Հ. Ներկայիս Հայաստանի ամենասուր խնդիրներէն մէկը արտագաղթն է : Դուք 2-3 տարի առաջ արդէն ահազանգ հնչեցուցած էիք այս առնչությամբ : Ի՞նչ հոլովոյթ կարելի է նկատել  այս ուղղութեամբ:

Պ. Մենք աղետի մէջ կը գտնուինք : Ըստ պաշտօնական տուեալներու` 2007-ին երկիր մտնողներու և երկրէն դուրս եկողներու բացասական հաշուեկշիռը 3,000 էր իսկ 2011-ին դարձած էր 44,000 : Միշտ ըստ պաշտօնական տուեալներու այս տարուայ առաջին 9 ամիսներուն այդ թիւը 110,000-ի հասած է : Մինչև տարեվերջ այս թիւը վստահաբար պիտի պակսի, որովհետև տարեվերջին` յատկապէս Ռուսաստան աշխատելու գացած մի քանի տասնեակ հազար մարդ կը վերադառնայ, յետոյ նորէն երթալու համար : Այս` տարուէ տարի մեծցող թիվերը ինքնըստինքեան չափազանց մտահոգիչ են : Ըսեմ, որ դժբախտաբար նաև խափուսիկ են : Իրական թիւը աւելի է : Ըստ վերը նշուած վիճակագրութեան 2002-2007 թուականներուն Հայաստան մուտք գործած մարդիկ 20,000-ով աւելի եղած են քան Հայաստանէն դուրս եկած մարդիկ, մինչդեռ ըստ իշխանութիւններու կողմէ պատուիրուած և նոյն իշխանութիւններու կողմէ հրապարակուած` միջազգային մասնագիտական խումբի կատարած ուսումնասիրութեան այդ նոյն տարիներուն Հայաստանէն արտագաղթած են 150,000 մարդ :  Մարդ կրնայ միայն ապշիլ միևնոյն իշխանութիւններու կողմէ տրուած այս թիւերու տարբերութենէն, բայց երանի թէ միայն ապշէինք : Պատկերը պարզապէս սարսափելի է :

Պէտք է յառաջիկայ մի քանի տարիներու ընթացքին անպայման կարենանք կասեցնել այս ընթացքը, որովհետև ժողովրդագրական քրիտիքական սեմէ մը անդին այլևս անկարելի պիտի ըլլայ ապահովել Հայաստանի ազգային անվտանգութիւնը (յատկապէս նկատի ունենալով երկրի աշխարհաքաղաքական  պայմանները), և հետևաբար նաև Հայաստանի և ամբողջ հայ ժողովուրդի գոյութիւնը: Ասիկա լուրջ ահազանգ է. Բայց ահազանգի հնչեցման նպատակը զգաստութեան, գիտակցութեան և զօրաշարժի, ու հետևաբար անյապաղ ախտաճանաչման և լուծման փնտռտուքի  հրաւիրումն է, և անշուշտ ոչ երբեք յուսալքման մղումը : Եթէ իրականութեան ծայր աստիճան լրջութիւնը չգիտակցինք և համապատասխան լուծումներ չգտնենք, եթէ մտածենք` որ այդ տհաճ իրականութիւնը կրնայ ինքնաբերաբար սրբագրուիլ, օր մը պիտի արթննանք և տեսնենք, որ արդէն ամեն ինչ կորած է:

Բայց մեր ճակատին վրայ այդպէս բան գրուած չէ : Կրնա’նք այս ընթացքը կասեցնել ու շրջել, և  ուժերու համատեղ լարումով անպայմա’ն պիտի կասեցնենք և շրջենք : 

Ինչպէ՞ս: 

Ոչ ոքի համար գաղտնիք է, որ արտագաղթը և հետևաբար հայրենիքի ու ազգի գոյութեանը սպառնացող վտանգը երկրի մէջ տիրող ընկերային-տնտեսական և բարոյահոգեբանական իրավիճակի արդիւնքն են, իսկ այս վերջինները առարկայական և կամքէ անկախ պատճառներու հետևանքը չեն, այլ մարդոց կողմէ, հայ կոչուող մարդոց կողմէ երկրին մէջ ստեղծուած համակարգի արդիւնքն են, համակարգ` որ փոքրամասնութեան մը շահերուն կը ծառայէ միայն: Այս խաւը ոչ միայն արդարութիւն հասկացողութեան նկատմաբ ամբողջական արհամարհանգ ունի, այլ լռիւ անտարբեր է այն փաստին նկատմամբ, որ իր վարքով ամբողջ ազգը կործանման կ’առաջնորդէ : Հարցի լուծումը երկիրը արժեքային և կառավարման այլ համակարգով , այլ տեսլականով օժտելուն մէջ  կը կայանայ, իսկ համակարգափոխութիւնը նախ կը պահանջէ իշխանափոխութիւն:  Նկատի ունենալով գոյութենական խնդիրը, համակարգի փոփոխութեան անհրաժեշտութիւնը պէտք է բոլորին, ներառեալ սփյիւռքահայութեան կողմէ գիտակցուի որպէս անյետաձգելի առաջնահերթութիւն: 

Բարեփոխումներու և նոյնիսկ արմատական, համակարգային փոփոխութեան անհրաժեշտութեան մասին յաճախ խօսուած է : Ինչու՞ անոնք մինչև հիմա իրականութիւն չեն դարձած և ինչու՞ կը կարծէք որ այսուհետև կրնան իրականութիւն դառնալ: 

Պատասխանը քաղաքական համակարգի և առկայ քաղաքական դաշտի, իշխանութեամբ և ընդդիմութեամբ, ամլութեան և սնանկութեան մէջ  կը գտնուի: Քաղաքական փոփոխութիւնները և յատկապէս օրինապահ միջոցներով իշխանափոխութիւնը պէտք է տրամաբանականօրէն պետական հաստատութիւններու և ընտրութիւններու գործընթացի միջոցով կատարուին : Բայց Հայաստանի մէջ դասական քաղաքական գործունէութեան այս ուղին 1995-էն ի վեր խափանուած է : Ոչ ոքի համար գաղտնիք է, որ ընտրութիւնները միշտ կեղծուած են և կեղծարարութեան, ինչպէս նաև ընտրողներու վրայ ճնշման  շօշափելի և հոգեբանական գործիքները ընտրութենէ ընտրութիւն կատարելագործուած են : Կեղծիքի ամենահզօր զէնքը` Հայաստանէն հարիւր հազարաւոր արտագաղթածներու քուէներու վարչակարգի կողմէ խարդախութեամբ օգտագործումն է : Այսպիսի պայմաններու տակ` վարչախմբի կազմակերպած «ընտրութիւններ»-ուն մասնակցութիւնը արդէն ոչ թէ միամտութիւն է, այլ այդ իշխանութիւններուն մեղսակցութեան համազօր  արարք դարձած է, որովհետև բացի կանխորոշուած արդիւնքներուն  կեղծ վաւերականութիւն շնորհելէ, այլ բանի չի ծառայեր:

Օրուայ իշխանութիւնը ոչ միայն չակերտեալ կամ անչակերտ բարեփոխիչներուն թոյլ չի տար ժողովրդավարական ճամբով իշխանութեան հասնելու, այլ նաև նոյն առանձնաշնորհեալ խաւի մէկ այլ քլանին կամ ենթաքլանին : Նախագահական «ընտրութիւններէն» երկու ամիս առաջ խայտառակ պատկեր է : Ներկայ իշխանութիւնները ոչ միայն «ազատական» նախկին արտաքին գործոց նախարարի նախագահական ախորժակներու առաջքը առին, այլ նաև օլիգարխիական այս համակարգի գլխաւոր սիւներէն մէկուն, Գագիկ Ծարուկեանին հասկցուցին, որ եթէ շարունակէ նախագահական  նկրտումներ ցուցաբերել, շատ բան կը կորսնցնէ, և երկուքն ալ այդ բեմէն չքացան:

Բայց խնդիրը քսանամեայ քաղաքական դաշտի միայն իշխանական հատուածին չի վերաբերիր: «Ընդդիմադիր» կոչուող հատուածը, բացառութիւնները յարգելով, նոյնքան սնանկ եղած է, որքան իշխանութիւնը : Անոնցմէ մաս մը նախկին իշխանութիւն եղած են, ներկայ համակարգի հիմնադիրները եղած են, և իշխանութեան վերատիրանալու խնդդիր ունին. Ուրիշ մաս մը ներկայ իշխանութիւններու հետ իրենց երկարամեայ համագործակցութեամբ վարկաբեկուած են և վստահութիւն չեն ներշնչեր. Ուրիշներու նպատակը պարզապէս կաշառուիլն ու փշրանքներ որսալն է : Իշխանական և «ընդդիմադիր» այս մօտեցումները, քաղաքականութիւնները, հանգեցուցին քաղաքական դասական խաղի այսօրուայ անել վիճակին : Մայիս 2012-ի խորհրդարանական «ընտրութիւնները» փաստեցին իշխանութիւններու «ամենակարողութիւնը» և «ընդդիմութեան» սնանկութիւնը : Վերջինները հազիւ կրցան խորհրդարան սպրդիլ : Ներկայ «նախագահական» խաղերը աւելի մեծ խայտառակութիւն են : Այսօր քաղաքական դաշտի ճահճացումը ամբողջացած է . անելը ամբողջական է: «Ընդդիմութիւնը» անկարող է թեկնածու առաջադրել : Իշխող թևին  կը թուայ, որ ամբողջական գերակայութիւն հաստատած է : Բայց ասիկա ճահճի վրայ ձեռք բերուած գերակայութիւն է : Ան ոչ թէ ապրող, այլ նեխած համակարգի մը վրայ կը թագաւորէ: Այս համակարգը նաև քաղաքականօրէն ճգնաժամի մէջ է : Եթէ քաղաքական համակարգը մինչև հիմա ձևականօրէն կ’աշխատէր, հիմա և այսուհետև ձևականութիւնն ալ կորսուած է :

Իրավիճակը միայն այլընտրանքային ճանապարհներով կրնայ փոխուիլ և այդ այլընտրանքայինի պահը հասունցած է: 

«Սարդարապատ» շարժումը ամիսներ առաջ «այլընտրանքային ընտրութիւններ»-ու կամ «այլընտրանքային խորհրդարան»ի կարգախօսերով հանդէս եկաւ : Կ’ենթադրեմ խօսքը այդ մասին է: 

Խօսքը այդ մասին է, բայց նաև քաղաքացիական շարժման մասին : Վերջին 2-3 տարիներուն քաղաքացիական շարժումը նոր շունչ, նոր թթուածին բերաւ Հայաստանի ընկերային կեանքէն ներս: Պատահական չէ, որ քաղաքացիական շարժման վերելքը զուգահեռ ընթացաւ «էստաբլիշմընթ»-ային քաղաքական գործընթացներու վայրէջքին և ճահճացման խորացման : Քաղաքացիական շարժումները (բնապահպանական, մշակութային ժառանգութեան պաշտպանութեան, մարդու արժանապատւութեան և իրաւունքներու պաշտպանութեան ևայլն) թէև թիւով տակաւին գերակշռող չեն, բայց, բացի քանակապէս աճելէ, որակ կը ներկայացնեն : Իշխանութիւնները, որոնց համար քաղաքական դասական դաշտը հսկողութեան տակ պահելը «խաղ» է, լաւ չի գիտեր ինչպէ՞ս վարուիլ այս դիմադրող բայց  խաղաղ շարժումներուն հետ : Ասոնք անցնող մէկ ու կէս տարիներու ընթացքին թէև փոքր, բայց կարևոր և որակեալ յաղթանակներ արձանագրած են : Հիմնականին մէջ երիտասարդ, նոր մտածելակերպով երիտասարդներէ բաղկացած այս շարժումները մեծնալու և տարածուելու միտում ունին, և վստահաբար կարևոր դեր պիտի խաղան Հայաստանի մէջ ընկերային և քաղաքական նոր մթնոլորտ ու իրականութիւն յառաջացնելու գործին մէջ :

Բայց իշխանության փոփոխութեան և նոր համակարգի ձևաւորման գործը ուզենք թէ չուզենք քաղաքական է, և բացի քաղաքացիականէն, պէտք է ունենալ նաև միւս, ուղղակի քաղաքական այլընտրանքային ճանապարհը :

Այս գաղափարով հանդէս եկաւ «Սարդարապատ» շարժումը, բայց ասիկա արդէն «Սարդարապատին» չի պատկանիր, այլ իր ընթացքը ստացած հանրային նախաձեռնութիւն է : Այլընտրանքային քաղաքական ճանապարհի նպատակը` ազգային նպատակներ և խնդիրներ առաջադրելու և լուծելու ունակ պետական կառավարման համակարգի ձևաւորումը և կայացումն է : Ասիկա կը պահանջէ այդ նոր համակարգի տեսական մշակում, ապա ներկայ իշխանութիւններու փոխարինում նոր համակարգը կայացնելու հայտով հանդէս եկող հանրային շարժումով, և վերջապէս այդ համակարգի կառուցում , ու այս բոլորը` ամբողջական օրինականութեան պայմաններու մէջ, հեռու ամէն տեսակի ցնցումներէ և արկածախնդրութենէ և աչալուրջ` երկրի կայունութեան պահպանման :

Փորձեմ ամփոփ ներկայացնել ընթացքը : Արդէն իսկ կազմուած է 33 հոգիէ բաղկացած «Նախախորհրդարան» կոչուող մարմին, որը ունի երկու գործառոյթ : Մէկը, ցանկալի պետական նոր համակարգի ռազմավարութեան նախագծի մշակումն է, բոլոր մարզերու մէջ (կառավարման, ընկերային-տնտեսական, պաշտպանական, մշակութային, բնապահպանական, կրթական, համահայկական հարցերու  ևայլն ևայլն) : Այս գործին պէտք է, բացի Նախախորհրդարանի անդամներէն, մասնակցին Հայաստանի և արտերկրի մասնագէտներ և խորհրդականներ : Ավելին, այդ մշակումներուն մասնակցութիւն բերելու իրաւունք ունի ամէն մարդ, որովհետև աշխատանքային փաստաթղթերը, մօտաւորապէս Wiki տարբերակով, պիտի գտնուին համացանցի վրայ : Հետևաբար ազգային-պետական ծրագրի նախագծի մշակումը առաւելագոյնս ժողովրդավարական է, և ոչ թէ խումբի մը մենաշնորհը :

Նախախորհրդարանի երկրորդ գործառոյթը պիտի ըլլայ իրեն յաջորդող` «Հիմնադիր Խորհրդարանի» ձևավորման կազմակերպումը : 65 անդամներէ բաղկացած այս նոր մարմինը, պիտի կազմաւորուի թէև ոչ համաժողովրդական, բայց և այնպէս ընտրութիւններու որպէս արդիւնք:

Կազմաւորուելէ  յետոյ` «Հիմնադիր Խորհրդարան»-ը պիտի փոփոխութեան ենթարկէ կամ անփոփոխ հաստատէ Նախախորհրդարանի կողմէ իրեն փոխանցուած ռազմավարական ծրագիրը, և այդ վերջինը իրականացնելու յանձնառութեամբ ներկայանայ ժողովուրդին, իւրաքանչիւր քաղաքացիի առանձին-առանձին առաջարկելով այդ առումով իրեն լիազօրող հասարակական պայմանագրեր (contrat social) կնքել : Այս պայմանագրերու կնքումն է, որ, համապատասխան թիվի հասնելէ հետոյ, Հիմնադիր Խորհրդարանին օրինականութիւն պիտի շնորհէ :

Այս ամբողջ գործընթացը պէտք է ունենայ ձիւնագունդի ազդեցութիւն: Կ’ակնկալուի որ Շարժումը հետզհետէ թափ հաւաքէ, և պայմանագրերու ստորագրման փուլին պիտի վերածուի համաժողովրդական ուժի, ինչը անոր հնարաւորութիւն պիտի տայ, օրինականութեան ապացոյցը ձեռին, ներկայ վարչախումբին խաղաղութեամբ պարտադրել վար դնելու իշխանութիւնը :

Շատ կարևոր է շեշտել, որ «այլընտրանքային» չի նշանակեր հակաօրինական կամ անօրինական. Ընդհակառակը. Նպատակը օրէնքի գերակայութեան հաստատումն է : Օրէնքը, սահմանադրութիւնը ոտնահարուած են երկրի իշխանութիւնը ամէն գնով իրենց ձեռքերուն մէջ պահողներուն կողմէ, մինչդեռ իրենց առաջին պարտականութիւնը այդ օրէնքի գերակայութեան ապահովումը պէտք է ըլլար : Ճանապարհը այլընտրանքային է պարզապէս որովհետև դասական ճանապարհը անանցանելի դարձուած է : Այլընտրանքային ճանապարհը օրինական է երկու իմաստով. Նախ` ան չի հակասեր ներկայ սահմանադրութեան, և ապա` ան կը ձգտի իշխանափոխութիւնը իրականացնել օրինականութեամբ, այսինքն ժողովուրդի քուեներու մեծամասնութեան ապահովութեամբ : Այս պատճառներով ալ ան խաղաղ շարժում է, հեռու ցնցում յառաջացնելէ և կայունութեան նախանձախնդիր: 

Իսկ ի՞նչ պէտք է ըլլայ ձեր կարծիքով սփիւռքի դերը: 

Բոլորս պէտք է մէկ անգամ ընդմիշտ գիտակցինք, որ Հայաստանի առողջացման, կենսունակացման խնդիրը ամբողջ հայ ազգի  խնդիրն է : Ասիկա ճիշդ է ոչ միայն սկզբունքային, համահայկականութեան գաղափարի իմաստով, այլ նաև շատ շօշափելի և գործնական իմաստով : Եթէ այս խնդիրը կարճ ժամանակի մէջ չլուծուի, մենք կը կորսնցնենք Հայաստանը և այդ պարագային ալ ի՞նչ սփիւռք, ի՞նչ հայապահպանութիւն, ի՞նչ հայ դատ, ի՞նչ արևմտահայաստան… : Այսօր այդ բոլոր հարցերու բարւոք լուծման առաջին նախապայմանը ներկայ փոքր Հայաստանի առողջացումն ու կենսունակացումն է : Ասիկա հայութեան անխտիր բոլոր հատուածներուն համար առաջնահերթութիւն պէտք է ըլլայ : Հետևաբար սփիւռքահայութեան համար ան առնուազն նոյնքան կարևոր տեղ պէտք է գտնէ, որքան ցեղասպանութեան հետ կապուած կամ այլ հարցերը , իսկ ողջամիտ ըլլալու պարագային առաջի’ն տեղը:

Հայաստանի համար մղուող պայքարին սփիւռքի մասնակցութիւնը շատ կարևոր է թէ’ այդ պայքարի յաջողութեան, թէ’ ի’րեն, սփիւռքի համար :

Սփիւռքի ճիշդ դիրքորոշումը և աքթիւութիւնը Հայաստանի մէջ պայքարողներուն, ժողովուրդին համար թէ’ շօշափելի, թէ’ բարոյական և հոգեբանական մեծ նեցուկ է : Իր ճիշդ դիրքորոշումով սփիւռքը կ’ուժեղացնէ հայրենիքէն ներս պայքարը : Միւս կողմէ, սփիւռքի պայքարը կը թուլացնէ ազգավնաս իշխանություններու դիրքերը : Անոնք անտարբեր չեն կրնար մնալ դուրսէն եկող քննադատություններուն և ճնշումներուն , թէ’ հայկական և թէ’ օտար: Ասիկա իրենց թոյլ կէտերէն մէկն է : Մէկ խօսքով, պէտք չէ կարծել, որ սփիւռքի դերը միայն խորհրդանշական է :

Միւս կողմէ, Հայաստանի պայքարին մասնակցութիւնը շատ կարևոր է նոյնինքն սփիւռքի համար : Արտերկրի մէջ ինքնանպատակ հայապահպանումը ոչ միայն անհեթեթ է, այլ նաև հայապահպանութեան ամենաթոյլ ձևն է : Արտերկրի մէջ հայութեան գոյատևումը եթէ իմաստաւորուած չէ, չի կրնար արդիւնաւէտ ըլլալ : Դպրոցը, մշակոյթը չափազանց կարևոր են, բայց բաւարար չեն : Ազգային և մշակութային ինքնութեան պահպանման համար մղուող պայքարը իր էութեամբ կրաւորական է, ստեղծագործ չէ : Սփիւռքի պատմութեան ընթացքին Հայկական առումով ստեղծագործ, նախաձեռնող գործունէութիւնն է, որ միշտ յաջողած է նոր շունչ տալ նոր սերունդներու հայկականութեանը : Այդպէս եղաւ նախ 1960-ականներու և յատկապէս 1970-ականներու պահանջատիրական շարժման պարագային. Այդպէս եղաւ նաև 1988-1994 թուականներուն` արցախեան համաժողովրդական շարժման, երկրաշարժի, անկախութեան և պատերազմի տարիներուն : Գոնէ 1990-ականներու կէսերէն`  սփիւռքը հայկականութեան իմաստաւորման առումով ճգնաժամի մէջ կը գտնուի : Երկու հարցեր կրնան իմաստաւորել սփիւռքահայու ազգային-մշակութային պատկանելիութիւնը` ցեղասպանութեան հետևանքներու վերացման պայքարի ճամբու վրա ձեռքբերումները և ծաղկող ու դրական օրինակ հանդիսացող Հայաստանի հետ նոյնականացուելու զգացումը : Այսօր այս երկուքն ալ կը պակսին : Ցեղասպանութեան ճանաչումը կարծես դարձած է ինքնանպատակ իսկ ներկայ Հայաստանը` վանողական : Պէտք չէ զարմանալ, եթէ երիտասարդ սփիւռքահայը, գիտակցաբար կամ ենթագիտակցաբար կ’ըսէ` «ինչու՞ հայ մնամ» : Ահա այստեղ է, որ յանուն այդ կենսունակ, ծաղկող և դրական օրինակ հանդիսացող Հայաստանի մղուող պայքարին մասնակցութիւնը, այսինքն  ստեղծագործ կերպով հայկականութեան ապրումը պիտի հանդիսանայ արտերկրի նոր սերուննդներու հայկական պատկանելիութեան ամենակարևոր կռուաններէն մէկը : Հայաստանի մէջ մղուող պայքարին մասնակցելով սփիւռքահայը և’ մասնակցած պիտի ըլլայ հայրենիքի փրկութեան և ծաղկման գործին, և’ իմաստաւորած պիտի ըլլայ իր հայկականութիւնը:

Կա նաև այս վերջինին մասամբ առնչուող մէկ ուրիշ շատ կարևոր հանգամանք : Անկախութեան հռչակումը հայրենաբնակ և արտերկրի հայության մերձեցման  առիթ պէտք է ըլլար: Գիտենք որ այդպէս չեղաւ : Որոշ պարագաներու երկու հատուածներու միջև հոգեբանական հեռաւորութիւնը աւելի մեծցաւ : Այդ երկու հատուածներու միջև առարկայական և հասկնալի պատճառներով` տասնամեակներու ընթացքին ենթամշակութային տարբերութիւններ յառաջացած են : Հայաստանի իրար յաջորդող իշխանութիւններու, բայց յաճախ նաև սփիւռքի կառոյցներու ղեկավարութեան անհեռանկար քաղաքականութեան պատճառով տարբերութիւնները ոչ թէ մեղմացան այլ աւելի խորացան : Ոչ միայն աշխատանք չտարուեցաւ ենթամշակութային տարբերութիւնները փոքրացնելու, այլ քաօսային շփման հետևանքով շատ պարագաներու ուղղակի խորթացում յառաջացաւ : Այսօր այս իրավիճակը ուղղելու հրաշալի առիթ ստեղծուած է : Հայաստանի մէջ համատեղ ստեղծագործ պայքարի անհրաժեշտութեան առիթ կայ : Սփիւռքի առողջ և ակթիւ հատուածներու կողմէ Հայաստանի պայքարին մասնակցութիւնը և ժողովուրդի շահերուն պաշտպանութիւնը ամենալաւ միջոցն է հոգեբանական տարբերութիւնները արագօրէն հարթեցնելու և մեր ազգի միասնութիւնը վերակերտելու : Մերձեցման աւելի լաւ միջոց չկայ քան` համերաշխութիւնը և համատեղ պայքարը :

Հետևաբար արտերկրի հայութեան, աւելի ճիշդ անոր` հայկականութեամբ առաջնորդուող հատուածի Հայաստանի պայքարին մասնակցությիւնը թէ’ համազգային ճակատագրի առումով անհրաժեշտութիւն է, և թէ’, այդ չափազանց կարևոր հանգամանգէն անկախ, ժողովուրդի բոլոր հատուածներուն համար, առանձին-առանձին վերցուած կամ միասնաբար, միմիայն օգտակար  է: 

Սփիւռքահայերը գործնական ինչպիսի՞ մասնակցութիւն կրնան բերել ձեր պատկերացուցած պայքարին: 

Պայքարի ամէն փուլ իր պահանջը ունի .այսինքն պայքարի զարգացման հետ մասնակցութեան նոր ձևեր կը յառաջանան: Ներկայիս արդէն աշխատանքի բազմաթիւ ոլորտներ կան : Ինչպէս ըսի մասնագետները կրնան մասնակցիլ (և ցանկալի է որ մասնակցին) Հայաստանի տեսլականի և կառավարման նոր համակարգի մշակման աշխատանքներուն :  Նոյնը կրնայ ընել իւրաքանչիւր ոք : Հայաստանի նոր պետականութեան համար անհրաժեշտ պիտի ըլլան ոչ միայն ազնիւ և պարկեշտ, այլ նաև ձեռնհաս կառավարիչներ : Այս առումով ևս կառավարման ոլորտի արտերկրի մասնագէտները հիմակուընէ արդէն լուրջ ընելիք ունին :

Մասնակցութեան ամենակարևոր  ձևերէն մէկը Հայաստանի քաղաքացիական դիմադրական շարժումներուն, ինչպէս նաև քաղաքական այլընտրանքային ճանապարհին աջակից օղակներու կազմաւորումը և գործունեութիւնն է : Այս խումբերը կրնանքարոզչական, գործնական և նիւթական օժանդակութիւն բերել այդ շարժումներուն : Կրնան ըստ պահանջի բիքեթներ կամ այլ նման գործողութիւններ կազմակերպել :  Սփիւռքահայ համայնքները հարկ եղած պարագային կրնան իրենց համապատասխան կառավարութիւններուն դէմ բողոքել, հանրային կարծիք ձևաւորել, երբ այդ կառավարութիւնները կամ տեղական ձեռնարկութիւններ կը մասնակցին Հայաստանի մէջ կատարուող (պաշտօնական կամ ոչ պաշտօնական) վնասակար ծրագրերու:

Մասնակցութեան մէկ այլ ձև է` Հայաստանի մեջ ժողովրդական դիմադրութեան նիւթական հիմքերու ստեղծումը և ամրացումը` օրինակ, շրջակայ միջավայրի թէ այլ առումներով վնասակար հանքարդիւնաբերական շրջաններուն մէջ գիւղացիութեան համար այլընտրանքային աշխատանքի պայմաններու ստեղծման տարբեր ձևերով սատարելը, ինչը այդ գիւղացիներուն հնարաւորութիւն կու տայ ճարահատ հանքային աշխատանքը չընդունիլ, այլ պայքարիլ երկիրը անապատացնող այդ ծրագրերուն դէմ :

Անշուշտ մասնակցութեան ամենաուղղակի միջոցը Հայաստան երթալ և գետնի վրայ պայքարին մասնակցիլն է :

Մասնակցութեան ձևերը շատ են , և շփումը նոր դուռեր կը բանայ:  

Հարցազրոյցը վարեց՝ 

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