Թվում է, թե ժամանակակից մարդը դատապարտված է ձանձրույթի, եւ ձանձրույթը կամ այն փարատելու ջանքերն անբաժան են նրա կյանքից։ Գրքերն ու հանդեսները, հեռուստաեթերն ու Ինտերնետը ողողած բռնությունը, հանրային տարածության էրոտիկականացումը ծառայում են «ձանձրացող սպառողին» կենսական լիցքեր հաղորդելու, նրա սպառողական հոռետեսությունը հաղթահարելու եւ շուկայի հրապարակ վերադարձնելու նպատակին նույնպես։

Մյուս կողմից` սպառողական հասարակությունը տրամադրում է ձանձրույթի դեմ պայքարելու, նրանից փախչելու բազմաթիվ եւ բազմազան միջոցներ` ճամփորդություններ, հոբբիներ, ֆիթնես, էքստրեմալ մարզաձեւեր եւ այլն, էլ չխոսելով հեռուստատեսության ու բջջային հեռախոսի, համակարգչային խաղերի եւ տարատեսակ ինտերնետայի ծառայությունների մասին։

Բայց «մենք ապրում ենք ձանձրույթի մշակույթում», «մեր քաղաքակրթությունը հիմնված է ձանձրույթի վրա» եւ այլ նման պնդումներ կարելի է ակնկալել ավելի շուտ արեւմտյան քննադատից. ձանձրույթը եւս, արդիության այլ պտուղների նման, ունի իր աշխարհագրությունը։ Թեեւ ոչ ոք ձանձրույթից ապահովագրված չէ, այդուհանդերձ, ձանձրանալու շքեղությունը բոլոր հասարակություններին եւ խավերին հավասարապես մատչելի չէ։

Ինչպես նկատում է Լարս Սվենդսենը, որի գրքին ավելի մանրամասն կանդրադառնամ քիչ անց, չկա ձանձրույթի համաճարակի տարածման վիճակագրություն, հայտնի չէ, թե հասարակության որ խավերը եւ ինչ չափով են տառապում ձանձրույթից։

Ավելի որոշակի կարելի է խոսել ձանձրույթի պատմության մասին։ Տարբեր դարաշրջաններում (եւ տարբեր հասարակություններում) ձանձրույթը փորձառվել եւ արտահայտվել, ըմբռնվել եւ մեկնաբանվել է տարբեր ձեւերով, տարբեր են եղել մարդկանց տրամադրության տակ եղած՝ ձանձրույթը հաղթահարելու միջոցները։ Ուստի ձանձրույթի տարածվածությունը եւ ինտենսիվությունը, ձանձրանալու եւ ձանձրույթը փարատելու ձեւերը եւ պրակտիկաները շատ բան կարող են ասել տվյալ հասարակության, խավի կամ անհատի մասին, կարող են ծառայել` բնութագրելու ոչ արեւմտյան հասարակություններում կատարվող արդիականացման եւ սպառողականության տարածման ընթացքները։

Էկզիստենցիալ ձանձրույթ

Ձանձրույթի մասին գրել են շատերը` Պասկալը եւ Շոպենհաուերը, Կիերքեգորը եւ Նիցշեն, Բոդլերը եւ Դոստոեւսկին… Այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ որքան մոտենում ենք մեր օրերին, այնքան ձանձրույթն ավելի աղետալի մասշտաբներ է ընդունում՝ ստիպելով ավելի ու ավելի մեծ թվով ստեղծագործողների՝ գրողներից ու արտիստներից մինչեւ ռոք երաժիշտներ, անդրադառնալ այդ թեմային։ Այդուհանդերձ, այն մնում է դժվար սահմանելի հոգեվիճակ։

Կիերքեգորը նույնացնում է ձանձրույթը սատանայականի հետ եւ սահմանում որպես «անբովանդակը». «Սատանայականը անբովանդակն է, ձանձրալին»։

Ըստ Դոստոեւսկու՝ ձանձրույթը «աննկարագրելի կենդանական տառապանք է»։ Ձանձրույթի ֆենոմենի մերօրյա հետազոտողներից մեկն այն անվանում է «Ապրում առանց հատկությունների»` ակնհայտորեն հղելով Ռոբերտ Մուզիլի նշանավոր վեպին։

«Որո՞նք են ձանձրույթի պատճառները» եւ այլ նման հարցեր չունեն միարժեք պատասխան. ձանձրույթը առավելապես սոցիալակա՞ն, թե հոգեբանական խնդիր է, նրա նկատմամբ վերաբերմունքը գեղագիտական դիրքորոշմա՞ն հարց է, թե բարոյական դիլեմա, այն բնորոշ է միայն կապիտալիստական հասարակությա՞նը, թե առհասարակ ներհատուկ է մարդկային կյանքին, ինչպե՞ս տարանջատել ձանձրույթը մելանխոլիայից ու դեպրեսիայից եւ այլն։

Ձանձրույթի դիմակի տակ կարող է թաքնված լինել ամեն ինչ՝ անտարբերությունից մինչեւ ագրեսիա, այն կարող է լինել պաշտպանական միջոց, բայց նաեւ հարուցել ռիսկի դիմելու բուռն ցանկություն…

Սակայն պետք է խուսափել ձանձրույթին միայն բացասական նշանակություն վերագրելու գայթակղությունից։ Ձանձրույթը կարող է նաեւ օգնել՝ ազատվելու ստերեոտիպերից ու քարացած արժեքներից եւ տեղ բացել երեւակայության ու ստեղծագործականության համար։

Իոսիֆ Բրոդսկին, օրինակ, խորհուրդ էր տալիս. «Երբ քեզ համակում է ձանձրույթը, հանձնվիր նրան։ Թող նա ճզմի քեզ։ Ընկղմվեք նրա մեջ, հասեք մինչեւ հատակը»։

Լարս Սվենդսենի «Ձանձրույթի փիլիսոփայություն» գրքից իմանում ենք նաեւ, որ ձանձրույթը ուշ շրջանի սոցիալական կոնստրուկցիա է, որն առաջ է եկել 18-րդ դարի կեսին։

Ձանձրույթի հետ միաժամանակ ի հայտ է գալիս «հետաքրքիր» հղացքը. մինչ այդ ընդունված չէր դասակարգել իրերը որպես «ձանձրալի» կամ որպես «հետաքրքիր»։ Հասկանալի է, որ նման դասակարգումը հակադրում էր «ձանձրալին» եւ «հետաքրքիրը»։ Հետաքրքիրը գրավիչն էր. լինել հետաքրքիր, նշանակում էր չլինել ձանձրալի։

Հին ժամանակներից մեզ հասած տեքստերում կարելի է գտնել այնպիսի մարդկային փորձառության արտահայտություններ, որ կարող են հիշեցնել ձանձրույթը։

Լավագույն օրինակը Հին կտակարանի «Գիրք ժողովողի»-ն է. «Ունայնություն ունայնությանց, ամեն բան ունայն է»։ Սենեկայի մոտ հանդիպում է tedium vital հասկացությունը, որ նշանակում է հոգնածություն կյանքից։ Բայց դրանք եզակի նմուշներ են։ Ասենք` հին հույներին ձաձրույթն, ըստ ամենայնի, անհայտ էր առնվազն որպես կայունացած մշակութային ձեւ։

Միջնադարյան քրիստոնեությունն ուներ acedia բառը, որը լատիներեն նշանակում էր ալարկոտություն կամ անհոգություն, որ կրում էր ոչ թե հոգեբանական, այլ` բարոյական նշանակություն, որ կարող է արտահայտվել որպես «հոգ չտանել»։

Ոչ միայն Պասկալի, այլեւ մինչեւ իսկ Կիերքեգորի մոտ ձանձրույթը դեռ իմաստավորվում էր կրոնական համատեքստում. «Ձանձրույթն ամենայն չարիքի հիմքն է»։

Տարբեր լեզուներում այս ապրումը նշանակող բառերն ունեն տարբեր ծագումներ։ Անգլերեն «boredom» բառը, օրինակ, առաջին անգամ հանդիպում է 1760 թվականին գրված տեքստում եւ ունի անհայտ ծագում։

Հայերեն «ձանձրույթ» եւ «տաղտուկ» բառերը հին են, հանդիպում են արդեն ամենահին ձեռագրերում, բայց գոնե Աճառյանի արմատական բառարանը չի առաջարկում դրանց համոզիչ ստուգաբանությունը։ Բացի այդ, դրանք այսօր օգտագործվում են միանգամայն տարբեր իմաստներով։

Սվենդսենը տարբերակում է ձանձրույթի երկու հիմնական տեսակ՝ իրավիճակային (սիտուացիոն, situative boredom) եւ էկզիստենցիալ (existential boredom)։ Առաջինը մի խումբ հանգամանքների բերումով ստեղծված տրամադրություն է։ Երկրորդը բնութագրում է ամբողջ դարաշրջանը։ Եւ ասելով, թե «Ձանձրույթն արդի մարդու մենաշնորհն է», Սվենդսենը նկատի ունի հենց էկզիստենցիալ ձանձրույթը։

Այսպիսով, կարելի է պնդել, որ ձանձրացող մարդն արդյունաբերական դարաշրջանի ծնունդ է։ Նա ձեւավորվում է ուրբան միջավայրում, երբ ձեռք է բերում բարեկեցության որոշակի մակարդակ եւ աշխատանքից ազատ ժամանակը տնօրինելու հնարավորություն։

Ետավանդական հասարակությունում ձանձրույթը դառնում է զանգվածների սեփականությունը. «միջին խավի» մարդու սպառողական կարողությունները լիովին բավարար էին՝ ձանձրանալու համար։ Ձանձրալի/հետաքրքիր զույգն արտացոլում էր աշխատանքի եւ հանգստի (ժամանցի) տարանջատումը։

Ամենօրյա ծանր աշխատանքով ու տարատեսակ փորձություններով լի կյանքը գյուղացուն ձանձրանալու հնարավորություն չէր տալիս։ Միեւնույն ժամանակ, նրա գոյությունն անբաժան էր բնության տարերքից եւ եղանակների շրջապտույտից եւ իմաստավորված` վերանձնական ուժերի հետ խորին առնչություններով։

Ռոմանտիկներն էին, որ առաջին անգամ բարձրաձայնեցին «կյանքը հետաքրքիր ապրելու»՝ որպես ձանձրույթից խուսափելու միջոցի մասին։ Ընդ որում՝ հետաքրքիրը այս դեպքում հիմնականում հասկացվում էր գեղագիտական իմաստով։

Առօրեականության տաղտուկը կարող է հաղթահարվել օրիգինալությամբ, նորարարությամբ։ Եթե ավանդական հասարակություններն առավելապես հետամուտ էին հավաքական իմաստին, ապա ռոմանտիկներից ի վեր դա այլեւս բավարար չէ։ Ապրելը դառնում է կյանքի անհատական իմաստի որոնում։

Մարդը ձգտում է այնպիսի իմաստի, որը ձեռք է բերվում ինքնաիրականացման ճանապարհով։ Ըստ այդմ՝ ձանձրույթի պատճառը անձնական իմաստի անբավարարությունն է։ Այս դեպքում առկա է իմաստի մշտական պակասության վտանգը, քանի որ իմաստն ավտոմատ ձեւով երաշխավորված չէ, ինչպես ենթադրաբար է՛ր ավանդական հասարակություններում։

Այսպիսով, թվում է, թե ձանձրույթն ու ռոմանտիկների փայփայած՝ մարդու գոյության անհատական իմաստի պահանջը նույն մեդալի երկու կողմերն են. ձանձրալի կյանքից խուսափելու համար պետք է կարողանալ իմաստավորել կյանքը, իսկ իմաստի անբավարարությունը հանգեցնում է ձանձրույթի։

Ձանձրույթ եւ իմաստ

Այսպիսով, եթե կենտրոնանանք «Էկզիստենցիալ ձանձրույթի» վրա, կարելի է ասել, որ ձանձրույթը ոչ այնքան պարապության կամ ազատ ժամանակի, որքան իմաստի խնդիր է։ Իմաստի ետարդիական ճգնաժամի, դրա պատճառների մասին գրել են շատերը՝ երբեմն նաեւ առաջարկելով այն հաղթահարելու ուղիներ։ Խիստ համառոտ ձեւով հիշենք նրանցից մի քանիսին։

Վիկտոր Ֆրանկլը դեռեւս 1960-ականներին արձանագրում է՝ ժամանակակից մարդը տառապում է իմաստի կորստյան խորը զգացումից, մի վիճակ, որը նա ախտորոշում է որպես «էկզիստենցիալ վակուում»։ Իմաստի կորստյան զգացումը բնորոշ է ետավանդական մարդուն, որը չի կարողանում կողմնորոշվել, թե ինչ է ուզում եւ ինչ պիտի անի, քանի որ ավանդույթներն այլեւս չեն թելադրում, թե ինչ է պետք։ Նրա գրքերը թարգմանվեցին եւ մեծ տարածում գտան ամբողջ աշխարհում, նրա մշակած տեսությունը եւ հոգեբուժության մեթոդները՝ հայտնի լոգոթերապիա եւ էկզիստենցիալ վերլուծություն անուններով, կիրառվում էին բազմաթիվ երկրներում։

Զիգմունտ Բաումանը ժամանակակից արեւմտյան հասարակությունը անվանում է «Անհատականացված հասարակություն», որին բնորոշ են ֆրագմենտացումը, հավաքական իմաստների քայքայումը, «հանրայինի» գաղութացումը «մասնավորի» կողմից, հանրային ոլորտի անհետացումը եւ այլն։ Նա ընդգծում է նաեւ սեփական կյանքը տնօրինելու` մարդու անկարողությունը, որը դատապարտված է լինելու անհատ, բայց իր տրամադրության տակ չունի բավարար միջոցներ՝ լուծելու ինքնորոշման, ինքնակառավարման եւ ինքնահաստատման խնդիրները։ Նա հարցնում է, թե անհատականացված հասարակության մեջ, որտեղ յուրաքանչյուր ոք դե յուրե անհատ է, քանի՞սն են դե ֆակտո անհատ։

Այս ճգնաժամային վիճակի հաղթահարման ուղիները, որ մատնացույց է անում Բաումանը, նոր կամ անսպասելի չեն. մարդկային գոյության բարոյական հիմքերի վերականգնումը, նոր՝ ետարդիական ժամանակաշրջանին հարիր էթիկական նորմերի մշակումը, համերաշխության եւ հավաքական իմաստի կառուցման նոր մեխանիզմների ստեղծումը եւ այլն։ Ահա նրա եզրակացություններից մեկը՝ հարկ է մարդու կյանքը իմաստալից դարձնել՝ այն կապելով այնպիսի արժեքների, որոնք ենթակա չեն ժամանակի քայքայիչ ազդեցությանը։

Ձանձրույթ եւ տեղեկատվական տեխնոլոգիաներ

Ձանձրույթի պատճառները քննարկելիս Սվենդսենը չի մոռանում խոսել նաեւ ժամանակակից տեխնոլոգիաների (ոչ միայն արդյունաբերական, այլ նաեւ կենցաղային) մասին, որոնք, ըստ նրա, մարդուն դատապարտում են պասիվության։ Օրինակ՝ օրական չորս ժամ հեռուստացույց դիտող մարդը, ամենայն հավանականությամբ, ձանձրանում է, այսինքն՝ հեռուստացույցը ոչ այնքան «փրկում է» ձանձրույթից, որքան դառնում դրա արտահայտության միջոցը։

Ուրիշները կարող են պնդել, թե հենց համակարգիչն է «ձանձրույթի ոգու երկրային արտահայտությումը», հակառակ նրա, որ լայնորեն ազդարարվում է նոր մեդիայի այնպիսի հատկությունների մասին (օրինակ՝ ինտերակտիվության), որոնց շնորհիվ օգտագործողը վերածվում է նախաձեռնող եւ որոշումներ ընդունող կողմի։

1970-ականներից ի վեր Արեւմուտքում (առաջին հերթին՝ ԱՄՆ-ում) ձեւավորվել է այսպես կոչված «տեղեկատվական հեղափոխության» հռետորությունը։ Ապագայագետները խոսում են տեղի ունեցող արմատական տեխնոլոգիական փոխակերպումների մասին, որոնք սոցիալական իմաստով եւս կլինեն հեղափոխական։ Այսօր այդ հռետորության հիմնական հասկացություններից են տեղեկատվական հասարակությունը, թվանշային տեխնոլոգիաները, կիբեռտարածությունը, վիրտուալ իրականությունը եւ այլն։

Տեղեկատվական եւ հաղորդակցական տեխնոլոգիաները ստեղծում են անձնական ինքնության կառուցման եւ սոցիալական համերաշխության ձեւավորման նոր հնարավորություններ, օգնում են հաղթահարել մշակութային եւ սոցիալական տարբերությունները, տարածական եւ ժամանակային սահմանափակումները (օրինակ՝ հնարավոր դարձնելով անարգել եւ ակնթարթային հաղորդակցություն) եւ այլն։ «Վիրտուալ հանրույթը» գրքի հեղինակ Հովարդ Ռհեյնգոլդը, օրինակ, փորձում է համոզել, որ Ինտերնետը այն ժամանակակից միջոցն է, որը ոչ միայն թույլ է տալիս վերագտնել հանրության (պատկանելության) զգացողությունը, այլեւ ձեռք բերել ճշմարիտ «հոգեւոր ընդհանրություն»։

Վերագտնված հանրությունը, (ընդ)հանրության զգացողությունը պիտի ծնեին նաեւ նոր հավաքական իմաստներ, բուժեին ֆրագմենտացման եւ ինդիվիդուալացման հարուցած հիվանդությունները։ Բայց, ինչպես հիմնավորում են իրենց քննադատության մեջ Քեվին Ռոբինսը եւ Ֆրենք Վեբսթերը, ֆուտուրոլոգների եւ տեխնո-տեսանողների (techno-visionares) մարգարեություններում նկարագրվող վիրտուալ հասարակությունը ընդամենը հանդարտեցված եւ կառավարված տարածություն է։ Նրանց ձգտումների հիմնական նպատակը ապագայի գաղութացումն է, որ նշանակում է՝ հնարավորության գաղութացում։

Ժամանակակից տեխնոլոգիական փոխակերպման մեկնաբանությունների մեծ մասի կենտրոնական թեման վերաբերում է հեռավորության վերացմանը, որ իբրեւ թե մարդկային կացության հիմնական սահմանափակումներից մեկն է, որ հարկ է հաղթահարել։ Առաջ եկող վիրտուալ աշխարհը անմարմին աշխարհ է, որում մարդիկ կապրեն որպես ապամարմնացած եւ ֆրագմենտացված սուբյեկտներ՝ հաղթահարելով ֆիզիկական տարածության սահմանափակությունները։ Այստեղ իրականության նկատմամբ տիրապետությունը ձեռք է բերվում իրականության իսկ կորստյան գնով։

Պարզաբանելով, թե ինչպես են տարբերությունները, խոչընդոտները, տեւողությունը, հեռավորի եւ մերձավորի միջեւ փոխհարաբերությունները օգնում մարդուն՝ իմաստավորելու աշխարհը, իրերն ու իրադարձությունները, Ռոբինսը եւ Վեբսթերը հարցնում են. «Հարց է առաջանում, թե այլեւս հիմք կա՞ իմաստի համար մի աշխարհում, որը զրկված է մերձությունից եւ հեռվությունից»։

Խորհրդային մարդը կարո՞ղ էր ձանձրանալ

Խորհրդային Միությունում Վ. Ֆրանկլի աշխատանքների ժողովածուն տպագրվեց կայսրության փլուզման նախօրյակին՝ 1990 թվականին։ Այդ գրքի ներածական հոդվածում (նման ներածությունները ԽՄ-ում անխուսափելի էին. պետք էր բուրժուական հեղինակին ներկայացնել խորհրդային ընթերցողին՝ տալով ընկալման եւ մեկնաբանության հիմնական ուղղությունները), նշելով, թե ինչպես տարբեր երկրներում մեծ մասշտաբներ են ստացել «էկզիստենցիալ վակուումի» դրսեւորումները, որ ստիպում են դիմել Ֆրանկլի տեսությանը եւ հոգեբուժության մեթոդներին, Դ. Լեոնտեւը ավելացնում է. «Այժմ դրան բախվել է նաեւ մեր երկիրը։ Բարոյական ճգնաժամը այլ բան չէ, քան հսկայական թվով մարդկանց կողմից սեփական կյանքի անիմաստության զգացումը…. Դրանով են բացատրվում մի շարք սոցիալական պաթոլոգիաներ՝ ալկոհոլիզմի եւ հանցագործությունների տարածումը, թմրամոլության, ինքնասպանությունների աճը….Բարոյական ճգնաժամը իմաստի ճգնաժամն է, պատասխանատվության ճգնաժամը, որը հետեւանքն է այն տեսության եւ պրակտիկայի, որը դաստիարակում է մարդիկ-«վինտիկներ»։

Իսկ խորհրդային մարդը կարո՞ղ էր ձանձրանալ (ունենալ մելանխոլիայի, դեպրեսիայի նոպաներ)… Ըստ սահմանման՝ ոչ։ Արդիականացման խորհրդային նախագիծը եւս ենթադրում էր ինդուստրիալացում, ուրբանացում եւ այլն, բայց ուներ նաեւ կարեւոր առանձնահատկություններ. այն ընթանում էր առանց ինդիվիդուալացման, առանց մասնավորության եւ մասնավոր կյանքի կուլտիվացման։

Կյանքի իմաստը երաշխավորված էր կոմունիստական «լուսավոր ապագայով»՝ «կյանքի հանձնումն ապագային», «ապագան ներկայի մեջ» («բուդուշչեե վ նոստոյաշչեմ») եւ մարմնացած խորհրդային քաղաքացիների կենսակերպում եւ ամենօրյա պրակտիկաներում. անշահախնդիր էնտուզիազմ եւ լավատեսություն, հանրօգուտ աշխատանք, սոցմրցություններ, շաբաթօրյակներ եւ այլն։ Միխաիլ Ռիկլինը ստալինյան տիրապետության շրջանը բնորոշում է որպես մշտական «ռազմական դրություն», որտեղ սարսափն ընդունում էր հրճվանքի ձեւ։

Երբեմն տարիների ընթացքում հաստատված կենսաձեւն ու սովորությունները դառնում են այն ապաստանը, որտեղ մարդը կարող է պաշտպանվել դրամատիկ իրադարձություններից, լարվածություններից ու ցնցումներից, վերագտնել հոգեկան հավասարակշռություն։

Բայց, մյուս կողմից, հենց առօրյա կյանքում, սովորական կենցաղային իրադրություններում է, որ առավել հաճախ ձանձրույթը դարանակալում է մարդկանց։ Ինչպես նկատում է Սվետլանա Բոյմը, արդեն տասնիններորդ դարի վերջին ռուս սիմվոլիստների, իսկ այնուհետեւ՝ հեղափոխականների կողմից ռուսերեն «բիտ» բառը, որ ի սկզբանե նշանակում էր կյանքի ամենօրյա կարգը, կենսաձեւը, սկսեց օգտագործվել՝ նշանակելու լճացման եւ առօրեականի (ռուտինա) թագավորությունը, ամենօրյա անցողիկության եւ տրանսցենդենտալի (հոգեւոր, գեղարվեստական կամ հեղափոխական) բացակայության թագավորությունը։

Այդ ժամանակից ի վեր «ռուտինայի» եւ առօրեականության դեմ պատերազմ հայտարարելը սահմանում են ռուսական ինտելիգենցիայի մենթալիտետը։ Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո առօրեականության դեմ պայքարը մտավ նոր փուլ, եւ նորմալ ձանձրալի առօրյա կյանքը վերածվեց վաղուց անցած օրերի էկզոտիկայի։ Իսկ անձնական կյանքը, կոլեկտիվության պաշտամունքի պայմաններում, ընկալվում էր որպես սոցիալական թյուրիմացություն, աններելի էգոիզմի դրսեւորում։ Նոր մարդու խորհրդային իդեալի բաղադրիչներն էին ինքնազոհաբերությունը, հակաինդիվիդուալիզմը եւ ասկետիզմը։

Հայ գրող Հրանտ Մաթեւոսյանը «Խումհար» վեպը (ավարտված 1969-ին) Մոսկվայի Կինոյի տանը կազմակերպվող Սցենարական դասընթացների սովորողների առօրյայի մասին է։ Իրադարձությունները տեղի են ունենում 1965-ին։ Վեպի մեջ վերապատմվում է Անտոնիոնիի «Գիշերը» կինոնկարը, նկարագրվում «դեռ քայլող, դեռ սիրող, դեռ ձանձրացող» հերոսների «ձանձրալի կյանքը, անհասկանալի թախիծը, անընդհատ տագնապը». «Նրանք կուշտ էին քնից, հացից, ուրախությունից, ալարում էին ատել միմյանց եւ մորմոքում էին անառիթ թախիծի մեջ։ Նրանք հիմա գնալու էին, անցողակի խմելու քնաբեր դեղի մահացու բաժին…»։

Մինչդեռ վեպում պատկերվող մոսկովյան միջավայրում գտնում ենք կոմունիստական գաղափարաբանությանը ծառայելու պատրաստ մարդկանց եւ մարդկանց, ովքեր մերժում են նման ձեւով կարիերա անելու հնարավորությունը, դիմակայում գայթակղություններին։ Տեսնում ենք դավաճանություն, հուսահատություն եւ բարոյական անկում, բայց ոչ՝ ձանձրույթ եւ «անհասկանալի թախիծ»։

Ըստ ամենայնի, իրադրությունը սկսում է աստիճանաբար փոխվել խորհրդային պատմության վերջին շրջանում՝ «Ձնհալի» եւ պերեստրոյկայի արանքում, որ, ի միջի այլոց, նաեւ ազգայնականության եւ այլախոհության առաջացման ժամանակն էր։ Ինչպես նշում է Ս. Բոյմը, 1960-ականների վերջին ոչ պաշտոնական մշակույթում մասնավոր կյանքը սկսեց դիտարկվել որպես ոչ կոմպրոմիսային վարքի համարյա միակ մոդելը։ Լճացման տարիները անտարբերության, հիասթափության եւ երկերեսանիության տարածման տարիներ էին, երբ, մասնավորապես, «վաթսունականների անկեղծության լեզվին փոխարինեց հեգնանքը, որի առարկան թե պաշտոնական խորհրդային լեզուն էր, թե «Ձնհալի» լեզուն»։

Մարդիկ սովորեցին խաղալ իրենցից պահանջվող հասարակական դերը (ընդունելով-անտեսելով գաղափարաբանության ամենօրյա անհրաժեշտ դոզան)՝ ի թիվս այլ դերերի՝ նախատեսված տարբեր միջավայրերի համար։ Եւ մի կացության մեջ, որտեղ ցինիզմը կարող էր թվալ մտավորական ինդիվիդուալիզմի առավել գրավիչ ձեւերից մեկը, գուցե ձանձրույթն էլ դառնար ամենանուրբ դիմադրությունը, որ ինտելեկտուալը կարող էր պարզել խորհրդային գաղափարաբանական պարտադրանքի դեմ։

Ինչեւէ, այդ տարիներին երեւանյան սրճարաններում երկար ժամեր անցկացնող խորհրդահայ բոհեման ակնհայտորեն ի ցույց էր դնում նաեւ ձանձրույթի նշաններ։ Թվում է` սխալ չի լինի եզրակացնել, որ ձանձրույթը միայն մի փոքրիկ խավի մշակույթի մաս էր եւ չուներ զանգվածային դրսեւորում։

Հաղորդակցվելով սպառողականության հաճույքներին

Իմ հիշողության մեջ ընդմիշտ դաջվել են ետխորհրդային «ցուրտ ու մութ» տարիների (երբ ընթացքի մեջ էր հայ-ադրբեջանական պատերազմը եւ շրջափակման մեջ հայտնված Հայաստանը մնացել էր առանց գազի եւ բենզինի եւ գրեթե առանց էլեկտրականության, երբ Երեւանի տրանսպորտային եւ ջեռուցման համակարգերը կաթվածահար էին) մի շարք պատկերներ։

Մեկ-երկու ձմեռ սառչելուց հետո երեւանցիները սովորեցին տաքանալ փայտի եւ կերոսինի վառարաններով, եւ խորհրդային վերջին տասնամյակներին սովորական դարձած արդյունաբերական եւ տրանսպորտային սմոգի թանձր շերտի փոխարեն մեկ միլիոնանոց քաղաքի կենտրոնի վրա ծանրանում էր շենքերի ծխնելույզներից ելնող ծուխը՝ առաջ բերելով տարօրինակ, սահմռկեցուցիչ տեսարան։

Իսկ երբ հոսանքն անորոշ ժամանակով անջատվում էր, եւ տրամվայները կանգնած մնում էին փողոցներում եւ հատուկենտ մարդիկ երբեմն ժամեր շարունակ նստած սպասում էին՝ գուցե էլեկտրամատակարարումը վերսկսվի եւ տրամվայը նրանց տեղ հասցնի։ Հիմա, հիշելով տրամվայի մեջ անշարժ նստած մարդկանց պատկերը, մտածում եմ՝ արդյոք երկար ժամանակ այդպես պարապ նստած մարդիկ ձանձրանո՞ւմ էին։ Անհավանական է. ոտքով պահանջվող տեղը հասնելու համար երբեմն պետք էր ժամերով քայլել, էլ չեմ խոսում ուրիշ հոգսերի մասին։

Ի՞նչ կարգավիճակ ունի ձանձրույթն այսօրվա Հայաստանում։ Հարցին պատրաստի պատասխան չունեմ։ Ճիշտ է, վերջին տասը տարում Հայաստանում արմատացավ սպառողականությունը, զարգացան զանգվածային մշակույթի եւ ժամանցի արդյունաբերության ինչ-ինչ ձեւեր, բայց, կարծում եմ, ձանձրույթի` որպես զանգվածային երեւույթի մասին խոսելն անհիմն կլինի։

Մի կողմից՝ իրական սպառողական կարողություններ ունեցող խավը կազմում է հասարակության մի փոքր մասը միայն։ Մյուս կողմից՝ տասը տարին շատ կարճ ժամանակահատված է հասարակության սպառողական կիրքը մեղմելու համար. մարդիկ դեռ չեն հոգնել սերիալներից ու գովազդից, դեռ նոր են հայտնագործում բջջային հեռախոսի ու ինտերնետային տարատեսակ ծառայությունների «հաճույքները», որոնք հաճախ նրանց «ժամանակակից» ինքնության հիմնական նշաններն են։

Իսկ վերնախա՞վը։ Վերջերերս, գովազդին նվիրված մի հոդվածում, փորձելով մեկնաբանել Երեւանի կենտրոնական փողոցներում հայտնված նոր ազդավահանակները, որոնք գովազդում են մի խումբ «էլիտային» խանութներ (Giordano, Max Mara, Hugo Boss, Bally եւ այլն), ենթադրեցի, թե գուցե աստիճանաբար անցնում է իշխանությունը եւ հարստությունը տնօրինող վերնախավի ինքնացուցադրության, շքեղ ավտոմեքենաների ու ռեստորանային սկանդալների փուլը, որից հետո նա կհեռանա մեկուսի տարածքներ` աչքից հեռու գտնվող ակումբներ, առանձնատներ…

Եւ գուցե հեռու չէ այն օրը, երբ թերթերը կպատմեն Հայաստանի նոր վերնախավի ձանձրացող եւ ընկճված, հուսահատությունից ու դեպրեսիայից տառապող ներկայացուցչների մասին։ Բայց սա միայն ենթադրություն էր, որ առայժմ անկարող ենք անել առանց հեգնանքի։