները հիմնականում անծանոթ են երիտասարդներին՝ թերեւս հայերեն լեզվով գրքերի խիստ պակասության պատճառով: Բայց  կա հարցի մյուս՝ ոչ պակաս կարեւոր կողմը: Քանի որ խորհրդային շրջանի քաղաքական-մշակութային համատեքստը վաղուց անհետացել է, ապա հարց է առաջանում՝ ի՞նչ նոր համատեքստում պետք է զետեղել եւ մեկնաբանել այս եւ բազմաթիվ այլ հեղինակների: Այսինքն կա ոչ միայն թարգմանելու, այլեւ մեկնաբանելու անհրաժեշտություն:

Լավ հայտնի են երկու անվանումներ, որոնք, առանց իրար բացառելու, թույլ են տալիս մոտենալ մեզ ծանոթ լատինաամերիկյան գրականության համար նոր համատեքստ ուրվագծելու խնդրին… «Երրորդ աշխարհի գրականություն» եւ «ետգաղութային գրականություն»: Երկուսն էլ հղում են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո առաջ եկած գլոբալ իրադրությանը, այդ ժամանակաշրջանում ստեղծված տեքստերին եւ այն միտումին, որ Միլեա Կունդերան անվանում է «վեպի տրոպիկականացում»:

Այս առումով՝ մոգական ռեալիզմը կարող է դիտվել որպես ետգաղութային դիսկուրսի մի տարատեսակ, որի նպատակների մեջ են մտնում արեւմտյան ժանրի՝ վեպի յուրացումը տեղական նպատակների համար. գաղութատիրության շրջանում քայքայված, այլասերված մշակույթի վերաարտիկուլացումը, արեւմտյան մշակութային տիրապետության՝ հատկապես գրականության մեջ եւ միջոցով հաստատված ձեւերի կազմաքանդումը եւ այլն: Չեմ փորձում տալ այս խիստ բարդ, խճճված թեմայի անգամ ամենամակերեսային նկարագրությունը, կբավարարվեմ միայն մի հարցի՝ մոգական ռեալիզմի եւ պոստմոդեռնիզմի փոխհարաբերության համառոտ դիտարկմամբ: Հարց, որը մանրամասնորեն քննարկված է ետգաղութային ուսումնասիրությունների բնագավառում, որի օգնությանն էլ ես հիմա դիմում եմ:

Նախ՝ նկատեմ, որ «մոգական ռեալիզմ» տերմինը, նախապես վերաբերելով միայն լատինաամերիկյան գրականությանը, աստիճանաբար ընդլայնվել է եւ այժմ օգտագործվում է ցանկացած ետգաղութային եւ մշակութապես մարգինալացված համատեքստի նկատմամբ եւ առհասարակ ցանկացած գործի նկատմամբ, որն իր մեջ կոդավորում է որոշ դիմադրություն արեւմտյան տիրապետության համակարգերին:

Մոգական ռեալիզմի հիբրիդային բնույթը՝ մոգականի (երեւակայականի) եւ իրականի միախառնումը, իսկապես մոտեցնում է այն պոստմոդեռնիստական մշակույթին: Երկու դեպքում էլ ակնհայտ է մարտահրավերը ժանրերի ավանդական բաժանմանը եւ ռեալիզմի պայմանականություններին: Երկուսին էլ բնորոշ է երկխոսությունը պատմության հետ (ի հակադրություն մոդեռնիստական կանոնին), թեեւ նրանցից յուրաքանչյուրն այդ բանը կարող է անել տարբեր ձեւերով եւ տարբեր նպատակներով: Սա չի նշանակում, որ պոստմոդեռնիզմը կլանում-յուրացնում է ետգաղութայինը (պոստկոլոնիալը), այլ դրանց մտահոգությունների նմանությունը, որը սակայն պատճառներից մեկն է որքան ուժի, այնքան էլ մասսայականության մի շարք գրողների՝ Գաբրիել Մարկեսից մինչեւ Սալման Ռուշդի:

Մյուս կողմից, խոսելով դրանց տարբերությունների մասին, նկատենք, որ մոգական ռեալիզմին բնորոշ քաղաքական չափումը որակապես տարբերում է այն իմաստի վերաբերյալ պոստմոդեռնիստական հոռետեսությունից: Այդուհանդերձ, այստեղ առկա է խորին երկդիմություն: Արդիական եւ ետարդիական վեպի ձեւեը թույլ են տալիս հեշտությամբ վերաօգտագործել եւ ապրանքայնացնել ուրիշ մշակութային բովանդակությունը: Արդյո՞ք նույն բանը չեն անում Երրորդ աշխարհի եւ Արեւմուտքում հաստատված նրանց սփյուռքների հեղինակները՝ իրենց մշակույթը (արեւմուտքի համար «ուրիշ» մշակույթի էկզոտիկան) հարմար տեսքով մատուցելով արեւմտյան լսարանին: Չէ՞ որ այս գրողների ընթերցողների հիմնական զանգվածը հենց Արեւմուտքում է: Հիբրիդայնությունը եւ պոստմոդեռնիզմի հետ մյուս «նմանությունները» որքանո՞վ են դառնում գիտակցված ռազմավարություն Երրորդ աշխարհի հեղինակների եւ տեքստերի համար՝ ճանաչվելու, գնահատվելու Արեւմուտքի կողմից, եւ որքանո՞վ սա համատեղելի է Երրորդ աշխարհի եւ հատկապես ետգաղութային գրականության հակաարեւմտյան կեցվածքի եւ մշակութային դիմադրության հանձնառության հետ: Այս հարցերը միարժեք պատասխան չունեն:

Իրադրությունն ավելի է խճճվում, երբ հարցին մոտենում ենք մի ուրիշ կողմից: Հիշեցնեցնելով, որ Լատինական Ամերիկան ինքն իրականացնում է գաղութատիրություն բնիկ հնդկացիների (ինկա, մայա, ացտեկ) նկատմամբ, հետազոտող Ջ. Դուրհամը նկատում է, որ մի խումբ լատինաամերիկյան գրողներ (մեքսիկացի Խուան Ռուլֆոն, գվատեմալացի Միգել Աստուրիասը եւ այլք), հակառակ իրենց հակագաղութատիրական կեցվածքին, կամ բոլորովին անտեսում են կամ անընդունելի, ստորացուցիչ ձեւով ներկայացնում այդ հնամենի ցեղերի հետնորդներին: Նա շարունակում է. «Կոլումբիացի վիպագիր Գարսիա Մարկեսը իր մանկության մի մասն ապրել է գյուղում: Ե՛ւ այդ ժամանակ, եւ ա՛յն, երբ նա գրում էր իր վեպերը, ինչպես նաեւ ա՛յն, երբ տեղի են ունենում նրա վեպի իրադարձությունները, «հնդկացիները» Կոլումբիայում քաղաքականապես կազմակերպված համայնք էին, որը հալածվել եւ կոտորվել է: Այդուհանդերձ, Գարսիա Մարկեսի Կոլումբիայում «հնդկացիներ» չկան»:

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter