Իմ՝ Նվիրյալնե՞ր արդյոք, թե՞ վերջին մոհիկաններ-3–ը (Ֆիզիկական հետազոտությունների ինստիտուտին նվիրված շարքից)  «Հետք»–ում քննարկման տեղիք է տվել, նաև՝ Գևորգ–ը դիմել է ինձ՝ գրելով մասնավորապես հետևյալը՝ Հարգելի՛ Մանե, գիտությունը ֆինանսավորելու պահանջը չափազանց հասկանալի է բոլորի համար: Սակայն թույլ տվեք հետևյալ պարզունակ հարցը տալ Հայոց հարգելի գիտնականներին (առանց հումորի). նրանց փող տանք, որ ի՞նչ անեն։ Չէ՞ որ իրենք են ասում, որ արդեն ծեր են, նախանձ, անբարյացակամ միմյանց և ուրիշների նկատմամբ, նաև անգլերեն ու կարգին ռուսերեն էլ չեն իմանում (տես՝ Ձեր նախորդ հոդվածներում), հետևաբար՝ տեղյակ էլ չեն աշխարհի նորություններին: Ենթադրենք՝ ես գիտության անկեղծ սիրահար եմ և մի քիչ էլ փող ունեմ: Թող մեկը նրանցից հասկանալի ձևով ասի, թե իմ փողն ում տրամադրեմ և կոնկրետ՝ ինչի՞ դիմաց։ Եթե ժողովուրդը Արամոյի կամ Ձախ Հարութի համերգի տոմս է գնում, ապա նրա համար, քանի որ լավ գիտե, թե ինչ պիտի ստանա: Իսկ այդ անհասկանալի, ինքնագոհ ու անմատչելի մարդկանցից ի՜նչ սպասես, բոլորովին էլ պարզ չէ: Վստահ եմ՝ նրանցից որևէ մեկն այս անգամ էլ մեջտեղ պիտի դուրս չգա և չպիտի փորձի ինչ-որ ձևով բանավիճել այս կոնկրետ հարցի շուրջը: Դե ուրեմն, թող նախ իրենք իրենցից նեղանան (տես՝ իմ մեկնաբանությունները նախորդ հոդվածներում)։

Քանի որ ես ուշ նկատեցի Գևորգի կարծիքն ու հարցը՝ ուղղված ինձ, և քանի որ Գևորգն իրոք երբեմն մասնակցում է գիտության հետ կապված խնդիրների քննարկումներին, ընդ որում՝ երբեմն ո՛չ բարի տրամադրվածությամբ :) ես որոշեցի հրապարակավ պատասխանել, մանավանդ որ ինքը միակը չէ, նմանատիպ կարծիքներ էլի են լինում։

Հարգելի՛ Գևորգ, նախ՝ շատ ցավալի է, որ, կարդալով ներկայացված (առայժմ) երեք հարցազրույցները, նմանատիպ եզրահանգման եք եկել: Նաև՝ մի քիչ զարմանալի… գուցե իրականում չե՞ք կարդացել, այլ թեթևակի աչքի եք անցկացրել ու մնացել՝ առաջներում ինչ-որ բանից ձևավորված Ձեր հին կարծիքի՞ն: Այնուամենայնիվ, կփորձեմ պատասխանել Ձեր հարցադրումներին:

Ինչ վերաբերում է իսկական ու ճշմարիտ գիտության` փողի հետ քիչ կապ ունենալու Ձեր պնդմանը, ասեմ, որ գիտնականների ֆինանսավորման ավելացման համար պայքարը միտված է ոչ թե միլիոններ դիզելուն, այլ հանապազօրյա հացի խնդիրը լուծելուն, քանի որ, գիտնականը նույնպես, որքան էլ դա դուր չգա, սնվելու կարիք ունի: Ինքներդ հաշվեք, ո՛չ 35000 դրամ ստացող երիտասարդ գիտնականը, ո՛չ էլ 30 000 ստացող թոշակառու գիտնականը չեն կարող անգամ իրենց հացն ապահովել: Ի վերջո, մեծագույն ամոթ է մեր երկրի համար՝ գիտնականին վճարել նվազագույն աշխատավարձը, երբ բոլոր քիչ թե շատ զարգացած երկրներում գիտնականն ամենաբարձր վարձատրվողներից է: 

Երիտասարդ գիտնականները հեռանում են: Ու գիտե՞ք ինչն է հատաքրքիր. ի տարբերություն, օրինակ, Ձեր հիշատակած շոու բիզնեսի ներկայացուցիչների, որոնք գնում են արտասահման, մոռանում են բեմն ու մեծ մասամբ կատարում՝ ինչ աշխատանք որ կպատահի, մեր գիտնականները օտար երկրներում գրկաբաց են ընդունվում, գնահատվում ու վարձատրվում են՝ հավուր պատշաճի:

Իրոք ցավալի է Ձեր այս միտքը՝ «Ենթադրենք ես գիտության անկեղծ սիրահար եմ և մի քիչ էլ փող ունեմ: Թող մեկը նրանցից հասկանալի ձևով ասի, թե իմ փողն ո՞ւմ տրամադրեմ և կոնկրետ ինչի՞ դիմաց։ Եթե ժողովուրդը Արամոյի կամ ձախ Հարութի համերգի տոմս է գնում, ապա նրա համար, որ լավ գիտե, թե ինչ պիտի ստանա: Իսկ այդ անհասկանալի, ինքնագոհ ու անմատչելի մարդկանցից ի՞նչ սպասես, բոլորովին էլ պարզ չէ»:

Գիտության արդյունքը միանգամից չի լինում: Պարզապես երբ Ձեր ձեռքն եք առնում, օրինակ, Ձեր բջջային հեռախոսը, մտածեք, որ դա մի օրում չի ստեղծվել, այլ տասնյակ տարիների ընթացքում, և որպես հիմք ծառայել են մի քանի տասնյակ հազար գիտական աշխատանքներ: Խելացի մարդիկ ու խելացի պետություններն ամեն տարի, «բորդյուրներ» թարմացնելու և աստղաբաշխական թվերով փչացած բիոզուգարաններ գնելու փոխարեն, գիտության մեջ մեծ ներդրումներ են կատարում: Գիտությունն անպայման, վաղ թե ուշ, վերադարձնում է տասնապատիկը, երբեմն՝ հարյուրապատիկը: Ըստ Ձեր տրամաբանության՝ աստղագիտությունն օրինակ ընդհանրապես պետք չէ ֆինանսավորել, քանի որ Դուք հաստատ չեք տեսնելու արդյունքը: Երևի Վիկտոր Համբարձումյանին ու Բենիամին Մարգարյանին էլ աշխարհը սխալմամբ է մեծություն համարում: Ի՞նչ արած, Դուք Ձեր փողը ծախսեք համերգների վրա: Հաստատ համերգն ավելի տեսանելի է: Բայց մի՛ ասեք, թե պետք չէ գիտությունը ֆինանսավորել միայն այն պարզ պատճառով, որ գիտնականները չեն գալիս Ձեզ մատչելի լեզվով բացատրելու, որ այս համակարգիչը, որից Դուք այժմ օգտվում եք, ու ինտերնետը գիտական մտքի ծնունդներ են։ Եվ տասնյակ տարիներ առաջ ով որ դրել է սրանց հիմքը, նա դժվար թե կարողանար գուշակել, որ իր աշխատանքի վրա հազարավոր կամ տասնյակ հազարավոր աշխատանքներ ավելացնելով ի վերջո այս արդյունքը կունենանք։

Իսկ ո՞ւմ նկատի ունեք վայ-գիտնականներ ասելով: Ցավալի է Ձեր այս անհարգալից խոսքը: Դուք արդարացի՞ եք համարում, որ այսօր Գրիգոր Գուրզադյանի, Միշա Ղազարյանի, կամ Դավիթ Սեդրակյանի, կամ թեկուզ այս շարքի արդեն տպագրված 3 հարցազրույցների նվիրյալների պես մարդիկ կա՛մ պիտի ապրեն 60-70 հազար աշխատավարձով, հետո էլ՝ 30 հազար թոշակով (այսինքն՝ ծայրահեղ աղքատության մեջ), կամ պիտի օգնություն ստանան իրենց զավակներից, որոնք գիտական առումով իրենցից բարձր չեն, այնուամենայնիվ, արտասահմանում աշխատելով, ստանում են ամսական 4-5 հազար եվրո: Եվ ինչո՞վ եք բացատրում այն, որ նույն մարդուն մեր երկրում Ձեր պես արհամարհանքով վայ-գիտնական են ասում, իսկ դրսում վարձատրում ամսական 4-5 հազար եվրո: 

Իսկ Ձեր գրած այս հատվածը լրիվ աբսուրդ է ու չեմ հասկանում, կարդալով շարքը, այդ ինչպես եք եկել նման եզրահանգման՝ «…Նրանց փող տանք, որ ի՞նչ անեն։ Չէ՞ որ իրենք են ասում, որ արդեն ծեր են, նախանձ, անբարյացակամ՝ միմյանց և ուրիշների նկատմամբ, նաև անգլերեն ու կարգին ռուսերեն էլ չեն իմանում (տես՝ Ձեր նախորդ հոդվածներում), հետևաբար՝ տեղյակ էլ չեն աշխարհի նորություններին»:

Նախ՝ ծեր լինելն ամոթ չէ. Դուք էլ եք մի օր ծերանալու, և, հուսամ, Ձեր շրջապատողներն ու հետնորդները կգնահատեն Ձեր կենսափորձն ու վաստակը և ոչ թե արհամարհական արտահայտություններ կշպրտեն: Ինչ վերաբերում է անգլերենի իմացությանը, ապա՝ նրանք մարդիկ են, որ ունեն 100-200 գիտական հոդվածներ, մեծ մասը՝ տպագրված անգլերենով, ներգրավված են բազմաթիվ միջազգային համագործակցություններում և ողջ շփումն ու գրագրությունն իրականացնում են անգլերենով։ Նրանք իրենց աշխատանքները պարբերաբար ներկայացնում են միջազգային գիտաժողովներում և կրկին՝ անգլերեն: Արտասահմանյան համալսարաններում հանդես են գալիս դասախոսություններով` անգլերեն, բնականաբար։ Ինչի՞ մասին եք խոսում: Ինչ վերաբերում է ռուսերենին, ասեմ, որ նրանց մեծ մասը կամ ավարտել է խորհրդային լավագույն համալսարանները, կամ սովորել այդ համալսարանների ասպիրանտուրայում, շատերը նաև հենց ռուսական դպրոցական կրթություն ունեն, կարճ` բոլորը ռուսերենին տիրապետում են կատարելապես: Ուղղակի Դուք մի բան կարդացել եք, բայց առանց խորանալու, թե խոսքն ում և ինչի մասին է, ուրիշ բան հասկանալով մեկնաբանություններ եք տալիս:

Էլ ավելի զարմանալի է Ձեր` «տեղյակ էլ չեն աշխարհի նորություններին» արտահայտությունը։ Յունեսկոյի զեկույցը գիտության վերաբերյալ և բոլոր մնացյալ միջազգային հետազոտությունները փաստում են, որ այսօր Հայաստանի բնագիտության ոլորտի գիտնականները, առաջին հերթին՝ ֆիզիկոսները, առաջին տեղերն են զբաղեցնում աշխարհում իրենց գիտական արդյունքով` հրապարակված աշխարհի առաջատար գիտական ամսագրերում, նաև արդյունքի պահանջվածությամբ` հղումների թվով։ Նրանք ամենաարդիական գիտական հետազոտություններն են կատարում, գիտության առաջին գծի խնդիրների վրա են աշխատում... Այո, հիշե՛նք, այս վիճակում էլ դեռևս կատարում են ու դեռևս առաջին տեղերում են, քանի հոդվածներում ներկայացված նվիրյալները՝ ավագ սերնդի գիտնականները դեռ կան, կենդանի են ու գործում են...

Ուրեմն՝ ասում եք՝ չարժե ֆինանսավորումն ավելացնել գիտության, նորմալ է, որ դատավորներն ստանում են 1 մլն 200 հազար և ավելի դրամ աշխատավարձ, իսկ գիտնականները՝ 60 հազար, այսինքն՝ նարմալ է, որ 20 անգամ ավել է ստանում դատավորը գիտնականից, իսկ պատգամավորը՝ 4-5 անգամ ավել, դե իսկ երիտասարդ գիտնականներն ստանում են 35 հազար դրամ, տարբերությունը դատավոր-պատգամավորների հետ հաշվել դժվար չէ: Իսկ նրանք Ձեզ բացատրե՞լ են, թե ի՞նչ են անում, ո՞նց են մի դատից աշխատավարձից մի քանի անգամ ավել կաշառք վերցնում, իսկ պատգամավորները՝ լա՞վ են կոճակ սեղմում ու քնում խորհրդարանում։ Ուրեմն՝ չարժե՞ գիտնականներին տալ հանրապետության գոնե միջին աշխատավարձը և ոչ թե նվազագույնը՝ ինչպես այսօր է, քանի որ՝ նրանք նախանձ են, անբարյացակամ միմյանց և ուրիշների նկատմա՞մբ։

Երբ մենք հիշատակում ենք ստեղծագործ աշխատանքներն ու հիշում նրանց հեղինակներին, սովորաբար չենք քննարկում հեղինակների մարդկային գծերը. շատ հաճախ նրանք ունենում են բարդ խառնվածք ու ծանր բնավորություն։ Հիշենք Ուիլյամ Շեքսպիրին. նա թեկուզ համաշխարհային գրականության ամենախոշոր դեմքերից է, սակայն, ժամանակակիցների հավաստիացմամբ, բնավորությամբ շատ վատ մարդ է եղել: Ասում են՝ Նյուտոնը շատ կռվարար էր, Ռոդենն ահավոր նախանձ, Արամ Խաչատրյանն ընդգծված ժլատ էր և այլն... բայց դա չի խանգարել մարդկությանն այսօր վայելելու նրանց ստեղծածները։ Աստղագետ Արեգ Միքայելյանը նման դեպքերում հաճախ մի հետաքրքիր պատմություն է հիշում՝ ասում են, իբր սատանան, ունենալով երեք դուստր և ցանկանալով վատություն անել ամենքին, նրանց անվանում է Փառասիրություն, Շահ և Նախանձ և համապատասխանաբար կնության է տալիս իշխանավորին, առևտրականին և գիտնականին: Փաստորեն հնում էլ է նկատվել, որ գիտնականները (և արվեստագետները) նախանձի դրսևորումներ են ունեցել: Սա բացատրություն ունի՝ հատկապես ստեղծագործական ոլորտներում սուր է մրցակցության ոգին, բացի դրանից, միջակությունները միշտ էլ նախանձում են տաղանդավորներին:

Ամփոփելով՝ հարգելի՛ Գևորգ, առաջարկում եմ թողնել արհամարհական տոնն ու ինձ հետ միասին մեծագույն հարգանքով ու գնահատանքով վերաբերվել մարդկանց, ովքեր առաջընթացի անիվի պտտողն են և ովքեր իրո՛ք արժանի են հարգանքի:

Մանե Հակոբյան