(Անդրադարձ Մ. Հակոբյանի հոդվածներին) 

Հարգելի Մանե: Շնորհակալ եմ, որ ուշադրություն եք դարձրել իմ կծու ու մի քիչ էլ «զարմանալի» մեկնաբանությունների վրա, Ձեր, իսկապես մտահոգիչ, հոդվածների ներքո, գիտության վերաբերյալ՝ ընդարձակ պատասխանի արժանացնելով ինձ նման ոչ կարեւոր, խնդրի նկատմամբ էլ «անբարյացակամորեն» տրամադրված մի անձի: Թույլ տվեք նախ նկատել, որ իմ դառնությունը, քննադատությունն ու հարցերն անմիջականորեն Ձեզ չեն ուղղված: Ընդհակառակը, ցանկության դեպքում այդ տողերում կարելի էր տեսնել իմ հարգանքը - լուրջ թեմա բարձրացնող լրագրողի հանդեպ: Այստեղ պատասխան խոսքը, բնականաբար, պիտի պատկաներ հենց հասցետերերին՝ գիտության ներկայացուցիչներին, որի վիճակը Դուք ազնվորեն ձգտում եք բարվոքել: Ես պիտի խնդրեմ ինձ ճիշտ հասկանալ: Խնդիրը չափազանց լուրջ է: Միայն լրագրողի անկեղծ ջանքերով, անցյալ փառքը գովաբանելով, կոչ-աղերսներով որեւէ արդյունքի այստեղ դժվար է հասնել, ներկա պրագմատիկ-շուկայական մոտեցումների պայմաններում: Լավագույն դեպքում մեր չքավոր կառավարությունը թերեւս մի 10-15% - ով ավելացնի գիտնականի աշխատավարձը, որը ելք չէ: Այս նկատառումով ես հետեւյալ «հետին» միտքն եմ ունեցել` իմ խայթող դիտողություններով «զայրացնել» ու խոր թմբիրից հանել հուսահատ Հայ գիտնականներին: Կարծում եմ` պիտի համաձայնեք, որ իրենք գոնե պիտի երեւան փողատերերի, ներդրողների, բարեգործների, ազգասերների, պարզապես փառասերների (եւ այլնի) աչքին:

Ցանկացած դրամ տվող, բնականաբար, ցանկանում է նաեւ տեղեկանալ, թե ուր է ուղղվում այն: Եթե միայն ծեր մարդկանց արժանապատիվ գոյության համար է, որոնց ինքը չի էլ ճանաչում, ապա սա, իհարկե, ազնիվ նպատակ է, սակայն շատ փոքր: Եթե այստեղ կարճատեւ կամ հեռահար ներդրում է ենթադրվում, ապա այս դեպքում պիտի ներկայացվի գաղափար, ծրագիր, նախահաշվարկ, պարզաբանվեն ու հիմնավորվեն սպասելիքները, անմիջապես պոտենցիալ մասնավոր ներդրողներին գրավելու համար, եւ ոչ միայն բյուրոկրատ չինովնիկներին: Դրա համար գիտությունն ու գիտնականը առնվազն պիտի երեւան հասարակության առջեւ, մարդկանց հավատ ներշնչող ու խանդավառող ելույթներ լինեն, հասարակ մահկանացուներին հասկանալի մակարդակով գաղափարներ մատուցվեն, որպեսզի գնորդները գտնվեն: Նշանավոր ճանապարհորդ-գիտնական Ֆ. Նանսենն, օրինակ, եվրոպական երեսպաշտ կառավարություններին ի հակառակ, ժամանակին միայնակ դրամահավաք է նախաձեռնել՝ անձամբ դասախոսություններ կարդալով ԺՈՂՈՎՐԴԻ ՀԱՄԱՐ, հացահատիկ գնելով ու բազմաթիվ շարժակազմերով ուղարկելով Ռուսաստան՝ Պովոլժյեի սովյալներին փրկելու նպատակով:

 Ես այս պարզ հանգամանքն եմ նկատի ունեցել իմ անմիջական՝ (գիտնականներին փող տանք, որ ի՜նչ անեն ) հարցով, որը Դուք «աբսուրդային» եք որակել:  

Մենք ինչ ունենք այսօր: Արժանավոր, պատվելի ու հպարտ մարդիկ, պայծառ հիշողություններով, հնացած գրքերով ու մաշված սարքերով շրջապատված՝ նեղացած սպասում են, որ իրենց օգնեն: Ով եւ ինչու՜ համար պիտի այդ անի, թույլ տվեք նորից հարցնել (իրենց, ոչ թե Ձեզ, հարգելի Մանե) Եթե իրենք ապրանք չունեն վաճառելու, կամ շուկա չեն գալիս, չեն ուզում իջնել «էստի համեցեք»- ի մակարդակին, ապա ումի՞ց են նեղանում: Կյանքն ու հարաբերությունները խորապես փոխվել են, եւ որպես գիտնական, նրանք թերեւս, առաջինը պիտի դա հասկանային: Գիտական բարձր կոչումները, հին խաչ ու մեդալները բավարար արգումենտներ չեն արդեն բարվոք սոցիալական վիճակի համար: Ինտերնետով, կամ Մոսկվայի գետնուղիներում ցանկացած մակարդակի ու որակի դիպլոմներ ու դիսերտացիաներ կարելի է պատվիրել մատչելի գներով: Եկ ու տարբերիր կեղծն իրականից: Բարձր ու ազնիվ արժեք կրող մարդը, մտածողը, խնդիր լուծողն ու հավատ առաջացնողը պիտի երեւա իսկական գիտնականի կոչումի տակ, իմ կարծիքով: Որեւէ նշանավոր գիտնականի տեսել ենք արդյո՞ք հասարակությունը կրթող-առաջնորդողի դերում, այս դժվարին ժամանակահատվածում:  (Բացառությամբ երեւի պայծառահիշատակ Ռաֆայել Ղազարյանի, որը սակայն մի քիչ այլ միջավայրից էր:) Կառավարությունն ու ներկա բարքերն իսկապես վատն են, Ձեզ հետ համաձայն եմ: Իսկ գիտնականի կերպարն ու միջավայրն ինչպիսի՜ն է (տես՝ ակադեմիկոս Հանրի Ներսիսյանի հոդվածը ֆեյսբուկում  «20 տարի Նախագահության լծի տակ»:) Մենք տեսանք մեր գրողների, կոմպոզիտորների միջավայրն ու բարքերը: Պնդել վստահորեն, որ գիտնականներն ավելի վեհ արժեքների կրող են, կարծում եմ, սխալ կլինի: Չեմ կարծում վերջապես, որ նրանց սոցիալական վիճակը հիմա ավելի վատն է նրանց համեմատ, ովքեր հետպատերազմյան սովի տարիներին էին գիտություն ստեղծում: Հիմա գրեթե դասախոս չեք գտնի, որը սեփական մեքենայով դասի չգնա (բացի նրանցից, ովքեր քշել չեն կարողացել սովորել:) Իսկ առաջին նվիրյալներն իսկապես քաղցած էին, սակայն խանդավառ ու հավատով լի: Այստեղ է, իմ կարծիքով, հիմնական մեխը գիտության կրակն է մարել!  Դուք ասում եք, թե ՅՈւՆԵՍԿՕ-ն  մերոնց բարձր է գնահատում, իսկ նրանց արժեքավոր հոդվածները տպագրվում ու ցիտվում են հեղինակավոր ամսագրերում, շատ լավ է, իհարկե: Սակայն եթե իսկապես արժեքավոր են, ապա մի տեղ պահանջարկ պիտի գտնեն անշուշտ, էլ ինչո՞ւ հույս դնել ավերված, աղքատիք բյուջեի վրա: Աշխարհը հիմա բաց է, տեղեկատվության միջոցներն անսպառ, կարելի է վաճառել իրենց գիտական ապրանքը դրսում, եթե ներսում առայժմ գնորդը չկա: Այստեղից միայն կարելի է ենթադրել, որ իրականում կամ ապրանք չկա, կամ էլ պահանջված չէ:  

Եթե վերը նշված իմ հարցադրումը Դուք աննդունելի եք համարում, ապա թույլ տվեք հետեւյալ ֆուտուրիստական պատմությունը պատկերել. գիտնականներին ֆինանս հատկացնելու Ձեր արդարագույն պահանջին ի պատասխան, ենթադրենք, մեր պատրաստակամ կառավարությունը միայն հարցնում է. «Ինչքա՞ն է պետք»: «Դե, մի 10 միլլիարդ դոլլար (դրամ չէ)»,-պատասխանում են գիտնականները: «Է լավ, տվեցինք», – ասում է մեր «բարի» կառավարությունն ու ահռելի նոր պարտքեր կուտակելով՝ ապահովում է գիտությանը: Սրանք էլ Հայաստան են հրավիրում 6-7 հազար աշխարհի ամենաառաջնակարգ գիտնականների, 7-8 հազար դոլլար միջին աշխատավարձով, ու նախագծում-կառուցում են մի վիթխարի գեր-արագացուցիչ: Մի տասը տարուց հետո գիտնականները հպարտորեն ներկայացնում են իրենց տքնաջան աշխատանքի զարմանահրաշ արդյունքը. «Ահա, վերջապես բռնված է Հիգգսի բոզոնը»:  Պարտքերի մեջ թաղված, սակայն մեծագույն հույսերով լի, խեղճ կառավարությունը համարձակվում է հերթական «աբսուրդ» հարցը տալ. «Լավ, բռնել ենք, որ ի՞նչ անենք»: 

Հիմա ես պիտի հարցնեմ ու ասեմ երեւի Ձեզ համար շատ ավելի զարմանալի բաներ: Իսկ լրջորեն մտածել ենք երբեւէ, թե ՅՈւՆԵՍԿՕ-ն, Կոռնեյլի համալսարանը, «գիտական ինֆորմացիա գնահատող» ու իր համար վաճառող Թոմսոն Րաուտերս կորպորացիան (եւ այլ հեղինակավոր միջազգային կառույցներ) ովքե՞ր են կամ ի՞նչ շահեր են հետապնդում իրականում: Կարծում եմ, որ ոչ: Դա մեծ թեմա է, եւ եթե լինի հետաքրքրություն կարող եք գտնել ցածը նշված կայքից նաեւ: Ես ցանկանում եմ համառոտ ասել միայն, որ իրական, բնական ու ճշմարիտ գիտության կրակը, մեծի մասամբ, սրանց ջանքերով է հանգել:

 Մեջ բերեմ իմ նախորդ դիտողություններից այս մեկը.

«Այն, որ ֆիզիկան վաղուց խոր ճգնաժամի մեջ է, միայն ես չէ որ նկատել եմ: Տասը հազարից ավելի այլախոհ գիտնական հիմա դառնորեն բողոքում են ներկայումս ընդունված անիմաստ դոգմաների ու պարտադրված հրահանգների դեմ, սակայն նրանց լսողն ո՞վ է Էյնշտեյնը այսպես է գրել. «Ինձ կարող եք համարել ծերացած ապուշ, սակայն ֆիզիկան բոլորովին այլ կերպ պիտի կառուցվի»: Իր կյանքի վերջին 30 տարիներին նա ընդհանրապես դադարեցրել է հարաբերությունները կոլլեգաների հետ, նրանց անվանելով «ուղեղները հանած»: Էրվին Շրյոդինգերը (քվանտային մեխ. հիմնադիրներից) մահացել է միայնակության մեջ՝ վշտից, քանի որ վայ հետեւորդները նենգափոխել են նրա հիմնարար գաղափարը եւ կամայական իմաստ վերագրել նրա ստացած հավասարումներին: Նման դրամատիկ փաստերն ու այլանդակ նենգափոխությունները շատ - շատ են ֆիզիկայի պատմության մեջ, որոնք էլ ֆունդամենտալ բնական գիտությունը վեր են ածել ներկայիս ֆորմալիզմին ու անիմաստ աչքակապությանը (ով,՜ինչի՜ համար է դա արել, ես դա չգիտեմ, այստեղ միայն կռահումներ կարելի է կատարել)»:

Մտածենք մի փոքր, հարգելիներս, թե ինչ սարսափելի ողբերգություն է թաքնված այս տողերի հետեւում, եւ ոչ միայն գիտության անհատ երախտավորների վերաբերյալ, այլ ամբողջ մարդկային հասարակության: Թույլ տվեք ավելացնել նաեւ Մաքս Պլանկի հայտնի խոսքերը, ֆիզիկային վերաբերվող. «Պետք է սպասել մինչեւ ապուշները մահանան , ուրիշ ելք չկա»:  Սակայն պարզվում է, որ Պլանկը խորապես սխալվում էր, նրանք ապուշներ չէին բնավ, այլ մեծ ու նպատակաուղղված քաղաքականության իրականացնողներ, միջազգային մասշտաբով: Այսինքն՝ համասեռամոլության խրախուսման ներկա կոմպանիայից դեռես շատ առաջ, բնական գիտության աղճատման-աղավաղման, բարոյական քայքայման ու ամլացման ծրագիր է ներդրվել, որն էլ հետեւողականորեն իրականացվում է ցայսօր: Ինձ մի մեղադրեք «դավադրության տեսություններ»- ի մեջ, քանի որ այս պնդումն օդից չի վերցված՝ հիմա գոյություն ունի ինտերնետ եւ այնտեղ լեցուն են լրջագույն հեղինակներ, նյութեր ու փաստարկներ, որոնց «պաշտոնական գիտությունը» պարզապես արդեն ի զորու չէ չեզոքացնել: Ասելով, որ մեր գիտնականները տեղյակ չեն աշխարհի նորություններին, ես մասնավորապես, սա էլ եմ նկատի ունեցել: Ցանկանում եմ ասել միայն, որ Հայ գիտությունն այդ քաղաքականության հեռավոր-ծայրամասային զոհերից մեկն է, որի վիճակը շատ ավելի է վատթարացել, երկրի տնտեսական անկման ու տեղական կլանային-ասիական մոտիվներով:

Այսինքն հիմնարար գիտությունը (տեսական ֆիզիկայի պրոբլեմային բաժինները նկատի ունեմ հիմնականում) արդեն նեխել-փթել է ու անպտուղ շոու-բիզնեսի վերածվել: Յուրաքանչյուրի գործն է անշուշտ, ընդունել կամ չնդունել այս մոտեցումը, այստեղ կարելի է միայն աստվածաշնչյան խորհուրդն առաջարկել. «Ով աչքեր ունի, թող ինքը տեսնի»:  

Դուք նշում եք մեր երախտավոր գիտնականների անուները: Հոդվածագրիս բախտ է վիճակվել զրուցել ակադեմիկոսներ Գ. Գուրզադյանի ու Դ. Սեդրակյանի հետ, մասնավորապես: Ես տպավորված եմ նրանց լայնախոհությամբ ու իսկական գիտնականին յուրահատուկ, հետաքրքրասիրությամբ: Սակայն, ցավոք, մեծամիտներ ու անտարբերներ ավելի շատ են հանդիպել եւ ընդհանուր պատկերը խիստ վհատեցնող է:

Իմ կողմից խորապես հարգվող Դ. Սեդրակյանի ներողամտությունը հայցելով, ես ուզում եմ նշել, որ նա չի ընդունում Ժամանակին Հիգգսի բոզոնից էլ մեծ աղմուկ հանած, հիմնարար մասնիկների՝ կվարկների գոյությունը, չնայաց արդեն բաշխված «նոբելներին» ու այլ մրցանակներին: Ինձ համար գոնե նրա դիրքորոշումը չափազանց պարզ է. ազնիվ մտածող լինելով՝ նա ի վիճակի չէ համակերպվել պարտադրվող ստի հետ: Կարո՞ղ է սակայն որեէ հեղինակավոր ու միջազգային ճանաչում ունեցող գիտնական բացահայտորեն հանդես գալ քվանտային ու հարաբերականության տեսությունների (մեծապես նենգափոխված) կամայական դեղատոմս-դոգմաների դեմ: Իհարկե, կարելի է բախտը փորձել ու անմիջապես «կարմիր քարտ» վաստակելով՝ ընդմիշտ հրաժարվել գիտնականի կարիերայից: Այսպիսին է իրականությունը հարգելիներս, եւ ահա թե ինչու գիտնականները միայն լռում են խորիմաստ: Նրանք խճճված են միջազգային շոու-սինդիկատի խեղդիչ ցանցերում եւ վախեցած-հիպնոսացված են, սեփական ուղեղով դատելու, կամ վճռական կարծիք ասելու համար: Թող ներողամիտ լինեն եւ խոսեն խնդրեմ, մեր հայտնի ակադեմիկոսներն ու պրոֆեսսորները եւ, օրինակի համար, ասեն հստակ՝ ովքե՞ր են հավատում Հիգգսի բոզոնին եւ ինչպե՞ս են արդարացնում-հիմնավորում այդ ահռելի ծախսերն ու ստացած «նոբելը»:  Գրեթե համոզված եմ, որ պատասխանը նորից լռություն է լինելու, կամ ավելի վատ, որեւէ երիտասարդ «կոմսոմոլի» բերանով հանդիմանություն ու բարոյախոսական քարոզ ենք լսելու միայն:

 Հիմա թույլ տվեք նվաստիս իր մոտեցումն ու տեսակետն արտահայտել Հայ գիտության հետագա ու արդյունավետ ուղու վերաբերյալ, քանի որ նույնիսկ ճշմարիտ քննադատությունն ու իրականության պարզաբանումը բավարար չեն որեւէ մեկի վերքը դարմանելու համար:  Այստեղ եւս շատ «ծայրահեղական ու ֆանտաստիկ» բաներ պիտի ասեմ, որն ավելի հեշտ է ծաղրի ենթարկել ու անմիջապես հետ շպրտել՝ թենիսի գնդակի նման, քան թե խորապես վերլուծության ու քննարկման արժանացնել:

Վերը նշված պատկերի հետ համաձայն լինելու դեպքում՝ հիմնարար գիտությունը (տեսական ֆիզիկան) բարոյապես ու ֆիզիկապես վախճանվելուց բացի, այլ ապագա չունի: Եւ առաջինը, դա ծանր տնտեսական վիճակի մեջ գտնվող երկրներում պիտի կատարվի, որի ականատեսն ենք: Հարուստները, ընդհակառակը՝ իրենց ձեռքն են վերցնելու ճշմարտություն մատուցելու մենաշնորհը, պարտադրելով բոլորին այն, ինչը նպատակահարմար կհամարվի:

Այս պարագան գիտակցելով, Հայերը պիտի առաջինն ըմբոստանան, իրենց յուրահատուկ խռովարար բնավորությամբ, ստեղծելով իրենց պրոբլեմային հարցերի ֆիզիկա, այնպիսին, որը հիմնվում է բոլորովին այլ արժեքային համակարգի վրա: Ես նկատի ունեմ, բանականությունը, տրամաբանությունը, պատճառականությունն ու օբյեկտիվիզմը – ի հակադրություն քաղաքականության, կամայականության, սուբյեկիվիզմի ու դոգմատիզմի:

Մեր գիտնականները պետք է իրենց հոդվածներն ու արդյունքները ներկայացնեն իրենց ամսագրերի մեջ, իհարկե՝ նաեւ անգլերեն լեզվով, առանց նվազագույն ուշադրություն իսկ դարձնելու ընդունված կարծիքներին ու կեղծ հեղինակություններին:

Որքանո՞վ է հեռանկարային է այսպիսի հուսահատ քայլը:  Պետք է ասել, որ որեւէ երաշխիք իսկապես չկա: Սակայն պիտի գիտակցվի նաեւ, որ այլ ելք էլ հավանաբար չկա: Կամ պիտի փտենք մեզ պարտադրված ճահճի մեջ, կամ փորձենք ստեղծել այնպիսի գիտություն, որին ինքներս անկեղծորեն կհավատանք ու կհարգենք: Ճանաչումն ուրիշների կողմից վաղ թե ուշ կգա այս դեպքում, որովհետեւ իրական արժեքներն անհետ չեն կորչում:  

Իսկ ի՞նչ նախադրյալներ կան հաջողության հասնելու համար: Նախ պիտի ասեմ, որ փուչիկն արդեն չափից շատ ավելին է փչված ու պիտի պայթի անկասկած: Եւ բնականաբար, այն առաջինը պայթեցնողը պիտի ամենաշատը շահի: Այստեղ պիտի ասեմ անսպասելի ու դժվար հավատալի եւս մի բան, այս անգամ ստիպված լինելով ցուցաբերելու չլսված մի անհամեստություն: Ձեր խոնհար ծառան, իր համեստ գիտելիքներով, շատ վաղուց աշխատում է վերը նշված սկզբունքներով եւ, իր խորին համոզմամբ՝ հասել է նշանակալից հաջողությունների: Ստացված են բազմաթիվ կոնկրետ ու կարեւոր արդյունքներ, կան նաեւ հաստատող կարծիքներ ու գնահատականներ: Այս բոլորը հիմք են տալիս հեղինակին միարժեքորեն պնդելու, որ տեսական ֆիզիկայի ներդաշնակ-ավարտուն շենքի կառուցումը լիովին լուծելի խնդիր է: Ֆիզիկոսների համար ասեմ, որ միայն հայտնի-ստուգված էլեկտրոդինամիկայի պատճառական սկզբունքներից ելնելով, կարելի է բացատրել ամբողջ միկրոաշխարհը՝՝ քվանտային երեւույթները, տարրական մասնիկների էությունները, նրանց բոլոր տեսակի փոխազդեցություններն ու անհատական հատկությունները:    

Այդ աշխատանքները կարելի գտնել նշված կայքի մեջ (անգլերեն եւ որոշ բացատրություններ-մեկնաբանություններ՝ ռուսերեն): Խնդրեմ, եթե կառաջանա հավատ ու հետաքրքրություն,պատրաստ եմ համագործակցելու:

Պատրաստ եմ նույնիսկ դրամական որոշ միջոցներ հատկացնելու նրանց, ովքեր հանձն կառնեն իմ ներկայացված հոդվածներն ու նյութերը մանրամասն ուսումնասիրելու ու ներկայացնելու: Այնտեղ կա հոդված մասնավորապես՝ նուրբ ստրուկտուրայի հաստատունի վերաբերյալ: Այն ֆոտոմետրիկ չափումներ է առաջարկում, որն իրականացնելու խնդրանքով ես ժամանակին փորձել եմ կապվել Ա. Իշխանյանի, Պապոյանի (ի–նետով) եւ, Ձեր թերթի միջոցով՝ նաեւ Ռ. Հովսեփյանի հետ (տես՝ իմ մեկնաբանության մեջ), սակայն պատասխանի չեմ արժանացել:

 Այս նույն հոդվածի հրատարակման համար ժամանակին շատերին եմ դիմել: Ցանկանում եմ նշել հանգուցյալ պրոֆեսսոր Հ. Ղորխմխզյանի փայլուն կարծիքը, ակադեմիկոսներ, Հարգելի Դ. Սեդրակյանի եւ Վ. Հարությունյանի բարյացկամ մոտեցումները եւ, հոդվածը մերժող՝ հարգելի Է. Չուբարյանի բացասական կարծիքը (որն այնպիսին է, որն ուղղակի չէր կարելի գրել!) Այդ նյութերն ու կարծիքները, (ինչպես նաեւ դրսից ստացված գնահատականներն ու հղումը) ես Ձեզ եմ տրամադրում առանձին թղթապանակով՝ կարող եք տնօրինել ինչպես հարկ կհամարեք, հարգելի Մանե!

 Ասեմ նաեւ, որ շատ հոռետեսորեն եմ տրամադրված եւ առանձին սպասելիքներ չունեմ մեր Հայ գիտնականներից: Սակայն պարտքս եմ համարում նորից փորձել եւ այս հնարավորությունը նրանց առաջարկել: Ես խնդրում եմ միայն որպես պատասխան գոնե այսպիսի անմիտ խոսքեր չուղղել ինձ. «Ձեր մոտեցումները չեն համապատասխանում ժամանակակից Ֆիզիկայում ընդունված հիմնարար սկզբունքներին», քանի որ այդ հենց ինքս եմ ասում ի սկզբանե:

 Անկեղծ բարեմաղթանքներս Հայոց հիմնարար գիտությանը: 

Գեւորգ Կիրակոսյան

 Տես՝ http://physics-real.ucoz.com/