Սառա Պետրոսյան
Լիլիթ Աբրահամյան

ՀՀ դատարանների նախագահների խորհրդի (ԴՆԽ) նախագահ Արման Մկրտումյանին ուղղված գրությամբ խնդրել էինք հայտնել, թե ե՞րբ եւ ինչպե՞ս պետք է լրագրողները դիմեն դատավորին` դատական նիստում լուսանկարելու եւ տեսանկարահանելու թույլտվություն ստանալու համար:

ԴՆԽ-ի ղեկավարի առաջին տեղակալ Նորա Կարապետյանը պատասխան գրությամբ մեզ տեղեկացնում է, որ ԴՆԽ-ն օրենքների կիրառման խորհրդատվական բնույթի պաշտոնական պարզաբանումներ է տալիս միայն դատական պրակտիկայի ամփոփման հիման վրա: Միաժամանակ տեղեկացվում է, որ յուրաքանչյուր կոնկրետ գործով լուսանկարահանում եւ տեսանկարահանում կատարելու համար անհրաժեշտ է դիմել գործը քննող դատարան:

Միանգամից նշենք, որ լրագրողներն այդպես էլ անում են` դիմում են գործը քննող դատավորին եւ իրենց խնդրանքը հիմնավորում են անգամ օրենքին հղում կատարելով, քանի որ դատական նիստերի հրապարակայնությունը սահմանված է օրենքով:

Այսպես. Քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքի 114 հոդվածի  3-րդ կետի համաձայն` «Գործին մասնակցող անձինք եւ դռնբաց դատական նիստին ներկա գտնվողներն իրավունք ունեն կատարել գրառումներ, սղագրություն եւ ձայնագրություն: Դատական նիստի կինո եւ լուսանկարահանումը, տեսաձայնագրումը, ինչպես նաեւ հեռարձակումը ռադիոյով ու հեռուստատեսությամբ կատարվում են կողմերի համաձայնությամբ` գործը քննող դատարանի թույլտվությամբ»:

Քրեական գործերով այս հարցի լուծումը վերապահված է նախագահող դատավորին, որի կայացրած որոշման համար կողմերի կարծիքը որոշիչ չէ: 2003 թ. ԱՄՆ իրավաբանների ընկերակցությունը հրատարակեց մի ձեռնարկ` «Դատական լրագրողի ուղեցույց» (հեղինակներ` Մ. Խաչատրյան եւ Դ. Խաչատուրյան), որտեղ «Ի՞նչ կարգով է լրագրողը դիմում դատական նիստը ձայնագրելու կամ նկարահանելու թույլտվություն ստանալու համար» հարցը այսպես է մեկնաբանվում.

«Լրագրողը նման խնդրանքով դիմում է դատարանին` մինչեւ դատական նիստը կամ դրա ընթացքում: Ամեն դեպքում, նկարահանելու թույլտվության հարցը պետք է քննվի դատական նիստում, եւ այդ մասին ընդունած որոշումը վերջնական է»:

Ներկայացնենք մի քանի թարմ օրինակ մեր դատարաններում օրենքի կիրառման պրակտիկայից, որը, հուսով ենք, ապագայում ԴՆԽ-ին կօգնի դատական պրակտիկայի ամփոփումների ժամանակ տեսակետ ունենալ նաեւ այս հարցի վերաբերյալ: Հատկապես, երբ նշված դեպքերում դատավորները հենց դատավարական օրենսգրքի խախտումներ են թույլ տվել` առանց կողմերի կարծիքը հարցնելու եւ առանց որոշում կայացնելու հայտարարել են, որ արգելում են լուսանկարել կամ տեսանկարահանում կատարել: Ընդ որում, դա արվում է` դատաքննության արձանագրության մեջ չմտցնելով, կամ միայն դրանից հետո է միացվում ձայնագրությունը:

Այսպես` Վարչական դատարանում դատավոր Արգիշտի Ղազարյանի նախագահությամբ մայիսի 11-ին քննվում էր ««Մելտեքս ՍՊԸ»-ն ընդդեմ Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի» գործը, որի ժամանակ լրագրողները դիմեցին դատավորին` տեսանկարահանելու թույլտվություն ստանալու համար:  Դատավորը պատասխանեց. «Դուք դատավարության կողմ չեք` մի խանգարեք, ընդամենը կարող եք նստել ու լսել»:

Նույն գործով հունիսի 10-ի նիստում լրագրողները դարձյալ կրկնեցին իրենց խնդրանքը, եւ դատավորը նախորդ նիստում տված իր պատասխանին հավելեց հետեւյալը. «Միգուցե ձեր մասնագիտական գործունեության ընթացքում ուզենաք նկարահանել նաեւ ինչ-որ մեկի ննջասենյա՞կը»:

Կոտայքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանում մայիսի 24-ին դատավոր Նունիկ Պողոսյանի նախագահությամբ (քաղաք Հրազդան)  ընթանում էր Արտավազ համայնքի բնակիչների դեմ «Էյ Ընդ Էմ Ռեյր» ՍՊԸ-ի ներկայացրած հայցերի քննությունը` սեփականատերերից նրանց սեփականությունն օտարելու պահանջի մասին: Դատավոր Ն. Պողոսյանից լուսանկարելու թույլտվություն խնդրեցինք, իսկ նա պատասխանեց` «ես ձեզ արգելում եմ ձայնագրել»:

Դատավորին հիշեցրի, որ դատական նիստը ձայնագրելու իմ իրավունքը սահմանված է օրենքով, որի համար դատավորի թույլտվությունը պետք չէ: Նույն միջնորդությունը դատարանին ներկայացրեց պատասխանողի ներկայացուցիչը, սակայն դատավորը առանց հայցվորի ներկայացուցչի կարծիքը լսելու հայտնեց. «Քանի որ հանրության ներկայացուցիչներ չկան դատարանում, նպատակահարմար չեմ համարում լուսանկարահանումը»:

Նույն մարզի դատարանի Աբովյանի նստավայրում դատավոր Հրայր Սարգսյանը հունիսի 6-ին քննում էր ամբաստանյալ Անդրանիկ Կիտուրյանի քրեական գործը, որը տեսանկարահանելու թույլտվություն խնդրեց «Հետաքննություն» հեռուստահաղորդաշարի հեղինակը` հղում կատարելով օրենքի համապատասխան հոդվածին: Դատավոր Հ. Սարգսյանն իր մերժումը «առավել» պատճառաբանված ներկայացնելու համար ընթերցեց Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի` «Ուղղված Եվրոպայի խորհրդի անդամ երկրներին լրատվամիջոցների կողմից քրեական դատավարության վերաբերյալ տեղեկատվություն հաղորդելու մասին» 13 Հանձնարարականի (2003 թ.) հավելվածի 14-րդ սկզբունքը.

«Ուղիղ հեռարձակումը եւ նկարահանումը լրատվամիջոցների կողմից դատական նիստերի դահլիճներում չպետք է թույլատրվի, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դա բացահայտորեն թույլատրված է օրենքով կամ համապատասխան պաշտոնյաների կողմից: Տեղեկատվության մատուցման այս եղանակը չպետք է թույլատրվի միայն այն դեպքերում երբ դա տուժողների, վկաների, քրեական դատավարության մասնակից կողմերի, երդվյալների կամ դատավորների վրա անցանկալի ազդեցության լուրջ վտանգ է ներկայացնում»:

Մեր նշած դեպքերից ոչ մեկում «անցանկալի ազդեցության լուրջ վտանգ» առկա չէր, իսկ եթե կար, դատավորը պետք է հիմնավորեր նաեւ այդ ազդեցությունը: Բայց, նախ այն մասին, որ ինչպես այս փաստաթղթին կից մեկնաբանությունների 6-րդ կետում է գրված` «Նախարարների կոմիտեի յուրաքանչյուր հանձնարարական քաղաքական պատրաստակամության փաստաթուղթ է, այլ ոչ թե իրավաբանորեն պարտադրվող փաստաթուղթ»: Հետեւաբար, տեղին չէր լրագրողի խնդրանքը մերժելիս հղում կատարել այդ փաստաթղթին, երբ կա ներպետական օրենսդրություն, որը նույնպես ցանկացած որոշում պատճառաբանելու հնարավորություն է տալիս:

Սակայն, ելնելով այն հանգամանքից, որ դատավորների շրջանում այսուհետ կարող է միջազգային փաստաթղթերին հղում կատարելով իրենց խոսքն առավել «հեղինակավոր ու ազդեցիկ» դարձնելու պրակտիկա ձեւավորվել` մենք նույնպես անդրադառնալով հիշյալ փաստաթղթին` նշենք, որ Նախարարների կոմիտեի 2003 թ. հուլիսի 10-ին ընդունած այս փաստաթուղթը 18 սկզբունքներ է սահմանում քրեական գործերը լուսաբանող լրագրողների համար, եւ եթե ՀՀ դատավորները որոշել են կիրառել այն, ուրեմն պետք է ընթերցել ու կիրառել ամբողջությամբ:

Ի դեպ, այս փաստաթղթում լրագրողների ներկայությունը դատարանի դահլիճում դիտարկվում է որպես հանրության ներկայություն եւ նշվում է. «Հաշվի առնելով, որ համաձայն հանրության տեղեկատվություն ստանալու իրավունքի` լրատվամիջոցներն իրավունք ունեն հանրությանը տեղեկատվություն հաղորդել, այդ թվում` հասարակական հետաքրքրություն ներկայացնող տեղեկատվություն, համաձայն Կոնվենցիայի 10-րդ հոդվածի, եւ նրանք մասնագիտական պարտավորություն ունեն դա կատարելու»:

Նախարարների կոմիտեն Հանձնարարականի հավելվածում սահմանել է նաեւ քրեական գործերով դատաքննության վերաբերյալ լրատվամիջոցների կողմից տեղեկատվություն հաղորդելու սկզբունքները եւ անդամ երկրներին առաջարկում է Հանձնարարականը ներկայացնել հատկապես դատական եւ իրավապահ մարմինների ուշադրությանը, ինչպես նաեւ դրանք մատչելի դարձնել իրավաբանների ներկայացուցչական մարմինների եւ լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների համար:

Հանձնարարականի հավելվածի սկզբունք 1-ը սահմանում է. «Հանրությունը պետք է հնարավորություն ունենա լրատվամիջոցների միջոցով տեղեկատվություն ստանալ դատական եւ իրավապահ մարմինների գործունեության մասին: Ըստ այդմ, լրագրողները պետք է հնարավորություն ունենան ազատորեն լուսաբանելու եւ մեկնաբանելու քրեական դատավարության գործընթացը` ենթարկվելով միայն ներքոհիշյալ սկզբունքներով նախատեսված սահմանափակումներին» (դրանք թվարկվում են):

Փաստաթղթի 6-րդ սկզբունքը դատավարությունների հրապարակայնությունն ապահովելու պարտավորություններ է սահմանել նաեւ անդամ երկրների համար:  «Հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող կամ հանրության հատուկ ուշադրությանն արժանացած քրեական գործերի համատեքստում դատական եւ իրավապահ մարմինները պետք է լրատվամիջոցներին տեղյակ պահեն իրենց կողմից կատարված էական գործողությունների մասին, այնքանով, որքանով որ դա չի վնասի քննության գաղտնիությանը, չի դանդաղեցնի կամ խաթարի քննության ելքը: Երկար ժամանակ ընթացող քրեական դատաքննությունների վերաբերյալ այդպիսի տեղեկատվություն պետք է տրվի պարբերաբար»:

Միգուցե այս փաստաթղթի մյուս սկզբունքները նույնպես որդեգրեն դատավորներն ու դատական համակարգի պատասխանատուները: