Սահակ Պողոսյանը խորհրդային կայսրության փլուզման նախաշեմին ասպարեզ ելած ժամանակակից արվեստագետ է, «3-րդ հարկ» հայկական այլընտրական արվեստի շարժման նախաձեռնողներից եւ ակտիվիստներից մեկը: Աշխատելով գլխավորապես եռաչափ ծավալի ձեւաչափում` նա հանդիսացավ հայկական ժամանակակից քանդակի առաջին հեղափոխողներից անկախության շրջանում: Վերջին շրջանում իր արտիստական գործունեությունը նաեւ հասարակական-քաղաքացիական դաշտում տեղավորելով` փորձում է նորովի վերականգնել Հայաստանի ժամանակակից արվեստի խարխլվող ինստիտուցիոնալ դաշտը:

Ինչպիսի՞ն են, Ձեր կարծիքով, ազգային ինքնության եւ արվեստի հարաբերությունները:

Ազգային ինքնության գլխավոր ֆենոմը լեզուն է: Բայց ես դա առաջին հերթին կապում եմ արյան հետ: «Քիմքի» խնդիր է…

Այսինքն, Դուք ինքնության հարցում առաջնային եք համարում կենսաբանական-գենետիկական գործոնը:

Այո: Միեւնույն ժամանակ, ուրիշ մշակույթների հետ առնչվելը հետք է թողնում մարդու գիտակցության եւ նրա տեսողության վրա: Ես հայերի նստակյաց երրորդ սերնդի խնդիր եմ տեսնում: Քանի որ այն չի կայանում, ապա մշակութային եւ մարդաբանական գործոնները դառնում են իրար հակասող: Երրորդ սերնդի սփյուռքահայերի պարագայում, օրինակ, ինքնության ակնառու նշանների տարրալուծում եմ նկատում: Երբ ես դեռ Հայաստանում էի, ինձ ասում էին, թե իմ արվեստը ամերիկյան է: Այնքան ասացին, վերջը գնացի ու դարձա ամերիկացի արվեստագետ: Բայց ես համոզված եմ, որ տարիներ հետո ես կհամարվեմ, իրոք, ամենահայ արվեստագետը:

Ի՞նչ նկատի ունեք «ամերիկյան» ասելով:

Ստատուսը: Ես կարողանում եմ իմ ստեղծագործությունը կայացնել, ակտուալացնել այն կոնտեքստում, ոչ թե այս: Խոսքը տեխնիկական, սոցիալական, ինստիտուցիոնալ եւ նման խնդիրների մասին է:

Բայց եթե դա հնարավոր լիներ անել Հայաստանում, չէ՞ որ Դուք նույն արվեստը կստեղծեիք:

Այո, անպատճառ: Ես մեխանիկորեն չեմ կապում ազգային ինքնությունն ու արվեստը: Եթե փորձել արվեստում անմիջականորեն փնտրել ազգային ինքնության դրսեւորումները, ապա քիչ կստացվի:

Կա՞ն, արդյոք, տիպական գծեր հայ նկարիչների գործերում, որոնք կարելի կլիներ վերագրել ազգային ինքնության դրսեւորմանը:

Այո, բայց կան ոչ թե ինքնաբերաբար, այլ սարքովի: Օրինակ` հնադարյան խեցեղենը դիտելու եթե լինենք, գիտենք, որ որոշակի ֆորմալ տարբերություններ կան, եւ ես դրանք վերագրեցի գենետիկական հատկանիշին: Եվ հենց դրանց ստերեոտիպ դառնալն է թյուրիմացություններ առաջացնում. խորհրդային կեղծ արվեստաբանական դասակարգումներում փորձ էր արվում սահմանել խորհրդային ողջ տարածքի այսպես ասած ազգային ինքնությունները` հենվելով ավանդական արվեստում դարեդար շարունակվող, կրկնվող ձեւաստեղծման, զարդանախշի կայունության վրա: Բայց դա պայմանավորված էր ոչ թե «ազգային ինքնությամբ», այլ պարզապես մշակութային պարփակվածությամբ: Եթե կգար մի նոր վարպետ ուրիշ տեղից եւ մի նոր սովորույթ կներմուծեր, տեղային ավանդույթի մեջ փոփոխություն տեղի կունենար: Կամ պայքար կսկսվեր այդ վարպետի դեմ: Գլոբալիզացիան, բարեբախտաբար, հանում է այդ հարցն օրակարգից:

Դուք հիմա խոսում եք մշակութային ասպեկտի մասին, թե ինչպես է վերաձեւակերպվում գենետիկ հիշողությունը: Բայց դրա նախնական բաղադրիչներն են բնական պայմանները` լանդշաֆտ, կլիմա, արեւ, օդ, ջուր, այն ամենը, որ կազմում է տեսողական պատկերացման վրա հենված հիշողությունը եւ գենետիկան: Իսկ տեսողականությունն, այնուամենայնիվ, կերպարվեստում առաջնային է:

Լիովին համաձայն եմ` կանաչը որքան կանաչ է, դեղինը` որքան դեղին… Սա նաեւ ֆորմայի հարց է: Աչքը կարդում է: Օրինակ` ամերիկահայ քանդակագործ Ռաուլ Հեյգը, որ համարվում է դայրեքթ քարվինգի (անմիջական կամ ուղիղ փորագրման) հիմնադիրը ժամանակակից քանդակում, զարմանալիորեն պահպանում է այդ գենետիկ հիշողություն ասվածը: Ինչպես տեղի ունեցավ անմիջական ներգործումը նյութի վրա` այդպիսի բան տեղի է ունեցել Գեղարդի ժայռափոր եկեղեցիներում եւ Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցում: Եվ եթե կարելի է այդպես կերտել մի ամբողջ եկեղեցի, ապա ինչո՞ւ չի կարելի կերտել ժամանակակից մի քանդակ: Հայազգի ամերիկյան քադակագործ Ռաուլ Հեյգը հենց դա արեց:

Տարբեր մշակույթների կերպարվեստում արտահայտվում են կրոնական, դավանաբանական խնդիրներ, մասնավորապես` պատկերամարտությունը: Մարմնականության շեշտադրումը Ձեր գործերում ինչպե՞ս եք հարաբերում այդ խնդրի հետ, որն առ այսօր բավական կարծրացած է հայկական մշակույթում:

Այո, պատմականորեն ձեւավորված պատկերամարտության խնդիր կա մեր արվեստում, որն, իրոք, կրոնական է, սակայն դա ծավալուն քննարկման նյութ է: Բայց եթե հարցը տեղափոխենք մեր ժամանակների առօրյա մտածողության դաշտ, ապա զավեշտական երեւույթների կհանդիպենք: Չէի ասի` անմիջականորեն կրոնական նախապաշարումներից դրդված, բայց կեղծ բարեպաշտությունից ելնելով` մեր հայրենակիցները հաճախ խուսափում են մերկ մարմնի պատկերներից: Վերջերս մի միջադեպ տեղի ունեցավ, որն այս իմաստով ավելի քան խոսուն է. Ֆեյսբուքի ընկերներիցս մեկը հանել էր ինձ ընկերների իր ցուցակից միայն այն պատճառով, որ ես մարմին պատկերող համաշխարհային գլուխգործոցներ եմ տեղադրում պատիս վրա, եւ պատճառաբանում էր, թե երիտասարդ աղջիկներ են դա դիտում, անհարմար է: Մեկ այլ դեպք տեղի ունեցավ ԱՄՆ-ում, երբ մի զույգ, ցանկանալով հանդերձ, չգնեց Ե. Քոչարին նվիրված իմ գործը, քանի որ նրանում, Քոչարի պատկերներով իսկ ոգեշնչված, սեռային պատկանելության նշաններ կային: Տիկինն ասաց, թե տանը տղաներ են մեծանում, եւ այդ գործը տանը չի դրվի: Սա մի՞թե մեր օրերի պատկերամարտություն չէ, որը նաեւ բնութագրում է խեղաթյուրված ազգային ինքնությունը:

Ավանդաբար, տղամարդ արվեստագետը կնոջը պատկերել է որպես սեփական հայացքի օբյեկտ, ինչը ֆեմինիստական ընդվզման առիթ է հանդիսացել: Իբրեւ ժամանակակից արվեստագետ, ինչպե՞ս կմեկնաբանեիք սա Ձեր ստեղծագործական պրակտիկայի տեսանկյունից:

Կարծում եմ` մարմինը նախ եւ առաջ զգացմունքի խնդիր է առաջ բերում: Բարոկկոյից ի վեր, մարմինը սկսեցին սիրել, ոչ թե պաշտել, եւ այն տեղափոխվեց զգայական դաշտ, մինչ այդ հնագույն մշակույթներում մարմնի պատկերումը կապված էր կրոնի, ծեսի կամ, ինչպես որ Հունաստանում էր, քաղաքացիական իդեալների հետ, եւ ոչ թե բուն էրոտիզմի: Առանց ջերմության տակտիլ զգացումի մարմնի խնդրին մոտենալն, իմ կարծիքով, սնանկ է: Իսկ ֆեմինիզմը շատ կոնկրետ բողոք էր, որոշակի տարածքներ մաքրելու հայտ: Ես, այնուամենայնիվ, չեմ հավատում, որ մարմնի գեղեցկությունն իր ազդեցության դաշտը չունենա անգամ ֆեմինիստական պրակտիկաներում: Այսօր ավելի շատ կանացի ակտիվություն ենք տեսնում, քան տղամարդկանց: Կարծում եմ` կնոջ պարագայում ինքնակամ ընտրության հարցը շատ կարեւոր է: Քաղաքակրթությունների հակասությունը նրանից է գալիս, որ մի տարածքի մեջ ցանկությունը լուծվում է ինքնակամ, իսկ մյուս տարածքում` բռնի: Սեռականությունն է ստեղծում կոնֆլիկտային իրավիճակներ:

Բայց Ձեր ստեղծագործական կրեդոներից մեկն է առնականության վրա հենված արարչականության գաղափարը: Հակասություն չե՞ք տեսնում սրանում եւ իգական ինքնակամ ընտրության Ձեր գաղափարի միջեւ:

Ոչ, ի դեպ, իմ ամենասիրելի արվեստագետների մեծ մասը կանայք են: Ես արվեստի ստեղծագործությունը դիտում եմ նախ եւ առաջ սեռային խնդրից դուրս, առաջնայինը ինձ համար գործն է: Իսկ սեռային հիերարխիան ես իրականում չեմ ընդունում, այլ ընդունում եմ գործընկերային հարաբերությունները: Եթե նկատի ունեք իմ կերտած կանացի ֆիգուրները, ապա դրանց մեծ մասը ձոն է կոնկրետ կանանց, իմ շնորհակալությունը նրանց կամ սուբյեկտիվ վերաբերմունքի արտահայտությունը նրանց նկատմամբ…

Սա նույնպես առնական հայացքի դրսեւորում է: Ուստի, կարելի՞ է ասել, որ Դուք, որպես քանդակագործ, շարունակում եք կանանց նվիրված արձան կամ հուշարձան կերտելու ավանդույթը:

Այո, ես կանանց հուշարձան եմ կառուցում:

Երեւանում բացվեց «Մարմին. նոր պատկերային արվեստը Հայաստանում» ցուցահանդեսը: Դրան զուգընթաց դուք Ֆեյսբուք-ում սկսեցիք ձեր հերթական վիրտուալ քարոզչական նախագիծը` այս անգամ նվիրված «Մարմնին»: Սա կարծես նաեւ ուղերձ էր… Դուք ինչ-ինչ պատճառներով չմասնակցեցիք այդ ցուցահանդեսին, թեպետ եւ Ձեր ստեղծագործության մեջ թեման առանցքային է: Ինչպիսի՞ն է Ձեր հայացքը մարմնի խնդրին հայ կերպարվեստում:

Նախ` ես հիմնականում Ֆեյսբուքում ցուցադրում եմ մարմին պատկերող եռաչափ գործեր եւ համոզված եմ, որ ցուցահանդեսում այս տեսակը բացակայելու է: Առհասարակ, հայկական կերպարվեստում քանդակի «մարմին» հասկացողությունն իբրեւ այդպիսին, եւ ոչ որպես ֆիգուրատիվ կոմպոզիցիա, թույլ է արտահայտված: Սրա լավագույն նմուշներից է Արա Սարգսյանի կանացի տորսը, որ ես նույնպես ցուցադրեցի Ֆեյսբուքում: Չմասնակցելով այդ ցուցահանդեսին` ես պարզապես չցանկացա իմ «մարմինը» տեսնել մարմնականության մի այնպիսի տիրույթում, ուր առկա են նաեւ արտիստին ոչ վայել ճղճիմ բարքեր… Եվ ես փորձում եմ վիրտուալ տարածքում լրացնել մարմնի խնդրի իմ պատկերացումը, մարմնի տոնը` ցուցադրելով համաշխարհային արվեստից լավագույն օրինակները: Մարդն ամեն պահի զգում է իր մարմինը, ցավերը, եւ միայն մարմնական սիրո պահին է, որ մարդ ձերբազատվում է ճնշող զգացողություններից: Ես կատարյալ ստեղծագործողներ եմ համարում այն արվեստագետներին, ովքեր կարողացել են դա տեսնել ու արտահայտել: Մարմինը ոչ միայն տեսողական, այլեւ տակտիլ զգացումների, ջերմության աղբյուր է.. Դրանով է, որ մարմնի ժամանակակից արտահայտությունը տարբերվում է դասական հունականից: Կուրբեն առաջիններից էր, որ կարողացավ հաղթահարել այդ սահմանը:

Կարո՞ղ ենք Ձեր ասածից ենթադրել, որ Ձեր ստեղծագործության եւ Ձեր դիրքորոշումների մեջ սիրո արծարծումը յուրատեսակ մարտահրավեր չէ հոգեւոր, ստեղծագործական դաշտում տեղ գտած ամայացմանը, լճացմանն ու սիրո պակասին:

Հասարակության մեջ սեռականությունն է ստեղծում կոնֆլիկտային իրավիճակներ եւ խթանում շատ էներգիաներ: Մի գիտնական ասել է, թե մարդկության համար ոչ այնքան վտանգավոր է ատոմային ռումբը, որքան չիրագործված սեռական էներգիան, դրանից է պետք վախենալ, չիրագործված սեռական էներգիաները կքանդեն աշխարհը: Այդ առումով Երեւանը փակ տարածք է: Փողոցում մարդիկ իրար կամ շրջակա միջավայրի նկատմամաբ կոպիտ են, անտարբեր, եւ դա սիրո պակասից է: Ընդունված արժեքային ստերեոտիպերից ելնելով` մեզանում սեռականության խնդիրները, ինչպես մարմնի կուլտուրան, դեռեւս տաբուներ են: Կուտակման մաղձը` շատ ունենանք, շուտ առնենք, կուրացրել է մարդկանց, բայց ամեն ինչ առնելով չի ստացվում, արժանանալով է ստացվում: Մարդ պետք է հասկանա արժանանալու գեղեցկությունը` դու ինձ պետք է տրվես, ես` քեզ, եւ սրանում սեռային խտրականություն չպետք է լինի: Դա ներքին ազդակներով պետք է գա, իսկ մեզ մոտ բռնության էլեմենտները շատ են…

Լուսանկարը` aravot.am-ից: