Երիտասարդ գիտնականի ամբիոն

Արշակ Բալայանը փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու է, ատենախոսության վերնագիրն է «Գիտության սոցիոլոգիան և գիտելիքի չափելի բնութագրերը. Իմացաբանական-մեթոդաբանական վերլուծություն»: Այժմ Երևանի պետական համալսարանի փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետի սոցիալական փիլիսոփայության և բարոյագիտության ամբիոնի ասիստենտ է:

Կարևորենք, որ վերջերս Արշակ Բալայանն արժանացել է Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի (ԵԳԱԾ) մրցանակաբաշխության Գ. Նարեկացու անվան 1-ին կարգի մրցանակի:

Թե ինչո՞ւ որոշեց գիտնական դառնալ հարցի պատասխանը շատ պարզ է. «Որոշեցի գիտությամբ զբաղվել, քանի որ սիրում եմ դասավանդել: Բացի այդ, կարծում եմ` իմ բնավորությունն ունեցող անձի համար դա ամենալավ զբաղմունքն է»:

Հետաքրքրությունները շատ են. ճամփորդել, սպորտ, ժամանց ընկերների հետ, բայց ասում է, որ, ցավոք, վերջին տարիներին ժամանակի մեծ մասը կլանում են հիմնական նախասիրությունները՝ գիտական հետազոտություններ և դասավանդում:

Իր կյանքում հանրության ուշադրությանը ներկայացնելու արժանի շրջադարձային պահեր չի տեսնում: Իսկ մասնագիտական կարիերայի շրջադարձային պահ համարում է նախ՝ 2007թ. ԵՊՀ-ում դասավանդման հրավեր ստանալը, ապա՝ 2010թ. Բաց հասարակության ինստիտուտից ստացած դրամաշնորհը, իսկ հետո` Հարվարդի համալսարանից՝ երեք տարի գարնանային կիսամյակների ընթացքում գիտահետազոտական աշխատանք իրականացնելու հրավերը:

-Արշակ, կոնկրետ ի՞նչ գիտական խնդիրների վրա եք աշխատել անցյալում և աշխատում ներկա պահին, ի՞նչ տպագրություններ, ինչպիսի՞ հաջողություններ ընդհանրապես։

-Հրատարակումներս շատ չեն, և դրանք կարելի է մեկ առ մեկ թվել: Անցյալում աշխատել եմ գիտության փիլիսոփայության խնդիրների վրա: Ատենախոսությունս անդրադառնում է այնպիսի հարցերի, ինչպիսիք են գիտության որակի գնահատումը և գիտելիքի չափումը: Գիտության փիլիսոփայության թեմաների վերաբերյալ հայկական գիտական ամսագրերում հրատարակել եմ երեք հոդված: Եվս մեկ հոդված, արդեն բարոյագիտության վերաբերյալ, հրատարակվել է ԵՊՀ Բանբերում: Չափման փիլիսոփայական և մեթոդաբանական հիմնախնդիրների վերաբերյալ մեկ հոդված հրատարակել եմ Ղազախստանում, ևս մեկ հոդված էլ, որը Հայաստանի գիտական գրադարանների վերաբերյալ է, այլ համահեղինակների հետ հրատարակել եմ Նիդեռլանդներում գրանցված և բաց մատչելիության տարբերակով հրատարակվող Liber Quarterly պարբերականում:

2012-ին հրատարակվեց իմ հեղինակած «Փիլիսոփայություն. դասախոսությունների համառոտագրեր» ուսումնական ձեռնարկը:

Ինձ հայտնի է, որ, օրինակ, վերջին հոդվածը հիշատակված է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կայքում: Ավելին, այդ հոդվածը վկայակոչվել է տպարանում գտնվող «Գլոբալ գրադարանավար» գրքում: Էլ-փոստով արձագանքներ եմ ստացել նաև չափման մասին հոդվածի վերաբերյալ, մյուս հոդվածներից` ոչ մի արձագանք: Ուրախալի է, որ վերջերս հրատարակված դասախոսությունների ժողովածուի վերաբերյալ դրական կարծիքներ եմ ստանում:

-Ընդգրկվա՞ծ եք միջազգային գիտական համագործակցություններում։ Ի՞նչ հեռանկարներ կան։

-Այլ երկրների գիտնականների հետ համագործակցում եմ հիմնականում որպես անհատ: Համագործակցությունը հիմնականում սահմանափակվում է գիտական բովանդակություն ունեցող նամակագրությամբ: Այժմ աշխատում եմ մի շարք սևագրերի վրա, որոնց մի մասը հուսով եմ հրատարակել ազդեցության գործակից ունեցող պարբերականներում: Հուսով եմ, որ հետագայում կընդլայնվեն և կամրապնդվեն միջազգային համագործակցային կապերը:

-Իսկ ի՞նչ կասեք ներքին համագործակցության մասին։

-Հայաստանի գիտական կյանքը, օրինակ, ԱՄՆ-ի գիտական կյանքի հետ համեմատելն անգամ սխալ է: Կարծում եմ, որ Հայաստանում առողջ համագործակցություն, գոնե իմ բնագավառում, հազվադեպ է իրականանում: Ի դեպ, առողջ համագործակցություն պետք է համարել նաև հրատարակված աշխատանքների գիտական քննադատությունը: Համագործակցության ցածր մակարդակի պատճառները կարող են տարբեր լինել: Հնարավոր պատճառներից մեկը կարող է լինել մշակութային. Հայաստանում քննադատությունը հաճախ ընկալվում է որպես չկամություն և մարդիկ, սովորաբար, զերծ են մնում քննադատելուց: Մյուս պատճառն էլ կարող է լինել այն, որ գիտական հանրությունը բավականին փոքր է, և այնքան էլ հաճախ չի լինում, երբ մի քանի գիտնականների հետաքրքրությունները համընկնում են:

Կարծում եմ, դրամաշնորհների դիմելու մշակույթը Հայաստանում դեռ կայացած չէ, բայց վստահ եմ, որ մի քանի տարի անց այս առումով ձեռքբերումներ ենք ունենալու:

-Ձեր աշխատանքներում քանի՞ համահեղինակ է ընդգրկված, և որքա՞ն մասն է դրանցում Ձեր անձնական ներդրումը։

-Բացի մեկ հոդվածից, որի մասին արդեն ասացի, մյուս բոլոր հոդվածների միակ հեղինակը ես եմ: Ինչ վերաբերում է նշված հոդվածին, ապա, կարծում եմ, որ հոդվածի մեջ մյուս հեղինակներից քիչ ներդրում չեմ ունեցել: Գիտական հոդված գրելն ստեղծագործական աշխատանք է, և իրական համագործակցության դեպքում մարդիկ համատեղ են ստեղծագործում: Արդյունքում դժվար է ճշգրտորեն որոշել, թե ով որքան ներդրում ունեցավ:

-Ձեր կարծիքով, որո՞նք են Հայաստանում գիտության թերֆինանսավորման պատճառները։

-Հայաստանում գիտությունը թերի է ֆինանսավորվում, մի կողմից երկրի տնտեսական ծանր վիճակի, իսկ մյուս կողմից որոշում կայացնողների` գիտության մասին և գիտության դերի վերաբերյալ սխալ պատկերացումների պատճառով: Վիճակը շտկելու համար պետք է մի կողմից զարգացնել տնտեսությունը, իսկ մյուս կողմից հանրությանը բացատրել, թե ինչերից ենք մենք բոլորս զրկվում, երբ խնայում ենք գիտության հաշվին:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերվում տարատեսակ մրցանակներին ու խրախուսական մրցանակաբաշխություններին։

Շատ լավ է, որ այս մրցանակաբաշխությունները տեղի են ունենում: Նման միջոցառումները կարող են գիտնականների շրջանում ավելի լավ աշխատելու դրդապատճառ դառնալ, որովհետև ստեղծում են որոշակի մրցակցային դաշտ: Սակայն գիտություն զարգացնելու համար մրցանակներ սահմանելը քիչ է, պետք է նաև ստեղծել մշտապես գիտական աշխատանք կատարելու պայմաններ:

-Ի՞նչ եք կարծում. մրցանակաբաշխության արդյունքներն ամփոփելիս, որպես հիմք պետք է ընդունել ազդեցության գործակից ունեցող կամ գիտական շտեմարաններում ինդեքսավորվող ամսագրերում տպագրությունների քանա՞կը, թե՞ հղումների թիվը։

-Գիտական աշխատանքի «որակի» մասին պատկերացում կարելի է կազմել և ազդեցության գործակից ունեցող պարբերականներում հոդվածների քանակը, և հղումների քանակը հաշվի առնելով, բայց այս չափորոշիչների դերը պետք չէ գերագնահատել: Վերջին տարիներին սրանք ավելի ու ավելի են կարևորվում, որովհետև բոլորս էլ հասկանում ենք (թեև, սովորաբար, չենք ասում), որ Հայաստանի գիտական պարբերականներում հաճախ են տեղ գտնում խայտառակ որակի հոդվածներ և Հայաստանում տպագրվելը դեռևս որակի չափանիշ չէ: Քանի դեռ մենք Հայաստանում չենք ստեղծել մեխանիզմներ, որոնք կհավաստեն գիտնականի կատարած աշխատանքի որակը, կարծում եմ ձեր նշած չափորոշիչներին ապավինելը լավ միտք է:

Սակայն երկարաժամկետ առումով պետք է զարգացնել հայկական գիտական պարբերականները: Միգուցե մրցանակաբաշխություն կազմակերպվի գիտական պարբերականների համար: Ճիշտ այնպես, ինչպես կան գիտնականի որակը գնահատելու չափանիշներ (հրատարակությունների թիվ, հղումների թիվ, արտոնագրերի թիվ և այլն), այնպես էլ կան ամսագրերի որակի չափանիշներ: Կարևոր եմ համարում նաև այն, որ հայկական գիտական պարբերականներին բավարար ֆինանսական միջոցներ տրվեն, որպեսզի հոդվածները գիտնականների կողմից նորմալ, անանուն գրախոսվեն: Մեկ խմբագիրը չի կարող բոլոր հոդվածների որակն ապահովել: Լավագույն դեպքում, նա կճշտի լեզվական սխալները: Մենք պետք է զարգացնենք մեր գիտական պարբերականները, եթե ուզում ենք, որ հայերեն լեզվով գրվեն լավ գիտական աշխատանքներ:

Կարելի է տարբեր չափանիշներ օգտագործել, սակայն դրանք էական փոփոխություն չեն բերի: Չեմ կարծում, որ արտասահմանյան պարբերականներում հրատարակվող հեղինակներն այնքան շատ են, որ մեզ պետք լինի կատարել շատ ճշգրիտ և համեմատաբար ավելի բարդ հաշվարկներ:

Մրցանակաբաշխությունները բավարար չեն, պետք է ստեղծվեն նաև նորմալ պայմաններ` նյութական բազա, գրականություն, նորմալ աշխատավարձ, և այլն:

-Միշտ դժվարություն է առաջանում կոլաբարացիաների շրջանակներում կատարված աշխատանքները գնահատելիս։ Ի՞նչ կարծիքի եք՝ h-ինդեսքն այս դեպքում օգտակա՞ր է։

-Հիրշի ինդեքսը կարող է օգտակար լինել: Բայց ինչպես արդեն նշեցի, չեմ կարծում, որ դրա անհրաժեշտությունն այս պահին կա:

-Կարո՞ղ եք թվարկել Հայաստանում երիտասարդ գիտնականների առջև ծառացած հիմնական խնդիրները և մատնանշել լուծման ուղիներ։

-Դժվարանում եմ թվարկել դրանք, բայց կա մեկ ընդհանուր խորքային խնդիր. գիտությունը և գիտելիքը, ինձ թվում է` մեծ պահանջարկ չունեն: Լրացուցիչ ուսումնասիրություններն այստեղ օգտակար կլինեին, բայց ես գիտելիքի պահանջարկի բացակայությունը կապում եմ որակի նկատմամբ թույլ վերահսկողության հետ: Եթե պետությունը պահանջի որակյալ արդարադատություն, պահանջարկ կառաջանա իրավագիտական որակյալ ուսումնասիրությունների, որակյալ հրատարակումների, որակյալ իրավաբանական կրթության: Եթե պետությունը պահանջի որակյալ առողջապահություն, որակյալ բժշկագիտական ուսումնասիրությունների, հրատարակումների և կրթության պահանջարկ կառաջանա: Կարծում եմ, որ այդ որակն ապահովելու համար իրավական լծակներ կան: Քանի դեռ այս պահանջարկը չկա, գիտությունը պահանջված չի լինի, այլ կլինի շքեղություն, ցուցադրելու պարագա, որի համար տրամադրվող ֆինանսական աջակցության ավելացումն իսկ խնդրահարույց կլինի: Որակի նկատմամբ պետական իրական վերահսկողության հաստատումը կարող է լինել Հայաստանում գիտության զարգացման իրական խթան:

-Ինչպե՞ս եք վերաբերում գիտնականների կողմից իրենց խնդիրների բարձրաձայնմանը։ Արդյո՞ք գիտնականի միակ գործը չպետք է լինի բացառապես գիտությամբ զբաղվելը։ Գիտնականը չի՞ դադարում գիտնական լինել այն պահից, երբ սկսում է մտածել իր գործով վաստակելու մասին։

-Ո՛չ, գիտնականի` հատկապես հասարակագետների միակ գործը չպետք է լինի գիտությամբ զբաղվելը: Գիտնականները պետք է հասարակությանն աջակցեն, որ գիտությունը ներդրվի հասարակական կյանքի բոլոր բնագավառներում: Վատ չէ, երբ գիտնականը մտածում է իր գործով` գիտական աշխատանք կատարելով վաստակելու մասին, շատ ավելի լավ է, երբ նա կարողանում է իր գործը կատարելով վաստակել և ստիպված չէ գիտահետազոտական աշխատանքից բացի այլ գործերով ևս զբաղվել:

-Տեսնո՞ւմ եք արդյոք վերջին տարիներին դրական միտումներ՝ մեր երկրում գիտության կազմակերպման ու խրախուսման հարցում։

-Մեծ փոփոխություն չեմ տեսնում: Որոշակի քայլեր, իհարկե, կատարվել են: Վերջին տարիների նորամուծություններից էին Ձեր իսկ նշած մրցանակաբաշխությունները, գիտության ֆինանսավորման նոր մոտեցումները, գիտության կառավարման համակարգի փոփոխությունները: Այնուամենայնիվ, էական տեղաշարժ չեմ տեսնում:

-Որքա՞ն է տարածված կոռուպցիան գիտական աշխարհում։

-Ես անձամբ կոռուպցիայից չեմ տուժել: Ծանոթ չեմ դեպքերի, երբ երիտասարդ գիտնականների աշխատանքները յուրացվում են ավագ սերնդի ներկայացուցիչների կողմից: Մյուս կողմից, համոզված եմ, որ գիտական աշխարհը կոռուպցիայից զերծ չէ: Մի քանի քայլեր կարող են մեղմել այս բնագավառի կոռուպցիան: Օրինակ` պետք է իրականացնել թափանցիկ կադրային քաղաքականություն. հետազոտական ինչպես նաև դասախոսական ոչ մի թափուր աշխատատեղ չպետք է համալրվի առանց թափուր աշխատատեղի մասին հանրային լայն իրազեկման և պատշաճ մակարդակով կազմակերպված թափանցիկ մրցույթի անցկացման: Նույնը վերաբերում է նաև գիտական և կրթական համակարգի կառավարման հետ առնչվող բոլոր թափուր աշխատատեղերին:

-Ինչքա՞ն ժամանակ եք աշխատել արտասահմանում և ի՞նչ հիմնական տարբերություններ կթվարկեք՝ Հայաստանում և դրսում գիտական աշխատանքով զբաղվելու հարցում։

-Երեք կիսամյակ անց եմ կացրել Հարվարդ համալսարանում: Գիտական կյանքը ԱՄՆ-ում և Հայաստանում շատ տարբեր է: ԱՄՆ-ի գիտնականներն, անկասկած, գերծանաբեռնված են աշխատում: Հայաստանում ես շատ քիչ գործընկերներ ունեմ, ովքեր աշխատում են այնքան լարված, որքան ԱՄՆ-ի իմ գործընկերները: Մյուս կողմից, ԱՄՆ-ում գիտնականը կարող է զբաղվել բացառապես գիտությամբ և արժանապատիվ ապրելու համար բավարար գումար վաստակել. ոչ միայն ականավոր, արդեն տասնամյակների փորձ ունեցող, բազում հոդվածների, գրքերի և արտոնագրերի հեղինակները, այլև պարզապես նրանք, ովքեր այս կամ այն համալսարանում, հետազոտական հաստատությունում կատարում են գիտահետազոտական աշխատանք:

-Գիտական աշխարհում գենդերային խնդիր կա՞. սեռը որևէ ազդեցություն թողնո՞ւմ է գիտական կարիերայի վրա Հայաստանում կամ արտասահմանում։

-Գրականությունից գիտեմ, որ այս խնդրին բախվում են բոլոր հասարակությունները: Անձամբ նման խտրականության ականատես չեմ եղել, թեև Հայաստանում հաճախ են խոսում, որ ասպիրանտուրայի ընդունելության ժամանակ արական սեռի դիմորդներին տրվում է բացահայտ առավելություն:

-Ի՞նչ կասեք հետթեկնածուական կարգավիճակի (PostDoc) համակարգի մասին. արդյո՞ք մասնագիտական աճի հեռանկարների տեսանկյունից պետք չէ արագորեն ներդրնել այդ համակարգը Հայաստանում։

-Հայաստանում պետք չէ անընդհատ ներդնել նոր համակարգեր, հետո դրանք փոխարինել նորերով և այսպես` անվերջ: Ձեր նշած հետթեկնածուական կարգավիճակի փոխարեն պետք է պարզապես խստորեն հետևել հենց թեկնածուական աստիճան ձեռք բերելու համար հայտարարված պահանջներին: Պետք է հետևել, որպեսզի գրախոսներ ընտրվեն կոմպետենտ անձինք (միգուցե, օրինակ, պետք է գրախոսների ընտրության հարցում հաշվի առնել ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում հոդվածների առկայությունը, վերջին տարիներին հրատարակությունների թիվը և այլն), և նրանցից պահանջել իսկապես գիտական և անաչառ գրախոսություններ: Պետք է հետևել, որ առաջատար կազմակերպություններն, իսկապես գիտականորեն քննեն աշխատանքները և այլն: Նոր համակարգերի ներդրումը, առանց իսկապես գիտական չափանիշների կիրառման, ավելորդ եմ համարում:

-Երկարաժամկետ տեսլականով՝ Հայաստանո՞ւմ եք պատկերացնում Ձեր ապագան, մասնագիտական հետագա աճը, թե՞ արտասահմանում։

-Մասնագիտական հետագա աճի համար, անկասկած, ստիպված եմ լինելու անընդհատ օգտվել արտասահմանյան (հատկապես անգլալեզու) գրականությունից, պարբերաբար մասնակցել արտասահմանյան դասընթացների և գիտաժողովների, ինչպես նաև ուսումնասիրություններ իրականացնել արտասահմանում:

-Ի՞նչ կմաղթեք հայաստանյան գիտական հանրությանը։

-Հաջողություններ: 

Զրույցը վարեց Մանե Հակոբյանը