Նախորդ հոդվածներում հիշատակված հարցազրույցում (Ալլա Մարչենկոյի հետ, 1980) Հրանտ Մաթեւոսյանը հանգամանալից ձեւով նկարագրում է իր դժվարությունները՝ կապված պատումի, սյուժեի ու ժանրի հետ. «Ամեն անգամ, նոր գործ սկսելիս, երազում եմ կառուցիկ, սահուն անընդմեջության մասին։ Առանց դադարների ու թռիչքների պատումի մասին, քանի որ վստահ եմ՝ սյուժեն անհրաժեշտ է… բայց կարծես թե սեփական փորձով համոզվել եմ, որ սյուժեի դեպքում ես ինձ կորցնում եմ, իմ դեմքը կորցնում եմ»։

Ընդգծելով, որ եւ սյուժեին, եւ ժանրին վերաբերում է մեծ հարգանքով, ավելացնում է. «Բայց ժանրը, ինչպես եւ սյուժեն, ինձ չի տրվում»։ Եւ վերջապես՝ վեպ գրելու հնարավորության մասին. «երեւի իսկական վեպի հետ այդպես էլ հարաբերություններս չկարգավորեմ… Գուցե հայերեն ընդհանրապես հնարավոր չէ ճիշտ վեպ գրել»։

Ստորեւ կփորձեմ քննարկել այս հարցերը, ավելի ճիշտ՝ ամենանախնական ձեւով ուրվագծել մի շրջանակ դրանց քննարկման համար՝ լրագրային հոդվածի տրամադրած հնարավորությունների սահմաններում։ Երբ Մաթեւոսյանը խոսում է «լեզվի պոեզիայի» մասին՝ որպես իր ստեղծագործության զորեղ խթանի, ավելացնում է, թե «այդ բանաստեղծական ամենակատարյալ համակարգերից մեկում, որ ստեղծվել են հայկական երկնքի տակ, պետք է որոնել բոլոր «վերջերը» եւ բոլոր «սկիզբները», այդ տիեզերքում՝ ռեալ, ինչպես ֆիզիկական աշխարհը»։

Եւ երբ ենթադրություն է անում հայերեն լեզվով «ճիշտ վեպ» գրելու անհնարինության մասին, հասկանալի է, որ խոսքը այդ նույն համակարգին ներհատուկ ինչ-ինչ առանձնահատկությունների մասին է։ Մյուս կողմից՝ նույն հարցազրույցում նա գրականության հնարավորությունը կապում է վարչակարգի հետ՝ հիշեցնելով Հեմինգուեյի միտքն այն մասին, թե միայն ֆաշիզմը չի կարող լավ գրողներ ունենալ՝ որպես մի վարչակարգ, որտեղ տիրապետում է կեղծիքը։

Նկատելի է կոպտորեն գրաքննված գրողի ցանկությունը (թերեւս նաեւ ներհայտ անհանգստությունը)՝ ընդգծելու խորհրդային վարչակարգի պայմաններում գրականության հնարավորությունը, եւ տարօրինակ չէ, որ տարիներ անց` 1993 թվականին, գրեթե նույն բառերով խոսում է արդեն Խորհրդային Միության մասին. «Հաղթանակած ֆաշիզմը մեր իրականությունն էր։ Այդ իրականության վրա ստեղծված գրականությունը նույնքան կեղծիք էր, որքան որ իր ենթահողն էր»։ Այս ծայրահեղ պնդումը, իհարկե, հետագա խոսքում հավասարակշռվում է. «Ստեղծագործելու որոշ պայմաններ կային։ Իմպերիայի բովանդակությունը սրբագրելու, տանելի կայսրություն դարձնելու ջանքեր կային…»։

Այսինքն՝ ունենք գրականությունը պայմանավորող երկու հիմնական գործոն՝ մայրենի լեզուն եւ խորհրդային վարչակարգը։ Նկատելի է նաեւ, որ «կայսրության բովանդակության» հետ գրականության հարաբերություններում վերջինիս վերագրվում է որոշակի առաքելություն. ոչ միայն իշխանությունն է սահմանափակում գրականության հնարավորությունները, այլեւ գրականությունն է հավակնում սրբ-ա-գրելու կայսրությունը՝ ինչպես եթե այն լիներ տեքստ (այլ հարց է՝ ինչ հաջողությամբ, ինչպես նաեւ՝ թե որտեղ է սահմանագիծը սրբագրման եւ քայքայման միջեւ)։

Նախորդ հոդվածում ես համեմատեցի լեզվի մաթեւոսյանական սահմանումը Սոսսյուրի «լեզվական համակարգի» հետ, քանի որ Մաթեւոսյանի նկարագրածն իսկապես նման է փակ, ավարտուն կառույցի։ Փորձենք ավելացնել այս կառույցին այն, ինչ ներմուծեցին պոստստրուկտուրալիստները՝ առաջարկելով, ի հակադրություն Սոսսյուրի, տեսնել լեզվի համակարգը որպես բաց, մշտական փոփոխության մեջ գտնվող մի բան, իսկ այդ փոփոխությունների ազդակները փնտրենք նաեւ սոցիալական աշխարհում։ Այս առումով տեղին է Միշել դե Սերտոյի դիտարկումը, թե լեզուն կառուցավորված (ստրուկտուրավորված) է ինչպես քաղաքը։ Վստահ չեմ, բայց գուցե Մաթեւոսյանի դեպքում իսկապես լեզուն պետք էր նմանեցնել ավանդական գյուղական աշխարհին՝ վերջինիս անշարժությունը հակադրելով քաղաքային միջավայրի հարափոփոխությանը։

Հայտնի է, որ 18-րդ դարի վերջին եւ 19-րդ դարի սկզբին Եվրոպայում ազգային պետությունների առաջացումն անբաժան էր իր ժամանակի գեղարվեստական գրականության ձեւերից ու թեմաներից, իսկ եվրոպական ազգայնականության առաջացումը համընկնում է հատկապես գրականության մի ձեւի՝ արդիական վեպի կազմավորման հետ։ Իհարկե, ազգայնականության խնդիրները որոշակիորեն կողմնորոշում էին գրականության զարգացման ընթացքը, բայց մյուս կողմից՝ գրականությունն էր մասնակցում ազգի ձեւավորմանը միասնական ազգային լեզվի ձեւավորմամբ, համատարած գրագիտության եւ փոխըմբռնողության համար պայմաններ ստեղծելով եւ այլն։ Բայց առավել խորը իմաստով, հատկապես վեպն էր, որ որպես արվեստի առավել տարողունակ եւ բաղադրյալ ստեղծագործություն վճռական դեր կատարեց՝ սահմանելու ազգը որպես, Բենեդիկտ Անդերսոնի բառերով ասած, «երեւակայական հանրություն»։ Ըստ նրա՝ «տպագիր կապիտալիզմը» (վեպը եւ լրագիրը) ստեղծեց պայմաններ, որտեղ մարդիկ կարող էին իրենց մասին մտածել որպես ազգի անդամների եւ այդպես երեւակայել ազգը, որի անդամների ջախջախիչ մեծամասնությանը երբեք չէին տեսնելու։ Վեպի բաղադրյալությունը տարբեր էթնոսներից ու կրոնների հետեւորդներից, տարբեր խավերից ու անհատականություններից բաղկացած հասարակության արտացոլումն էր։ Վեպի ստեղծած աշխարհը թույլ էր տալիս երեւակայել նույն հանրության մեջ միաժամանակ կատարվող իրադարձությունների ու գործողությունների բազմակիությունը։

Եվրոպական գրականությանը եւ երաժշտությանը նվիրված իր խորհրդածությունների գրքում Միլան Կունդերան, փոքր-ինչ այլ տեսանկյունից դիտարկելով եվրոպական հասարակության ձեւավորման գործում վեպի խաղացած սկզբունքային դերը, համաձայնում է Էմիլ Սիորանի ձեւակերպման հետ, որը նկարագրում էր եվրոպական հասարակությունը որպես «վեպի հասարակություն», իսկ եվրոպացիներին անվանում «վեպի զավակներ»։ Հետեւելով եվրոպական վեպի կենսագրությանը, որը, անցնելով երկրից երկիր եւ տարբեր պատմամշակութային իրադրություններում նոր շունչ առնելով, քսաներորդ դարում դուրս է գալիս Եվրոպայի սահմաններից դեպի Հյուսիսային Ամերիկա, իսկ ավելի ուշ՝ 1960-ականներին՝ դեպի Լատինական Ամերիկա եւ Երրորդ աշխարհի այլ երկրներ, Կունդերան արձանագրում է վեպի ձեւի կրած մեծ փոփոխությունները։ Այս նոր վեպը նա անվանում է Հարավի վեպ, իսկ փոխակերպման ընթացքը՝ վեպի տրոպիկականացում։

Այս ամենից դուրս բերելով գոնե վեպի եւ ազգի բարդ փոխհարաբերությունների, փոխադարձ ազդեցությունների մասին միտքը՝ կարող ենք անել առաջին պարզ եզրահանգումը. հայերեն լեզվով վեպի հնարավորությունը հարկ է քննարկել Խորհրդային Միության կազմում արեւելահայության՝ որպես արդիական ազգի, ձեւավորումը խոչընդոտող հստակ սահմանափակումների, այդ թվում՝ մշակութային արտահայտության նկատմամբ կիրառվող գաղափարաբանական ճնշումների եւ վերահսկողության եւ դրա դեմ գործող մշակութային դիմադրության տեսանկյունից։

Հարցի նոր կողմեր է բացահայտում ամերիկացի նշանավոր տեսաբան Ֆրեդրիկ Ջեյմսոնը «Երրորդ աշխարհի գրականությունը բազմազգային կապիտալիզմի դարաշրջանում» հոդվածում (1986)։ Հոդվածի հիմնական պնդումներից մեկն այն է, որ առաջին հերթին պետք է ազատվել արեւմտյան կանխակալությունից, որը հիմնված է մի խումբ արեւմտյան մեծ հեղինակների ու գրքերի կանոնականացման վրա. մի Էթնոկենտրոն մոտեցում, որը ծնել է Արեւմուտքի նարցիսական սեւեռում սեփական պատկերի վրա։ Թեեւ վեպի ժանրը արեւմտյան է, բայց ակտիվորեն վերափոխվել է նաեւ ոչ արեւմտյան հեղինակների միջամտությամբ, եւ ոչ արեւմտյան հեղինակին հասկանալու եւ գնահատելու համար պետք չէ անպայման համեմատել արեւմտյան հեղինակների հետ, այլ փորձել ճանաչել նրան՝ ընդունելով ուրիշի ազգային իրավիճակի արմատական տարբերության փաստը։

Պատասխանելով հարցին, թե ի՞նչն է ընդհանուր Երրորդ աշխարհի տեքստերի համար, եւ ի՞նչն է նրանց արմատապես տարբերում Առաջին աշխարհի նմանօրինակ տեքստերից՝ Ջեյմսոնը մասնավորապես նկատում է. «Երրորդ աշխարհի բոլոր տեքստերը անհրաժեշտաբար այլաբանական են…. դրանք պետք է ընթերցվեն որպես ազգային այլաբանություններ հատկապես այն ժամանակ, երբ դրանց ձեւերը ելնում են ներկայացման գերազանցապես արեւմտյան կառուցվածքներից, ինչպիսին է վեպը»։ Անգամ Երրորդ աշխարհի այն տեքստերը, որոնք առերեւույթ միայն մասնավոր կյանքի մասին են, «անհրաժեշտաբար արտացոլում են քաղաքական չափումը ազգային այլաբանության ձեւով. մասնավոր անհատի ճակատագրի պատմությունը միշտ այլաբանությունն է հանրային մշակույթի եւ հասարակական իրադրության»։

Արեւմտյան հավակնությունների ունիվերսալության խնդրականացումն ամեն դեպքում լծորդվում է տվյալ հեղինակի ազգային իրադրության՝ շատ թե քիչ հասկանալի լեզվով նկարագրության եւ հոդավորման (արտիկուլացման) անհրաժեշտությանը։ Ասենք, գաղութային եւ ետգաղութային իրադրությունը միանգամայն հասկանալի է` բազմաթիվ մարդկանց՝ գրողների, արտիստների, տեսաբանների եւ այլոց ջանքերի շնորհիվ։ Խորհրդային իրադրությունը՝ իր տարբեր կողմերով. պաշտոնական, այլախոհական եւ այլն, նույնպես լավ ծանոթ է աշխարհին, բայց բոլորովին անծանոթ է խորհրդային ազգային, օրինակ` խորհրդահայ իրադրությունը վերը նկարագրված «գրականություն-ազգ» փոխհարաբերությունների, կենտրոնի վերահսկողության եւ ազգային մշակույթի դիմադրության տեսանկյունից։ Պարզապես այդպիսի աշխատանք չի կատարվել։

Այս առնչությամբ փորձեմ ներկայացնել մի քանի ենթադրություն։ Նախ՝ կարելի՞ է Մաթեւոսյանի դիրքորոշումը ներկայացնել մասնավորապես «կայսրությունը սրբագրելու» հանձնառությամբ, երբ տիրապետող գաղափարաբանության հետ համաձայնությունը կատարվում է երկիմաստորեն։ Այս տեսանկյունից, հոդվածի վերնագրում նշված «ոճը» հասկացվում է ոչ այնքան գեղարվեստական, որքան գաղափարաբանական ճնշումները եւ վերահսկողության մեխանիզմները դիմագրավելու կամ շրջանցելու մտահոգության իմաստով։ Թերասացությունը, որով Մաթեւոսյանը ետին թվով բնորոշում էր իր սերնդի գրականությունը, իրադրության մի կողմն էր. կային արգելված բաներ։ Բայց մյուս կողմից՝ կային բաներ, որ անհրաժեշտ էր շարունակ ասել, կրկնել։ Պարտադրանքը երկու դեմք ուներ։ Սա հուշում է գրության եւ գրաքննության միջեւ առկա լարված հարաբերությունների եւ բանակցությունների մասին, որ կարող էր հանգեցնել գրության կառուցվածքի բարդացման եւ երկիմաստությունների, որոնք այնպիսի վարպետությամբ էին ներհյուսվում գրությանը, որ անկարելի էր զատորոշել։ Օրինակ՝ «Սպիտակ թղթի առջեւ» էսսեն, ի թիս այլ բաների, նաեւ գրության եւ գրաքննության հանդիպման եւ հետագա բանակցության (թերեւս նույնիսկ թեթեւ սիրախաղի) մասին է. ինչպես է սահմանափակումը կամ հարկադրանքը ներքաշվում պատումի ընթացքի մեջ, երկիմաստություններ հաղորդելու եւ բարդացնելու միջոցով այլացվում եւ ներքնացվում… Այսպիսով, թվում է` սահմանափակումը կարող էր ընկալվել ոչ որպես պարզ արգելք, այլ խոչընդոտ, որը մղում էր գրության կատարելագործման։ Մի տեղ Մաթեւոսյանը, նկատի ունենալով խորհրդային գրաքննությունը, ասում է. «Եթե իմ գործը ձվի չափ կատարյալ, անթերի, փակ ամբողջություն լիներ, ոչ ոք չէր հանդգնի խցկվել մեջը»։ Նման ձեւով, չի՞ կարելի ենթադրել, որ կապակցված սյուժեի բացակայությունը եւ պատումի հատվածականությունը, ինչպես նաեւ ժանրային կանոնների ու սահմանների խախտումը, գուցե հարուցված այլ դրդապատճառներով ու նպատակներով նույնպես, ունեին նաեւ դիմադրության հանգամանք. չկրկնել սոցիալիստական մետանարատիվը, խուսափել ժանրերի քաջածանոթ եւ գաղափարաբանության հետ տեւական մեղսակցությամբ արատավորված ձեւերից եւ այլն։

Վերադառնալով վեպի հարցին՝ կարծում եմ, որ Ջեյմսոնի նկարագրածին ավելի շատ համապատասխանում է «Խումհարը», որը, որպես դիմադրության էթոսը առավել խորությամբ մարմնավորող տեքստ եւ հակառակ ոչ մեծ ծավալին, կարող է համարվել խորհրդահայ վեպի լավագույն նմուշ։ Այն իսկապես ընկալվում է որպես ազգային այլաբանություն, այնտեղ հստակորեն պատկերված է կենտրոնի եւ ազգային իրադրության միջեւ առկա լարվածությունը, նրբորեն ներկայացված եւ քննարկված են խորհրդային օրիենտալիզմը, մշակութային պարտադրանքի եւ դիմադրության ձեւերը եւ բազմաթիվ այլ կարեւոր հարցեր։