Այսօր Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության երևանյան գրասենյակի ղեկավար, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը հանդիպեց լրագրողներին: Հարցերը վերաբերում էին Արցախի Գանձասար վանքի պարսապի երեսպատման` աղմուկ բարձրացրած աշխատանքներին, որոնց նախաձեռնողը և հովանավորողը արցախցի բարերար Լևոն Հայրապետյանն է:

-Վերջերս պնդեցին, որ Գանձասարի պարիսպը 1980-ականների կառույց է, ապա պնդեցին, որ ավելի հին պարիսպ է: Ո՞րն է իրականությունը:

-Գանձասարի վանքը արդեն 13-րդ դարի 1-ին կեսից իր այսօրվա հիմնական կառույցները, որ կան, ունեցել է: Բայց հայտնի է, որ ավելի վաղ էլ տեղում եղել է պաշտամունքային կառույց, որը քանդելուց հետո են ներկայիս Հովհաննես Մկրտչի եկեղեցին կառուցել 1216-ից 1238 թթ. միջակայքում: 1240-ին էլ Գանձասարի օծումն է եղել: Վանքերը պարսպապատ էին, և բնականաբար, այդ շրջանից արդեն պարիսպներ վանքը ունեցել է (գուցե և 13-րդ դարից ավելի վաղ, միայն կարող ենք ենթադրել):

Հայտնի են պարսպապատերի մի քանի կարևոր նորոգություններ: Հիմնավոր նորություն է տեղի ունեցել 17-րդ դարում: Մասնակի նորոգություններ են տեղի ունեցել 19 և 20-րդ դարի սկզբներին: Ինչպես առհասարակ ցանկացած կառույց` հենց եկեղեցիները, վանքերը, երբ պարիսպներն էին նորոգում, նույն ժամանակ նորոգում էին նաև օժանդակ կառույցները, գավթի ծածկերը, զանգակատունը:

Վերջին նորից մասնակի նորոգությունները տեղի են ունեցել 1980-ականներին, բայց հավատարիմ` եղած շարվածքին: 80-ականներին Ադրբեջանի հուշարձանների պահպանության վարչության նախաձեռնությամբ կատարված այդ նորոգությունները աչքի չեն զարնում. այնքան հարազատ են կատարվել եղած հին շարվածքին:

Տեսեք` դարերի մեջ միշտ նորոգվել է և նույն ձևով է նորոգվել և մեզ է հասցվել: Մեր պարտականությունն է` կարիք եղած տեղերում հերթական նորոգությունը անել` սերունդներին նույն վիճակով փոխանցելու համար: Նորամուծություններ, նոր շենքեր իրավունք չունենք «թխել»:

-Պրն. Կարապետյան, տեսագրության մեջ Լևոն Հայրապետյանի եղբայր Վլադիմիր Հայրապետյանը նշում է, որ երբ ինքը փոքր էր, եղբոր հետ 60-ական թթ. հաճախակի է եղել Գանձասարում, և պարիսպը գրեթե չի եղել, մի որոշակի հատված է պահպանվել:

-Փոխանակ ինչ-որ մեկի հիշողության հնարավորությունների համեմատ` այստեղ ինչ-որ մի բան ասենք, կան Գանձասարի մինչև 1900-ական թթ. լուսանկարներ, թե պարիսպները ինչ բարձրության վրա էին: Կան 50-ական, 60-ական, այսինքն` ամեն տասնամյակի լուսանկարներ: Եվ եթե մեկը ուղղակի իր հիշողության կորուստի պատճառով պարիպները չի հիշում, չի նշանակում, որ պարիպ չի եղել:

-Եթե մի կողմ դնենք պարսպի տարիքը, ապա կատարվող երեսպատման աշխատանքները կարելի կլինի՞ ոճային առումով ճիշտ համարել:

-Գանձասարը շատ հայտնի վանք է, և դրա համար իր հետ տեղի ունեցածը այս ամբողջ իրադարձությունների պատճառ է դարձել, որովհետև Գանձասարը Գանձասար է:

Բայց Գանձասարը առաջինը չէ: Այդ տեսակ աշխատանքները արդեն իրենց վատ նախադեպերը ունեն: Ես հենց երեկ իմ արխիվից երկու լուսանկար վերցրի` իրար համադրելով: Օինակ` Պարին Պիժ (Պարոն բժիշկ բառի տեղական արտասանությունն է, ճիշտ անունն է` Սբ. Պանտելեյմոն բժշկի վանք) վանքը 1658 թ. կառույց է: Շուշիի շրջանի Բերդաձորի ենթաշրջանում` Մեծշեն գյուղի մոտ է այս վանքը: Բաղկացած է երկու եկեղեցուց: Մեկը ադրբեջանցիները գյուղը մոտ մեկ տարի գրաված ունենալու ընթացքում քանդել են: Մյուսը դեռ կանգուն է, վերանորոգումից հետո դրա 2009-ի լուսանկարում տեսնում եք բոլորովին նոր շենք, և եթե ես նկարները իրար կողմ չդնեի, դուք ուղղակի չէիք իմանալու, որ նույն կառույցն է:

Ժամանակին Արցախի պաշտպանության նախարար Սամվել Բաբայանի հովանավարությամբ Ասկերանի շրջանում Մսմնա գյուղի (որը իր ծննդավայրն է) մոտ Շոշկա վանքը ճիշտ նույն ճակատագրին է արժանացել:

Երևանի մոտ Ջրվեժի 7-րդ դարի խաչաձև եկեղեցին այլև չունենք: Նորից բարի մղումներով մոտեցել են, ուզեցել են, որ ավերակը չթողնեն ավերակ, և հիմա ուղղակի այդ շենքը չունենք:

Այսինքն` երբ մենք գործ ենք ունենում անգրագետ հայրենասիրության հետ, շատ վատ արդյունք ենք ունենում: Օրինակ` Գանձասարի պարիսպների նորոգության մեջ ներդրում անող անհատականությունը (ով ուզում է լինի, ինձ համար կարևոր չէ) ազնիվ մղումներով է և հայրենասիրությամբ է, որովհետև այդտեղից եկամուտ չունի: Աբսուրդի մեջ ենք: Այս մարդիկ շահույթ չունեն այս բաներից: Շահույթն այն է, որ մի հատ արձանագրություն կդենեն իրենց անունը հավերժացնելու` իրենց ես-ը բավարարելու համար:

-Պրն Կարապետյան, ես վերջերս եմ լրագրողական այցով գնացել Գանձասար: Եվ Պարգև Սրբազանը, մասնավորապես խոսելով պարսպի վերանորոգման մասին, նշեց, որ նույն Էջմիածնում նույնպես պարիսպը վերանորոգվել է ժամանակակից տեխնոլոգիաներով, և նախկին կավաշեն կառույցից թողնվել է ընդամենը մեկ փոքրիկ հատված: Բազմաթիվ օրինակներ բերեց, երբ եկեղեցիների պարիսպները նույնպես վերանորոգվել են, և ասաց, որ դա շատ նորմալ է, երբ ուղղակի թողնում են հուշ նախկին պարսպից, իսկ գոյություն ունեցող պարիսպը վերանորոգում են ժամանակին համընթաց: Դուք ինչպե՞ս կմեկնաբանեք, մասնավորապես, Մայր աթոռի օրինակը:

-Վատ օրինակը չպետք է մատնացույց անել: Վատ օրինակ է մատնացույց անում: Խնդիրն այն է, թե ընդհանրապես մենք լուր ունե՞նք հուշարձանի գիտական վերականգնման սկզբունքներից, թե՞ ոչ, և ուզո՞ւմ ենք հավատարիմ մնալ այդ սկզբունքներին, որ համաշխարհային պրակտիկայում ընդունված են: Մեր հոգևորականները, ցավոք սրտի, շատ հեռու են:

Ես տարիներ առաջ հուշարձանների պահպանության նախագծային գրասենյակում ներկա էի մի վեճի: Տաթևի գլխավոր եկեղեցու վերականգնող ճարտարապետը վիճում էր հոգևորականի հետ: Երբ 1931թ. երկրաշարժից Տաթևի գմբեթը ընկել էր, եկեղեցու հատակի բազալտյա սալահատակի որոշ քարեր փշրվել էին այդ ծանրությունից: Հոգևորականն ուզում էր, որ ոչ թե փշրվածները փոխարինվեն նորերով (առաջարկը դա էր), այլ ասում էր. «Թե փշրված, թե առողջ մնացած սալաքարերը ամենը հանեք, դուրս թափեք, մետլախ արեք հատակը: Ես ամեն օր մտնելու եմ այդ եկեղեցին: Սա արդեն իմ աշխատավայրն է: Դուք իբրև հուշարձան մի վերականգնեք»:

Հաղթանակեց հոգևորականը: Եթե այսօր Տաթև գնաք, կտեսնեք` ոչ թե միայն մետլախ է, այլև մի մոզաիկ` թուրքական նախշերով: Իմացեք, որ «խաչը դրել ենք» Տաթևի վրա: Կամ էլ պիտի նորից հազար տարվա բազալտյա սալահատակները վերականգնվեն: Բայց քանդելիս էլ սալահատակի ձևավորման, տեղադրության հատակագիծ չեն արել: Հենց հանել թափել են:

Նոր-նոր եկեղեցիներ ենք «թխում» այս ձևով: Մենք դարերի ընթացքում ընդհանրապես սովոր ենք, որ հենց որ մի քիչ կարողություն ունենանք, ոչ թե պարիսպը, այլ նույնիսկ եկեղեցին հիմքից քանդենք, նորը կառուցենք:

-Պրն Կարապետյան, մի խնդրի շուրջ այսպիսի աղմուկ է բարձրացել այն դեպքում, երբ երկար ժամանակ այդ խնդրի մասին չէին խոսում ընդհանրապես: Որքանով տեղեկացանք, լինելով հենց Գանձասարում, այդ պարիսպը շատ անորակ վիճակում էր, ծուռ և քանդվելու վտանգի առաջ: Հիմա հենց սկսեցին նորոգել (հարցն այն չէ, թե ինչ ձևով են նորոգում, կամ մշակութային արժեքը որքանով է աղավաղվում), բոլորը սկսեցին բարձրաձայնել: Տարբեր շահե՞ր կան:

-Երեկ մշակույթի նախարարությունում էի, և ինձ մի փաստաթուղթ ցույց տվեցին` այս տարվա փետրվարի ամսաթվով` ուղղված Արցախի զբոսաշրջության վարչության պետ Սերգեյ Շահվերդյանին: Նյութը Գանձասարի վերանորոգելիք պարիսպներն էր, և շեշված էր, որ հանդուրժելի չէ: Այս տարվա փետրվար ամսին արդեն մշակույթի նախարարությունից իրենց մասնագիտական տեսակետը ասվել է, և որքան տեղյակ եմ, Սերգեյ Շահվերդյանն էլ և այնտեղ ուղղակիորեն հուշարձանների պատասխանատուն` Սալավա Սարգսյանը, նույն տեսակետը առաջ են տարել, որ այս կերպ հանդուրժելի չէր վերականգնումը: Նույնիսկ պետական, ի պաշտոնե հուշարձանների պահպանության գործը իր վրա վերցրած կառույցի մասնագիտական խոսքը հաշվի չի առնվում:

«Պարիսպները ուռած էին»: Մենք ոչ թե պարիսպներ, մենք եկեղեցիներ ունենք, որ պատերը ուռած են: Բայց եթե պատը ուռած է կամ ճաք ունի, կամ ուրիշ խնդիր կա, չի նշանակում, որ այդ եկեղեցիները պետք է նորովի երեսպատենք:

Ես վիդեոյով կայքերից մեկում Սրբազանի հետ հարցազրույցը լսեցի: Մարդը ասում էր, որ այդ անմշակ քարով շարված պարիսպների արանքներում վերջապես բույս է աճում, և ինքը ստիպված է լինում իր սակավագներին անընդհատ ասել, որ այդ բույսերը պոկեք:

Ես ուզում եմ մի բան հիշեցնել գոնե Արցախի համար: Բացի Գանձասարի եկեղեցու գավթից, բացի Գտիչ վանքի գլխավոր եկեղեցուց, բացի Դադիվանքի 25 կառույցից միայն Կաթողիկե եկեղեցուց և մեկ էլ Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցուց և 19-րդ դարի վերջին շրջանի մի քանի շենքերից` Արցախում, եթե մի կառույց դարերից մեզ է ավանդվել (իսկ դրանք հազարներով են` սկսած մեր բերդերից, կամուրջներից, բնակելի տներից, հնձաններից, ջրաղացներից, Արցախի 5 մելիքանիստ գյուղերում մելիքական ապարանքներից, հարյուրներով եկեղեցիներից ու վանքերից) սրբատաշ քարով չեն կառուցված: Ի՞նչ հետևություն անենք Պարգև Սրբազանի էս խոսքից: Բոլորը երեսպատե՞նք, որ խոտ չբուսնի պարիսպների պատերին: Սա ոչ թե լուծում չէ, ես նույնիսկ իրապես ամաչում եմ, որ այսօր նման հարց ենք քննարկում:

-Դուք ի՞նչ եք առաջարկում, եթե կառույցը քանդվում է:

-Իմ առաջարկելով չէ: Կան վերականգնող ճարտարապետներ: Նրանք հիմա ավելի խորությամբ ձեզ բուժման ձևերը կպատմեին: Լուծումները շատ են: Երբ որևէ ձևով` սրսկումներով, նույնիսկ հենապատով չեն կարողանում վերականգնել, տվյալ հատվածը քանդում-վերաշարում են: Քանդում-վերաշարումը ծայրահեղ լուծում է, ցանկալի երևույթ չէ, բայց ընդունված է պրակտիկայում: Նախ պիտի ուսումնասիրվեր, և կախված, թե ինչ խնդիրների հետ է կապված` բուժման ձևերը կան:

Մենք այսօր չունենք 17-րդ դարի Պարին Պիժ վանք, մենք ունենք 2009 թ. մի հատ եկեղեցի: Մենք վաղը կունենանք 2011 թ. Գանձասար վանքի շրջապարիսպ: Սրանք հուշարձանների նկատմամբ տեղի ունեցող ոտնձգություններ են` հանցագործության մակարդակի, և սա կատարվում է հայրենասիրական մղումներով:

-Այն դեպքում, երբ մշակույթի նախարարությունը և բոլորը դեմ էին հանդես գալիս, նորոգողները ո՞ւմ թելադրանքով էին աշխատանքներն իրականացնում:

-Մեկենասի, ով տվյալ դեպքում ունի թեմի առաջնորդի` հոգևորականի հովանավորությունը:

-Եթե մշակույթի թույլտվությունը չի տվել վերանորոգման թույլտվություն, բայց միևնույն ժամանակ դրա կարիքը կա, ինչո՞ւ իր մասնագիտական օգնությունը չի առաջարկել: Այսինքն` կա փողը տվողը, և կա մշակույթի նախարարությունը:

-Գանձասար վանքի վերականգնման նախագիծը 89 թ.-ից պատրաստ կա: Շատ եկեղեցիների վերականգնում տեղի է ունենում հետևյալ ձևով. օրինակ` Առինջի մոտ` Երևանին կպած Ձագավանքի նախագիծը գրագետ արված էր, գիտխորհրդով անցած էր, բայց կառուցվեց բոլորովին ուրիշ շենք: Ձագավանքի նախագծի հեղինակը ճարտարապետ Արտակ Ղուլյանն է: Երբ ճարտարապետը գնում է` հեղինակային վերահսկողություն իրականացնելու, որը իր պարտավորությունն է, բացարձակ չեն լսում: Մի որոշ ժամանակ անց ուղղակի մարդը հասկացել էր, որ իր գնալ-գալը ընդհանրապես ոչ մի օգուտ չի տալիս հուշարձանին:

-Չկա՞ օրենք, որը պարտավորեցնի ճշգրիտ ենթարկվել նախագծին: Կա՞ն մեխանիզմներ` կանխելու մշակութային արժեքի աղավաղումը:

-Մարդիկ իրենց քեֆի տվածը անում են (նույնիսկ եթե դա հայրենասիրական մղումներով է), և դրանից աղավաղվում է հուշարձանը, որը իրավունք չունենք աղավաղել, պիտի պետք եղած նորոգությունները անենք, բայց անաղարտ ձևով փոխանցենք սերունդներին: Եթե սա չի կատարվում, ես կարծում եմ` միակ ձևը արդեն պատժամիջոցներն են, որի փորձառությունը կա:

Օրինակ` Հաղպատի վանքը ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի կողմից պահպանվող հուշարձանների ցանկի մեջ ընդգրկված հուշարձան է: Գյուղապետը ուղղակի պարսպին կից մի երկհարկանի ուտել-խմելու տեղ էր կառուցել. մտածում էր` զբոսաշրջիկ շատ է գալիս, շահույթ կստանա: Հուշարձանների պահպանության վարչությանը տարբեր միջոցներով փորձում էր հասկացնել մարդուն, որ սա չի կարելի. եթե ՅՈւՆԵՍԿՕ-ից վաղը հանձնաժողով գա, պարզապես միայն այդ կառույցի համար ցանկից դուրս կդնեն: Բանը հասել էր նրան, որ դատական գործ հարուցվեց: Եվ միայն դատական այդ պրոցեսից հետո Հուշարձանների պահպանության վարչությունը կարողացավ այդ գյուղապետի հախից գալ, և շենքը վերջապես քանդեցին:

ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի հանձնաժողովից Նորավանք էին եկել: Նորավանքի կողքին էլի ճաշարանատիպ ինչ-որ բան է կառուցված: Հանձնաժողովի անդամները վերջին պտույտից, որից արդեն վանքն է երևում, այդ շենքը տեսել էին և ասել էին. «Վանքին այսքան մոտ դուք այսպիսի մի բան եք կառուցել: Մեզ ուր եք բերել այստեղ: Շրջեք, գնացինք»: Չէին իջել մեքենայից:

Նույնը տեղի է ունենալու Գանձասարի հետ վաղը մյուս օր, եթե օրինակ, մի օր հասնենք նրան, որ ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի պատասխանատուները հրավիրված լինեն և գան մեր խնդրանքին ընդառաջ, որ Գանձասարը ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի կողմից պահպանվող հուշարձանների ցանկի մեջ մտնի: Նորովի «թխած» պարսպի էս վիճակը տեսնեն, ուղղակի չեն մոտենալու, և Գանձասարի պես հուշարձանը ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի ցանկում ընդգրկվելու բախտին չի արժանանալու:

Եթե ունենայինք հարգանք ու ակնածանք, այս ձևով չէինք մոտենա: Նաև այդ վերամբարձ վիճակը, որ «եթե մենք տնտեսապես կարող անձնավորություններ ենք, ինչ կուզենք, կանենք», և Հուշարձանների պահպանության վարչության տեսակետները արհամարհելը բերում են, ի վերջո, դատական պրոցեսի: Ես հիմա չեմ իմանում` Հուշարձանների պահպանության վարչությունում այս խնդրո՞ւմ էլ դատական ճանապարհը կընտրեն, թե՞ չէ, բայց, փաստորեն, փորձը ցույց է տվել, որ միայն այդ ձևով են արդյունքի հասնում մեր իրականության մեջ:

-Պրն Կարապետյան, Սրբազանը նաև նշեց, որ այստեղ համակարգային ինչ-որ թերություն կա: Մարդը ցանկություն ունի վերականգնելու պարիսպը, այդքան էլ կարողություն է ծախսում: Մի՞թե պետությունը սահմանափակվեց մի հայտարարությամբ, որով մերժեց պարսպի երեսպատումը: Գուցե այդ մարդու հետ նստեին, խորհրդակցեին, ընդհանուր հայտարարի գային, և այդպես չլիներ:

-Արե՞լ են, թե՞ չեն արել, խորհրդակցության կանչե՞լ են մարդուն, մարդը եկե՞լ է, թե՞ չի եկել` տեղյակ չեմ, բնականաբար: Բայց ես մի բան եմ հասկանում, որ այդ նախադեպերը կան: Այսինքն` մեր մեջ լայն հաշվով ուղղակի պակասում են հարգանքն ու ակնածանքը մեզ ավանդված պատմական հուշարձանների նկատմամբ: Մտածում են, որ «ինչ ուզենք, կանենք: Էդ անմշակ քարը ո՞ւմ է պետք, եկեք սիրունացնենք»:

-Նույն Վլադիմիր Հայրապետյանը նշեց, որ գոյություն է ունեցել վերականգնողական աշխատանքների նախագիծ, որը ներկայացրել են իրենց: Իրենք պետք է ֆինանսավորեին այդ աշխատանքները: Սակայն իրենք մտածել են` ինչո՞ւ ֆինանսավորեն, եթե կարող են այդ աշխատանքն իրենք իրականացնել:

-Տեսեք` մարդը ասում է. «Նախագիծը կա, բայց ինձ հետաքրքիր չի, ես իմ իմացածն եմ անում»: Այս ինքնագործունեությունը, թեկուզ դրական մղումներով, բերում է շատ վատ հետևանքների: Եվ ցավոք սրտի, պետական մարմինները մինչև չեն հասնում դատական պրոցեսներին, խնդրին չեն կարողանում լուծում ապահովել: Ես էլ եմ իմացել, որ 89 թ.-ից Գանձասարի վերականգնման պատրաստ նախագիծ է եղել:

-Պրն Կարապետյան, ի վերջո, լուծումը ինչպես եք տեսնում, ի՞նչ պետք է արվի, ըստ Ձեզ: Պետք է դադարեցնե՞լ շինարարությունը, թե՞ ոչ:

-Գանձասարը հայ ճարտարապետության հանրագիտարան է (Ալեքսանդր Յակոբսոնի գնահատականը), համաշխարհային ճանաչում ունեցող հուշարձան է: Եվ եթե մեկը մի անգամ ոտք է դնում Արցախ, եթե կես օր ունի, այդ կես օրում աշխատում է գոնե Գանձասարը տեսնել:

Պարզ է, որ աշխատանքները հնարավոր է դադարեցնել: Ճիշտ է, որ նորից ծախս է պահանջում քանդելը, քանդելուց հետո շաղախի ավելի մնացած բաները մաքրել-քերելը, բայց ես Գանձասարի պարագայում համարում եմ, որ այդ ամբողջ միանգամայն արդարացված է: Պետք է քանդեն և Գորիսի անմշակ քարով իրականացվող պատերի շարին հարազատ ոճով վերականգնեն: Սա առհասարակ կոչվում է «Գորիսի շար», «Գորիսի սվաղ»

Ճիշտ Պարգև Սրբազանի մտահոգության պատախանն է: Երբ կոպտատաշ քարերով է շարված և միջանկյալ հատվածները լիցք է, լիցքը ամրացնում են նոր սվաղով, այնտեղ որևէ բուսականության չի էլ կարող սերմ դնել և ծլարձակել, և այս ձևով պահպանվում է իր իսկական շարը: Սյունիքն ու Արցախն ամեն իմաստով իրար մոտ են: «Գորիսի շար» եմ ասում, բայց հենց Արցախում էլ է դա տարածված, Ստեփանակերտի հին թաղամասի բնակելի տները նույն «Գորիսի շարով» են կառուցված:

Ամենապարզ մոտեցումը սա էր: Սա էլ է ծախս պահանջում, ընդ որում` շատ ավելի քիչ: Կայքերից մեկում գրված է, որ 1,5 մլն դոլարի ներդրում պիտի արվի այդ պարիսպների մեջ: Մենք այնքան խնդիրներ ունենք հենց Արցախում: Հենց Գանձասար վանքի դիմաց` անտառի մեջ Հավապտուկ վանքն է` վթարային վիճակում: Պառավաձորի վանքն է Գանձասարից 1 կմ-ի վրա, երկու եկեղեցին` պարսպապատ, տանիքին` հաստաբուն ծառեր են բուսնել: