Գրական լեզվի առօրյա օգտագործման հարցը քննարկելիս հաճախ բարբառային եւ ժարգոնային որոշ ձեւերի գործածությունը արդարացվում է՝ վկայակոչելով «կենդանի» լեզուն կամ լեզվի «բնականությունը»։ Հասկանալի է, սակայն, որ բնական, կենդանի լեզվի մասին հասարակության տարբեր խավեր, տարբեր խմբեր եւ առանձին մարդիկ կարող են ունենալ միանգամայն տարբեր պատկերացումներ։ Մյուս կողմից՝ գաղափարաբանության քննադատության ավանդությունը սովորեցնում է որպես «բնական» ներկայացող ամեն ինչի ետեւում փնտրել որոշակի շահեր, սոցիալական ճնշումներ ու պարտադրանքներ։

Այս առումով, գրական արեւելահայերենի ձեւավորման ընթացքի որոշ կողմերի հպանցիկ դիտարկումը կարող է լավ մեկնակետ լինել նրա ներկա անմխիթար վիճակի պարզաբանման փորձերի համար։

Շատ հասարակություններում գրական (կամ գրության) լեզուն սկզբնապես ձեւավորվել է որպես վերին խավերի լեզու՝ հետո միայն նույնացվելով գրագիտության, կրթությամբ ձեռք բերվող գիտելիքի եւ համապատասխան հասարակական կարգավիճակի հետ։

Մինչդեռ գրական արեւելահայերենը առաջին հերթին մշակվել է գրականության (լայն իմաստով) մեջ եւ, ինչպես ակնհայտ դարձավ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո, այդպես էլ չունեցավ իր սոցիալական խավը։

Գրական հայերենը խորհրդային էր ոչ միայն իր զարգացման եւ տարածման ինստիտուցիոնալ ձեւերով, այլեւ այդ ամենի մեջ անբացահայտ գործող սոցիալական ուտոպիայով. այն ապագայի հասարակության լեզուն էր՝ սնվող հավասարության եւ միատարրության իդեալներով։

Սակայն, պարադոքսային ձեւով, ապագան խոստանում էր նաեւ այդ լեզվի անհետացումը մի ժամանակ, երբ խորհրդային ժողովուրդը կունենար միասնական լեզու՝ ռուսերենը։

Այսօրվա դիտանկյունից նույնիսկ թվում է, թե Խորհրդային Հայաստանում գրական հայերենն ուներ ավելի դյուրաբեկ սոցիալական հիմքեր, քան գեղջկական բարբառները, քաղաքային ժարգոնները եւ նույնիսկ ռուսերենը։ Ասենք, ռուսախոսությունը ոչ այնքան պարզ լեզվական նախապատվության, որքան պետական-կուսակցական կամ գիտատեխնիկական վերնախավին պատկանելու կամ նման հավակնություններ ունենալու արդյունք էր։

Ետխորհրդային շրջանի արմատական հասարակական հեղաբեկումներից հետո աստիճանաբար ձեւավորվեց նոր սոցիալական կարգ, շերտավորված հասարակություն՝ ծայրահեղորեն ընդգծված բեւեռներով։

Մտավորական խավի անհետացմանը զուգահեռ ի հայտ եկավ էլիտա՝ նմանակման համար օրինակելի կենսակերպով, այդ թվում՝ լեզվով, որը խորհրդային տարիների լուսանցքային ժարգոնների այլակերպված խառնուրդն էր՝ ըստ անհրաժեշտության միահյուսված գրական լեզվի մի պարզունակ տարբերակի եւ սրբագործված իշխանության ու հարստության ավազանում։
Մի կողմ թողնելով հնարավոր վերապահումները՝ Մարքսի հայտնի արտահայտության նմանությամբ կարող ենք ասել. «Հասարակության էլիտային լեզուն հասարակության էլիտայի լեզուն է»։

