«Պատերից ու փշալարերից այս կողմ կյանքն այլ է, այստեղ այլ կերպ ես ապրում, ու այլ կանոններ են գործում, ճնշող է ազդեցությունը, հոգեկան վիճակը»,- ասում է 40-ամյա Սեյրանը եւ լռում` ցանկանալով այսքանով ավարտել իր առօրյայի մասին հարցի պատասխանը:

5,5 տարվա ազատազրկման դատապարտված, թեկնածուի գիտական կոչումով նախկին քաղծառայողի համար դժվար է իր այսօրվա կյանքի մասին առհասարակ խոսել, եւ «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ում նրա բոլոր օրերը տան ճամփին են նայում. ընտանիքը սպասում է: Մայրը ծանր հիվանդ է, վերջերս էլ երեխային է կորցրել, ինչը նաեւ նպաստել է նյարդային կծկումների պատճառով մաշկային հիվանդության խորացմանը:

Սեյրանը Արդարադատության նախարարության «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ում իր պատիժը կրող 255 դատապարտյալներից մեկն է: Իսկ այստեղի «ռեզիդենտներից» 16-ը ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ վարակակիր են, 40-ը թոքախտով հիվանդ, հոգեկան շեղումներ ու այլ ծանր հիվանդություններ ունեցող դատապարտյալներ են` 18-ից մինչեւ 87 տարեկան:

Մյուս դատապարտյալները ժամանակավորապես են գտնվում այս քրեակատարողական հիմնարկում: Նրանք այստեղ մինչեւ թույլատրված ցերեկային ժամերն ազատ շրջում են: Բակում տեղակայված կրպակից, որտեղ վաճառվում է ծխախոտ, կոնֆետ, հյութեր, դատապարտյալները կարողանում են վերցնել իրենց աշխատանքի դիմաց ստացած գումարի չափով տարբեր ապրանքներ:

Մինչ ճաշարան տանող ճանապարհն ամենուր տարբեր խաչքարեր են դրված, իսկ ճաշարանի կից պատին դատապարտյալները մի մատուռ են պատկերել: Առօրյա կյանքից առանձնացող պատկերից ու պատերի մոտ կանգնած կամ «պպզած» թզբեհ պտտեցնող մուգ հագուստներով կերպարներից ավելի տարօրինակ է դատապարտյալների հիվանդանոցի բժիշկների սենյակի պահարանը: Այստեղ դրված են վիրահատություններից հետո դատապարտյալների օրգանիզմից հանված երկաթե եւ այլ ծանր իրերը, ու ամեն կապոցի վերեւում գրված է «տիրոջ» անունը:

Դատելով պահարանի պարունակությունից` ամենատարածված իրը, որ կուլ են տալիս դատապարտյալները, մեխն ու գդալն է: Կան նաեւ ջերմաչափ, գրիչ, դանակ, երկաթե կտոր եւ այլ իրեր` դուրս բերված նրանց մարմիններից:

Արթուրը, ըստ բժիշկների, այն «հերոսն» է, ում փորից մի վիրահատության ժամանակ 15 գդալ եւ 1 երկաթե ձողի կտոր են հանել:

Արթուրը բացատրում է, որ սա բերդում ընդունված` նպատակին հասնելու մեթոդ է, եւ դատապարտյալները հաճախ են դիմում այս քայլին:

«Կտրում ես գդալի գլուխը, հարթեցնում ու բրդում ներս»,- ցույց տալով` բացատրում է նա ինձ եւ ավելացնում, որ երկաթե ձողի դեպքում մի քիչ դժվար էր կուլ տալը, եւ ինքը ստիպված է եղել թեքել, հարմարեցնել այն: Ասում է, որ հստակ գիտի` ինչ կուլ տալու դեպքում ինչ աստիճան է վտանգավորությունը, նա, իրոք, ցանկացել է վնասել իրեն, դրա համար է այդքան շատ երկաթ կուլ տվել:

«Ես դեռ չեմ պատկերացնում ինձ ազատության մեջ, ի՞նչ իմանամ, որ դուրս գամ, ի՞նչ եմ անելու, հաստատ աշխարհն այդ ժամանակ փոխված կլինի»,- ասում է նա:

Դատապարտյալներն ամենից շատ բողոքում են նախագահի հրամանով ստեղծված անկախ հանձնաժողովից, որը հիմնականում մերժում է դատապարտյալների` պատժից վաղաժամկետ ազատումը: Նշենք, որ նախկինում տվյալ գործառույթը վերապահված էր քրեակատարողական հիմնարկների վարչակազմին:

Սեյրանը, որն իր պատժի 1 տարի 10 ամիսը կրել է, արդեն երկու անգամ ներկայացված է եղել հանձնաժողովին եւ մերժվել է:

«Հանձնաժողովը չի կարող մեզ ավելի լավ ճանաչել ու բախտի քմահաճույքով մեկին դրական պատասխան տալ, մյուսին` բացասական, հետո էլ մի տեսակ վիրավորական է, երբ ադմինիստրացիան քեզ համար երաշխավորում է, հետո այդ կարծիքը հաշվի չեն առնում»,- ասում է Սեյրանը, բայց հույսը չի կտրում, որ մի օր էլ բախտն իրեն կժպտա եւ դուրս կգա այստեղից:

«Ամենադժվարը հիվանդ հանցագործների հետ աշխատելն է»

«Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ի պետ Արսեն Աֆրիկյանն ասում է, որ այսօր իրենց ձեռքբերումներից է բարեփոխված համակարգը, բարեկարգված սենյակները, նրանք կարողացել են լուծել դեղորայքային խնդիրը, իսկ նոր մասնաշենքի կառուցման աշխատանքներն ընթացքի մեջ են:
«Խնամքո՞վ են դատապարտյալները վարվում ՔԿՀ-ի գույքի նկատմամբ» հարցին պրն Աֆրիկյանը պատասխանում է` «իրենց տան նման» եւ ընդգծում, որ ամեն ինչ կախված է վերջիններիս դաստիարակությունից. եթե իրենց տան գույքի նկատմամբ խնամքով են, այստեղ էլ են խնամքով, չնայած, ըստ նրա, փորձը ցույց է տալիս, որ իրենց տանն այս մարդիկ «վայրենավարի են»:

ՔԿՀ պետի տեղակալ Արամ Խաչատրյանը նշում է, որ հսկայական փոփոխություններ են եղել 2004-ից մինչեւ հիմա, անգամ հիվանդ դատապարտյալներն են փոխվել: Նրա խոսքերով` այն տարիներին լինում էր, երբ ՁԻԱՀ-ով հիվանդ դատապարտյալն իր արյունը քաշում էր ներարկիչի մեջ եւ սպառնում աշխատակցին, անգամ հետեւից ընկնում:

«Հիմա էլ են միջադեպեր լինում, բայց բնույթն այլ է: Օրինակ` օգոստոսի վերջին փախուստի դեպք գրանցվեց, երբ 31-ամյա դատապարտյալը թոքախտով հիվանդների բաժանմունքի 4-րդ հարկից թռել էր պահակակետի աշտարակի վրա, որտեղ, ի դեպ, աշխատողը զենքով կանգնած է, այնտեղից էլ հարեւանությամբ գտնվող տպարանի բակ էր թռել ու փախել: Իհարկե, հաջորդ օրը բռնեցինք: Հետո պարզվեց, որ փախուստը հատուկ նպատակ չի ունեցել»,- պատմում է պրն Խաչատրյանը:

Նա նշում է, որ իրենց հիմնարկի առանձնահատկությունն այն է, որ գործ ունեն հիվանդ հանցագործների հետ:

«Հիվանդ մարդը, ինչքան էլ առողջ ժամանակ բարի եղած լինի, անկախ իրենից չարանում է ու իրեն թվում է` իր խնդիրներով բոլորը պիտի զբաղվեն, օրենք խախտեն իր համար»,- ասում է Արամ Խաչատրյանը եւ ավելացնում, որ այս մարդկանց հետ որպես հոգեբան աշխատում է ողջ 200 հոգանոց անձնակազմը, հատկապես մեծ է հոգեբանի, իրավաբանի ու սոցիալական ծառայողի աշխատանքի դերը:

Դատապարտյալների հիվանդանոցի գլխավոր մասնագետ սոցիալական աշխատող Հայկ Թովմասյանն ասում է, որ աշխատում է աջակցել դատապարտյալներին հաշմանդամության կարգ ստանալու, թոշակավորման, աշխատանք ստանալու եւ այլ հարցերում: Նա նշում է, որ դատապարտյալների 30-40 %-ը ցանկություն է հայտնում աշխատելու, բայց աշխատատեղերն են քիչ:

«Տեսակցության հիմնականում գալիս են այս մարդկանց կանայք, մայրերը, քույրերը: Երբեմն էլ միայն արական սեռի ներկայացուցիչ բարեկամներն են գալիս, քանի որ դատապարտյալները չեն ուզում իրենց կանայք այստեղ մուտք գործեն»,- ասում է Հայկ Թովմասյանը եւ ավելացնում, որ դատապարտյալներ էլ կան, ում ընդհանրապես ոչ ոք չի այցելում, որովհետեւ նրանք «այստեղ են ապրում», դուրս են գալիս բանտից, նորից հանցագործություն են անում ու վերադառնում` իրենց բնույթով «ավտարիտետներ» լինելով:

Գլխավոր մասնագետ իրավաբան Նարինե Միկոյանն ասում է, որ հիվանդանոց եկող դատապարտյալներն իրենց իրավունքներին լավ իրազեկ են դեռ մեկուսարանից, եւ բոլորն էլ ուզում են մեղմացնել իրենց վճիռը, Եվրոպական դատարան դիմել: Ըստ նրա` հատկանշական է, որ նրանք հաճախ են շահարկում իրենց` ինչ-որ հարցում իրավունք ունենալու փաստը:

«Այս տարի ամուսնության 2 դեպք ենք ունեցել, մեկ ամուսնալուծություն է գրանցվել»,- մեկ այլ սոցիալական ցուցիչի մասին է խոսում Նարինեն:

«Դատապարտյալների հիվանդանոցում» հանձնաժողովից մերժվածներին հաճախ դժվար է լինում հանգստացնել:

«ՁԻԱՀ-ով հիվանդ դատապարտյալ ունենք, ով անկախ հանձնաժողովի կողմից մերժվել էր եւ շուրթերը կարել էր, հացադուլ հայտարարել: Դե պատկերացրեք, արյունը գնում է, եւ ես նստած հետը զրուցում եմ` լավ հասկանալով, որ, ճիշտ է, շփում չկա, բայց արյունը կարող է թռնել աչքիս մեջ: Նամանավանդ սկզբնական շրջանում ավելի բարդ էր հանգստացնել նրանց»,- պատմում է պրն Խաչատրյանը:

Նա խնդիրը 2 տեսանկյունից է մեկնաբանում. «Մի կողմից` պետական անվտանգության հարց է, եւ ռիսկայնությունը մեծ է, որ 8 անգամ դատապարտված, 2 անգամ վաղաժամկետ ազատված մարդը կարող է ուղղված լինել: Փորձը ցույց է տալիս, որ նրանք 4-5 ամիս հետո վերադառնում են: Մյուս կողմից` իրոք մարդիկ կան, որ զգում ես` փոխվել են, վստահելի են»:

Նշենք, որ 2007-ից մինչեւ այսօր «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ի կողմից քննարկվել է 82 դատապարտյալի պայմանական վաղաժամկետ ազատման հարցը, սակայն անկախ հանձնաժողովին ներկայացվել է 75 հոգի: Հանձնաժողովը 20 դատապարտյալի ազատմանը հավանություն է տվել, եւ դատարանը 20-ին էլ ազատել է: