2012 թ. հոկտեմբերի 29-ին ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը ՀՀ դատախազությունում հրավիրված խորհրդակցության ժամանակ ասել է. «Հերիք չէ, որ քննությունը վարող պաշտոնյաները գործի հանգամանքները պարզելու փոխարեն կեղծիքների միջոցով փոխում են դեպքի փաստերը, դեռ հովանավորում են հանցագործներին և պարտակում հանցագործությունը, բարդում են ուրիշի վրա: Իրավապահ մարմնի աշխատողի կողմից ավելի ստոր և անբարոյական արարք ես ուղղակի չեմ պատկերացնում» և «դատախազի թողտվությամբ հանցանք կատարած մի քանի անձինք գործով դառնում են վկա, նույնիսկ ոչ թե թողտվությամբ, այլ նրա ակտիվ մասնակցությամբ»:

Իմ նախորդ հոդվածներից մեկում («Նախաքննության աճպարարությունները») ասվել է, որ իրավական համակարգի կայացման առաջին «քարը» դնում է նախաքննության մարմինը, և այս մարմինն աճպարարության ամեն մի հնարքի դիմում է, որպեսզի «քարը» միայն իրեն հարմար տեղում դնի, և աճպարարին բնորոշ ճարպկությամբ կարողանում է այն մի ձեռքից մյուսը փոխանցել այնքան, մինչև վերջինս իր մատնանշած նշաձողին հասնի:

Հավելեմ նաև, եթե նշաձողը շատ հեռու է` նախաքննության մարմինների երևակայության շրջանակներից դուրս, և «մեղադրանքը» հոգեվարք է ապրում, ունեն մեկ այլ տարբերակ. դատահոգեբանական կրկնակի փորձաքննություն նշանակելու միջնորդությամբ հանդես գալ դատարանում և փորձաքննության կատարումը հանձնարարել ՀՀ ԳԱԱ «Փորձաքննությունների ազգային բյուրո» ՊՈԱԿ-ին: Այստեղ կստանան այն, ինչ ուզում են. բնավ կարևոր չէ, թե ստացած եզրակացությունը գիտականորեն հիմնավորված կլինի, թե ոչ: Կարևոր չեն նաև փորձագետի մասնագիտական գիտելիքները: Կարևորը միայն իրենց ձեռնտու փորձագիտական եզրակացություն ստանալն է, որը կպարտակի նախաքննության մարմնի կողմից թույլ տրված սխալները, և գործն իրենց ցանկալի ուղղությամբ կընթանա, այսինքն` անմեղին կպատժեն, մեղավորին կթողնեն ազատության վայելքի հորձանուտներում: Սա է մեր ձեռքբերումը: Ճիշտ է ասել բանաստեղծը. «Դե՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի, և քարե սիրտ, որ չճաքի»:

Հիվանդ զինվորն այսօր կարող է հայտնվել բանակում,  և ոչ ոք դրա համար պատասխանատվություն չի կրում: Դեպքերը շատ-շատ են: Ցավոք, կան այնպիսի հիվանդություններ, որոնք կարող են ոչ միայն տվյալ զինծառայողի համար ճակատագրական դառնալ, այլ նաև մյուսների: Խոսքս հոգեկան խնդիրներ ունեցող զինծառայողների  մասին է, որոնք անասելի դժբախտությունների պատճառ կարող են դառնալ:

Զորակոչն ապահովելու համար ռազմաբժշկական հանձնաժողովները կույր և խուլ են ձևանում, և որպես հետևանք` ունենում ենք նաև խեղված ճակատագրերով համալրված բանակ… Ես որոշել էի չանդրադառնալ այն գործերին, որոնց որպես փաստաբան եմ ներգրավվել: Սակայն տեսնել, թե ինչ է կատարվում բանակում և չգրել այդ մասին, կարծում եմ,  անտարբեր կամ վախկոտ մարդուն է բնորոշ, որը կարող է ձեռքը թափ տալ և իր ճանապարհը շարունակել` ասելով` ինձ ինչ:

N զորամասում ինքնասպանություն կատարած մի զինվորի գործի քննությամբ 6 զինվոր և մեկ սպա հայտնվել են մեղադրյալի աթոռին: Զինվորները, որոնք մասնակցել են ծեծին, դատապարտվել են ազատազրկման և կրում են դատավճռով սահմանված պատիժը, իսկ նորանշանակ լեյտենանտի` Ռ.Մ.-ի նկատմամբ Սյունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի դատավոր Հ. Դավթյանը կայացրել է 7 տարվա ազատազրկման դատավճիռ:

Շուրջ 1,5 տարի (մեկ  տարի էլ նախաքննությունը) տևող դատաքննությունը ասես չէր էլ եղել, որովհետև նույն մեղադրական եզրակացությունը  փոքր-ինչ վերաձևումով դարձավ դատավճիռ: Մինչդեռ դատաքննության ընթացքում ապացուցվել է, որ ինքնասպանն ունեցել է 7 «գ» հիվանդություն (կարճատև հոգեկան բռնկում): Ինքնասպանության նախօրեին զինվորները ծեծել են նրան: Վերջինս, հոգեկան բարդ իրավիճակում հայտնվելով, փորձել է փախչել` շարունակ կրկնելով, որ այդտեղից պետք է գնա, չի ուզում այդտեղ (N զորամասում) մնալ:

Ռ. Մ.-ին առաջին ատյանի դատարանը պատիժ է սահմանել 7 տարվա ազատազրկում, իսկ վերաքննիչ դատարանը Սյունիքի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի կողմից կայացված դատական ակտը թողել է  անփոփոխ. այն պարագայում,  երբ Ռ. Մ.-ն այդ պահին չի էլ եղել զորամասում. ոչ ծեծել է զինվորին, ոչ նվաստացրել: Ռ. Մ.-ն առողջական լուրջ խնդիրներ է ունեցել և միաժամանակ բուժկետի թույլտվություն, որ ոտքը ապաքինվի` նոր անցնի ծառայության (ի դեպ, ոտքն ապաքինվել է երեք ամիս անց):  Այս ամենին տեղյակ հրամանատարը հաշվի չի առել այդ հանգամանքը և կարգադրել է Ռ. Մ.-ին ստանձնել օրվա պատասխանատուի պարտականությունները: Վերջինս խնդրել է, որ չի կարող կատարել այն, որ պետք է այտուցված, թարախակալած ոտքը վիրակապի: Հրամանատարը կարգադրել է, որ ոտքը վիրակապի և անցնի իր պարտականությունների կատարմանը` ավելացնելով ևս երկու պարտականություն` դիրքի ավագի, մարտկոցի և համահավաք դասակի վերահսկողի (շաբաթ և կիրակի օրերն անընդմեջ): Ռ. Մ.-ի ոտքն այնքան ուռած է եղել, որ զինվորական երկարաճիտ կոշիկի փոխարեն «լաթիկ» է հագել, և տեղաշարժվելիս նրան օգնել է զինվորներից մեկը: Ռ. Մ.-ն  այդ զինվորի ուղեկցությամբ գնացել է, որ ոտքը վիրակապի և ջերմություն իջեցնող դեղ խմի: Այդ ժամանակահատվածում զինվորները խոհանոցում տեղի ունեցած վեճի պատճառով քաշքշել են միմյանց, ինչն էլ վերածվել է ծեծկռտուքի: Ռ. Մ.-ն երեկոյան եկել է զորամաս: Զինվորը, որին ծեծել էին, մահճակալին պառկած է եղել: Քանի որ մարմնի տեսանելի մասերին և դեմքին կապտուկներ, քերծվածքներ չեն եղել, Ռ. Մ.-ն  հարցրել է` ինչ է պատահել: Զինվորն ասել է, որ քնել է ուզում, առավոտյան կպատմի: Ռ. Մ.-ն, հարգելով զինվորի խնդրանքը, թողել է, որ քնի հանգստանա: Տեղի ունեցածը զինվորները ներկայացրել են իբրև թեթև վեճ:

Ռ. Մ.-ն  նախաքննության ժամանակ է միայն իմացել դեպքի մանրամասները, քանի որ յուրաքանչյուրն այն ներկայացրել էր սուբյեկտիվ դիտարկմամբ: Առավոտյան Ռ. Մ.-ն զրուցել է զինվորի հետ, խորհուրդներ տվել, ասել, որ ոչ ոքի թույլ չի տա, որ նրան նեղացնեն:

Մինչդեռ մեղադրական եզրակացությունում (մեղադրող` Ն.Միսակյան) կարդում ենք. «…անցնելով իր պաշտոնեական լիազորությունների սահմանը, անձնական այլ շահագրգռվածությունից ելնելով, իր թվացյալ գերազանցությունը ցույց տալու համար, սեփական անձի «առավելություններն» ընդգծելու մոլուցքով տարված….» և այլն:

Նախ` սեփական անձ, ինչպես նաև սեփական կին  կամ երեխա հասկացություն հայերենում չկա:

Երկրորդ` մոլուցքով  տարված  արտահայտությունը եթե ճիշտ ընկալեր մեղադրական կողմը, ապա կտեսներ, որ այն որևէ առնչություն չէր կարող ունենալ Ռ. Մ.-ի գործողությունների հետ: Եթե բացենք Է. Աղայանի «Արդի հայերենի բացատրական բառարանը», ապա կկարդանք.

1. Մոլուցք- ի, գ. Որևէ բանի բուռն` անդիմադրելի ցանկություն` ներքին մղում:
2. Հոգեկան գրգռվածության ծայրահեղ աստիճան, որի ժամանակ մարդ կորցնում է ինքնատիրապետումը:
3. Որևէ բանի բուռն` անզուսպ նոպայանման արտահայտություն:  

Գործի նյութերի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է, որ Ռ. Մ.-ի գործողությունները և վարքագիծը այս երեք բացատրություններից ոչ մեկին չեն համապատասխանում: Ի՞նչ անդիմադրելի, բուռն ցանկություն պետք է ունենար հիվանդ, ջերմության ու դողի մեջ գտնվող Ռ. Մ.-ն  այդ զինվորի նկատմամբ  այն դեպքում, երբ նախորդ օրը այնքան հոգատար էր  եղել վերջինիս հանդեպ: Զինվորի խնդրանքին, որ ուզում է քնել և առավոտյան պատմել տեղի ունեցածը, Ռ. Մ.-ն չի պնդել հակառակը, հարգել է նրա ցանկությունը և «իր թվացյալ գերազանցությունը ցույց տալու համար, սեփական անձի «առավելություններն» ընդգծելու մոլուցքով տարված….» չի ասել` ոչ, հիմա պետք է պատմես: Ռ. Մ.-ն ի՞նչ անձնական շահագրգռվածություն է ունեցել զինվորի նկատմամբ, որին ընդամենը  3-4 անգամ էր տեսել, և որևէ խնդիր չի եղել նրանց միջև: Կամ նա հոգեկան գրգռվածության ի՞նչ ծայրահեղ աստիճանում է գտնվել, որ կորցրել է ինքնատիրապետումը և անզուսպ նոպայանման արտահայտություն է թույլ տվել: Մինչդեռ պետք է նշվեր այն հանգամանքը, որ Ռ. Մ.-ն  խրատական զրույց է ունեցել զինվորի հետ և ասել, որ ոչ ոքի չի թողնի, որ նրան նեղացնեն: Այստեղ մոլուցքի  նշույլ իսկ չկա: Զինվորը մինչև սպայի հետ զրուցելը արդեն գտնվել է հոգեճնշված վիճակում և համածառայողների ծեծից փախել դեպի անցագրային կետ` շարունակ կրկնելով, որ չի ուզում այդտեղ մնալ, ուզում է գնալ:

ՀՀ Քր.օր.-ի այս հոդվածը (375-րդ հոդված) թե նախաքննության, թե դատաքննության ընթացքում որպես կանոն ենթադրում է, չէ, ավելի ճիշտ, պարտադրում է, որ սպայական կազմից անպայման որևէ մեկը պետք է պատժվի: Այո, «Հանցագործության մեծագույն խրախուսանքը անպատժելիությունն է» (Ցիցերոն), բայց անմեղին պատժելը նույնքան դատապարտելի է: Դատաքննության ժամանակ ապացուցվել է, որ զինվորն ունեցել է հոգեկան խնդիրներ, որ Ռ. Մ.-ն չի նվաստացրել նրան և որպես հետևանք անօրինական հրամանի` նորանշանակ սպան (Ռ. Մ.-ն) իր առողջական լուրջ խնդիրների, գիտելիքների և փորձի պակասի պատճառով իր պարտականությունները թերի է կատարել:

Դատաքննության ընթացքում վկաները տվել են ցուցմունք այն մասին, որ ծառայակիցների ծեծի պատճառով է զինվորն իրեն կախել, և միաժամանակ նշել են, որ նա ունեցել է հոգեկան խնդիրներ:

Ցավոք, մեղադրական եզրակացություններում մեղադրական կողմը մոլուցք եզրույթը շաբլոնի (ներեցեք այս բառի համար) նման օգտագործում է նմանօրինակ գործերում` ամենևին ուշադրություն չդարձնելով` տեղին է, թե ոչ: Հատկապես երբ դատարաններն անզոր են կամ գուցե զորեղ` նման եզրակացությունները գրկաբաց ընդունելու համար, և, ցավոք, ստորադաս դատարանի կայացրած դատական ակտերը շատ հաճախ մնում են  նույն մեղադրական եզրակացությունները` կրկնելով նույն սխալները:

 Բառի նկատմամբ անփույթ, ոչ գրագետ մոտեցումը կարող է ճակատագրեր կործանել:

ՀՀ Քր.դատ.օր-ի 382-րդ  հոդվածի 3-րդ մասի համաձայն` բացառիկ դեպքերում կողմերն իրավունք ունեն իրենց բողոքի, ինչպես նաև մյուս կողմի բողոքի կապակցությամբ տրված պատասխանների  հիմքերը հաստատելու համար դատարան ներկայացնելու նոր նյութեր կամ միջնորդելու դատարան կանչել իրենց նշված վկային կամ փորձագետին:

ՀՀ վերաքննիչ քրեական դատարանը (նախագահությամբ` Հ. Տեր-Ադամյան, դատավորներ` Կ.Ղազարյան, Գ. Մելիք-Սարգսյան) եթե բավարարեր մեր կողմից ներկայացված միջնորդությունը (փորձագետներին դատարան կանչելու վերաբերյալ), ապա պարզ կդառնար, որ իմ պաշտպանյալի գործողությունների և զինվորի ինքնասպանությանը նախորդող հոգեվիճակի միջև պատճառահետևանքային կապ չկա, ինչը և հաստատվել է փորձագիտական երկու եզրակացություններում, բայց դատարանը հաշվի է առել միայն ԳԱԱ փորձաքննությունների ազգային բյուրոյի կողմից տրված եզրակացությունը, որտեղ անտեսվել է հանցագործությունը կատարելու պահին կամ անմիջապես դրան նախորդած շրջանում փորձաքննվողի հոգեֆիզիոլոգիական վիճակի վերլուծությունը: Ռ. Մ.-ին` նման առողջական խնդիրներով, պետք էր անհապաղ հոսպիտալացնել, այլ ոչ թե հանձնարարել միանգամից երեք պարտականությունների կատարում:

Իհարկե, ես խորին ցավ եմ ապրում յուրաքանչյուր զինվորի կորստի համար, նաև ափսոսում անհիմն մեղադրանքների հետևանքով ճաղերից այն կողմ հայտնվածների համար: Դատարանները շատ հաճախ հաշվի են առնում միայն  այն իրողությունը, որ եթե կայացնեն արդարացման դատական ակտ, ապա քննիչի կամ դատախազի համար հետևանքները կարող են բացասական լինել: Այստեղ է, որ դատարանը դառնում է դատախազության կամակատար և հանդես  գալիս ավելի շատ մեղադրողի դերում` իրականացնելով ոչ թե արդարադատություն, այլ դատախազական պատվերի կատարում: Այստեղ ամբաստանյալը իր պաշտպանի հետ մնում է մենակ (բնականաբար, չունենալով իշխանական լծակներ) և թվացյալ մրցակցային դատավարությունում փորձում է իրեն առաջադրված անհիմն մեղադրանքը հերքել, իսկ մեղադրողը, ցավոք,  նաև դատարանը աշխատում են ամեն կերպ պաշտպանել այն: Նրանց  չի հետաքրքրում, որ մարդկային ճակատագրեր են կործանվում, որ շատ մայրեր, արցունքն աչքերին, Աստծուց արդարություն են աղերսում… Ոչինչ նրանց չի հետաքրքրում, կարևորը` քննիչը կամ դատախազը չտուժի:

Ռ. Մ.-ն, ավարտելով ՀՀ ՊՆ Ա. Խանփերյանցի անվան ռազմական ակադեմիան, ունենալով ընդամենը մեկ ամսվա աշխատանքային փորձ, դարձել է քավության նոխազ վերադաս սպայական կազմի կատարած և չկատարած գործողությունների համար: Վերջիններս իմացել են զինվորի հիվանդության մասին, բայց ոչինչ չեն ձեռնարկել` խախտելով ՆԾԿ կանոնագրքի 76-րդ հոդվածը: Ինչ խոսք, եթե վերադաս սպայական կազմը համապատասխան միջոցներ ձեռնարկեր, ապա այսօր զինվորը մեր կողքին կլիներ, Ռ. Մ.-ն էլ պատասխան չէր տա իր չկատարած արարքի համար:

Վերաքննիչ դատարանն այնքան հապճեպ անցկացրեց երկրորդ դատական նիստը, ասես ինքնաթիռի տոմս էր գնել և շտապում էր թռիչքի:

Այսպես դեպի ու՞ր ենք գնում: Իրավական պետություն: Ոչ: Հազար անգամ ոչ: Այսպես, կորցնում ենք հավատը դատարանների նկատմամբ, մեր նկատմամբ,  երկրի նկատմամբ:

Այսպես դատարկում ենք  Հայաստանը:

Անահիտ  Հովհաննիսյան

փաստաբան-լրագրող