Չգիտեմ, թե այսօր քանի հոգի է հավատում, որ գրական լեզվի փրկության գործը կարելի է գլուխ բերել մայրենին սիրելու եւ հարգելու հորդորներով, սխալները հետեւողականորեն մատնացույց անելով, կրկնելով-հիշեցնելով… Նախ՝ կան լեզվական խախտումներ եւ սխալներ, որ դժվար է նկարագրել եւ ցույց տալ։

Դա հատկապես վերաբերում է բանավոր խոսքի ելեւէջներին (ինտոնացիային)։ Մյուս կողմից՝ վստահ եմ, որ գրական հայերենի ճակատագիրը հարկ է քննարկել հասարակական փոխակերպումների համատեքստում, սոցիալական աշխարհից անբաժան. խավերի առաջացում եւ դրանց միջեւ հարաբերությունների ձեւավորում, արժեքների եւ նորմերի փոփոխություն, սոցիալական համերաշխության եւ հարմարվողության մեխանիզմների առաջացում եւ այլն՝ չմոռանալով նաեւ այնպիսի միտումների մասին, ինչպես մշակութային գլոբալացումն է կամ սոցիալական-մշակութային միջավայրի հարաճուն տեխնոլոգիականացումը։

1990-ականներին Արեւմուտքում արձանագրված «ժամանակակից մշակույթի սեքսուալացումը», հանրային տարածության, մեդիայի էրոտիկականացման միտումը նկատելի է նաեւ Հայաստանում, որ մասնավորապես դրսեւորվում է լեզվի էրոտիկության նորահայտ ձեւերով։

Քայլվածքի, կեցվածքների, շարժմունքի եւ դիմախաղի հետ միասին էրոտիկության հստակ շեշտեր են հայտնվում նաեւ լեզվի մեջ, եւ այդ բանն ավելի լավ երեւում է աղջիկների խոսքում։

Իհարկե, բարբառները եւ խորհրդային գրական հայերենը չէին կարող լինել այդքան բացահայտ ձեւով էրոտիկ, քանի որ, ասենք, անձնականության հրապարակային դրսեւորումները բնորոշ չէին խորհրդային մարդուն (դրան հակառակ, բացահայտ էին կոմունիստական պանթեոնի կուռքերի զանգվածային պաշտամունքի ամենօրյա արտահայտությունները)։

Սա նորություն է եւ, ինչպես ասացի, լծորդված է մշակութային արտահայտության բոլոր ձեւերի սեքսուալացման գլոբալ միտումին, բայց Հայաստանում, տեղական զանգվածային մշակույթի բուռն տարածման պայմաններում անխուսափելիորեն ենթադրում է, ի թիվս այլ բաների, ժարգոնային երանգներ եւ ելեւէջներ։

Այդպիսի խոսքի մեջ սովորաբար նախադասությունը մասնատվում է փոքրիկ հատվածների, որոնցից յուրաքանչյուրը, հաճախ բաղկացած միայն մեկ-երկու բառից, երգեցիկ արտաբերությամբ կառուցվող ինքնաբավ, ավարտուն միավոր է։

Հաճախ հանդիպող ձեւերից է բառի վրա ազատ լողացող շեշտը, որը, թվում է, պատրաստ է իջնելու ցանկացած վանկի վրա, բայց կարող է եւ ընդհանրապես չդրվել։

Եւս մեկ օրինակ, որ շատ տարածված է հեռուստալրագրողների խոսքում։ «Ինչ-է-սպասվում», «ով-է-մեղավոր» եւ հարցական նշանով նմանատիպ այլ արտահայտություններ արտաբերվում են մի շնչով, իսկ առաջին վանկի վրա ենթադրվող հարցականը, բացականչության հետ միախառնված, երգաձայն լղոզվում է ողջ արտահայտության երկայնքով…
Բայց վերադառնանք հիմնական թեմային, որ ձեւակերպված է հոդվածի վերնագրի մեջ։ Իմ նպատակն է՝ մատնանշել սոցիալական հարմարվողականության (կոնֆորմիզմի) եւ գրական լեզվի այլասերման կապը՝ պնդելով, որ լեզվի ներկա աղետալի ետընթացը եւ «ապերոյական» ժարգոնի օրինականացումը համատարած հարմարվողության կողմնակի արդյունքն է, այլեւս կայացած եւ անսասան սոցիալական նորմերի եւ ուժերի առջեւ հնազանդության եւ համերաշխության ցուցադրության ձեւերից մեկը։

Շատ տեղին է թվում խորհրդային գրող եւ քննադատ Լիդիա Գինզբուրգի հետեւյալ նուրբ դիտարկումը։ Նա ստալինյան բռնությունների տարիների մասին գրում է, որ մարդկանց առօրյա հարմարվողությունը արտացոլվում էր ոչ միայն զանգվածային ձերբակալությունների եւ շուրջը կատարվող ամեն բանի արդարացման, դրանց նկատմամբ անտարբերության մեջ, այլեւ որոշակի լեզվական պրակտիկաներում, խոսքի ելեւէջներում, «նույնության հապշտապ ցուցադրության մեջ» (в торопливом показе тождества)։

Թեոդոր Ադոռնոն նկատում է, որ պարապությունը (ազատ ժամանակը), նույնիսկ հպարտությունը եւ գոռոզությունը վերին խավերի լեզվին տվել են որոշակի անկախություն եւ ինքն իրեն կարգավորելու կարողություն։ Այսպիսով, այն կարող է ընդդիմանալ իր տերերին, հրաժարվել ծառայել նրանց շահերին։

Իսկ «մյուս կողմից՝ ենթարկվածների լեզուն կրում է միայն տիրապետության կնիքը՝ այդպիսով էլ ավելի զրկելով նրանց արդարությունից, որ խոստանում է չխեղված, ինքնավար խոսքը բոլոր նրանց, ովքեր բավականաչափ ազատ են՝ արտաբերելու այն առանց չարության»։

Գրական լեզուն ժարգոնային շերտերով «հարստացնելու», հագեցնելու ակներեւ միտումը այն դարձնում է այսօրվա իմաստով էլիտային, բայց ըստ ամենայնի` զրկում ինքնավարության, ազատության եւ արդարության նվազագույն պաշարներից կամ հենց խոստումից, որ թերեւս կար, կարող էր գտնվել գրական արեւելահայերենի մեջ։

Մինչդեռ այսօր այն տեղի է տալիս բոլորովին այլ իդեալների առջեւ մի ժարգոնային լեզվի, որն արտացոլում է իր ակունքներում դաջված ենթարկվածությունն ու բռնության մղումը, մարմնացնում նեղ խավային շահը, հաղորդակցության՝ պարզունակության հասնող միարժեքությունն ու անարգելությունը, որ շարունակ վերաճում է զուտ խավային պատկանելությունը հաստատող նշանների ցուցադրության։

Նրան անմատչելի է դասակարգի եւ նրա լեզվի բարերար հեռավորությունը, օտարվածությունը, որ է՛ լեզվի ինքնավարության եւ արտահայտության ազատության գրավականը, հնարավորությունը՝ անտեսելու նեղ սոցիալական նախապատվություններն ու պարտադրանքները, գիտակցելու այնպիսի բաներ, ինչպես մարդկային արժանապատվությունն է եւ հասարակական շահը։

Վերադառնալով Նիցշեի այն միտքին, թե մարդկանց հաճախ ավելի շատ միավորում է ոչ թե ընդհանուր հիշողությունը, այլ այն, ինչ միասին որոշել են մոռանալ, կարելի է ենթադրել, որ հայաստանյան հասարակության համերաշխության կարեւոր գրավական է դառնում գրական հայերենը մոռացության մատնելու վերաբերյալ թաքուն համաձայնությունը։