Նախորդ հոդվածում իմ նպատակներից մեկն էր՝ մատնանշել խորհրդային «նույն սերնդի» երկու գրողների՝ Բիտովի եւ Մաթեւոսյանի, նրանց ըմբռնումների եւ տեքստերի միջեւ առկա որոշ տարբերություններ։

Ինքնին հասկանալի այս փաստը ընդգծման կարիք ունի հատկապես այն ժամանակ, երբ խոսքը Ուրիշը ճանաչելու եւ ներկայացնելու հավակնության մասին է։

Կովկասի մասին ռուս գրականության ավանդությունը խախտելով՝ «Հայաստանի դասերը» գրքում Բիտովն ինքն է արձանագրում Հայաստանը ճանաչելու իր կարողությունների սահմանները։ Այդուհանդերձ, ինչպես փորձեցի ցույց տալ, Կենտրոնի եւ Ծայրագավառի հարաբերության հիերարխիան դրանով չի սասանվում։

Օրիենտալիստական ենթադրությունը, թե Հայաստանն անկարող է պատշաճ ձեւով ինքն իրեն ներկայացնել, որ այդ բանն ավելի լավ կարող է անել ռուս գրողը, մնում է ուժի մեջ։

Հիշենք, որ Արեւմուտքում ընդունված էր Խորհրդային Միությունը նույնացնել Ռուսաստանի եւ ռուսների հետ, եւ դրա դրսեւորումներից մեկը՝ կայսրության նախկին ծայրամասի ինքնաներկայացման կարողությունների նկատմամբ թերահավատությունը, այսօր էլ մնում է ոչ միայն չփարատված, այլեւ հարցականի տակ չառնված։

Մի բան, որ վերջին տասնամյակների ընթացքում կատարվել է, ասենք, Երրորդ աշխարհի երկրների դեպքում։

Միեւնույն ժամանակ, երբ Հայաստանի մշակութային ինքնաներկայացման կարողությունների հարցը կապում ենք Հրանտ Մաթեւոսյանի գրականության հետ, առաջ են գալիս բազմաթիվ հարցեր։

«Հայաստանի դասերը» գրքում «հայտնաբերվող» Հայաստանը հարաբերվում է, համեմատության մեջ է դրվում գրողի հայրենիքի՝ Ռուսաստանի հետ, եւ ռուս գրողի ստացած «դասերը» ինքնին հասկանալի ձեւով հայտնվում են «կայսրություն-ազգ» հարթության վրա, լծորդվում ժամանակի ազգայնական գաղափարներին, հակախորհրդային-հակակայսերական տրամադրություններին եւ այլն։

Մինչդեռ լավ հայտնի է, որ Մաթեւոսյանի ինքնանույնացումը հետեւողականորեն կատարվում է շատ ավելի նեղ տարածքի հետ. նրա գրությունների հիմնական աշխարհագրական շրջանը Լոռին է։

Իհարկե, կարելի է հեշտությամբ շրջանցել այդ սահմանափակությունը եւ ասել, որ գյուղական համայնքը, որը հարյուրամյակներ շարունակ եղել է գաղութացված ժողովրդի գոյատեւման հիմնական եղանակը, կարող է նույնացվել ազգի հետ, կամ՝ գրեթե բացառապես գյուղական բնակչություն ունեցող ժողովուրդը կարող է նույնացվել գյուղի հետ…

Մյուս կողմից՝ նրա գրություններում անհաշիվ ձեւերով կարելի է հայտնաբերել Հայաստանը, որոնցից մեկը նախորդ հոդվածում մեջբերված Ֆ. Ջեյմիսոնի այն միտքն է, թե ազգը, հասարակությունը Երրորդ աշխարհի գրական տեքստերում գրեթե անհրաժեշտաբար հայտնվում է որպես այլաբանություն։ Ուրիշ բան, որ բնավ հռետորական չէ հարցը, թե ո՞ր Հայաստանը։ Բացի այդ, գյուղացիությունը կարող է ընկալվել նաեւ որպես սոցիալական խավ։

Այսպիսի մեկնաբանության օգտին է խոսում եւ այն հանգամանքը, որ ավելի ուշ շրջանում գրողական արարքը սահմանող ցանկություններում Մաթեւոսյանը հեռանում է նույնիսկ այդ տարածքից՝ տեղի տալով ոչ այնքան ազգային, որքան սոցիալական կամ մարդկային հրամայականներին։ Ամեն դեպքում, թվում է, թե այս իրողությունը կարիք ունի պարզաբանման։

Գյուղի մասին՝ ներսից

Տարբեր առիթներով Մաթեւոսյանն իրեն անվանել է Ծմակուտի «ակնարկագիր» կամ «լուսանկարիչ» եւ բոլոր տեսակի վերապահումներով հանդերձ, ինչպես նկատեցի, այս որակումների աշխարհագրական որոշակիությունը անկարելի է անտեսել։

Ահա գրողական ծրագրի մեկ այլ սահմանում. «Եւ երբ մտածում եմ իմ գրողական պարտքի մասին,- ե՛ւ այդ վիթխարի հողագործական մշակույթի առաջ, ե՛ւ հին Լոռու մոհիկանների առաջ, որտեղ դեռ Թումանյանի ժամանակներում չի եղել ոչ մի սանտիմետր չմշակված, երկրային դրախտի չվերածված հող եւ որտեղ հիմա չկան նույնիսկ վայրի ընկուզենիներ,- ես իմ գրողական եւ որդիական պարտքը հասկանում եմ այսպես. Լոռին (ե՛ւ իբրեւ աշխարհագրական հասկացություն, ե՛ւ իբրեւ հոգեբարոյական աշխարհ) չպիտի երկրի երեսից անհետանա»։

Այս նպատակադրման մյուս կողմը ժողովրդի «միջից» (ոչ թե ժողովրդի «մասին») գրելու հավակնությունն է, որը հասանելի է դառնում ժողովրդի կամ գյուղացու «ներսից լինելու» փաստով։

Իսկ Հայաստանը նրա գրություններում ավելի հաճախ հայտնվում է ոչ թե սոցիալիստական շինարարության կամ ազգային զարթոնքի թեմաներով կամ այդ տարիներին ձեւավորվող ազգայնական հռետորությամբ, այլ նույն շրջանում ընթացքի մեջ գտնվող սոցիալական աղետալի փոխակերպումների քննադատական արձագանքներով (արդյունաբերացում եւ ուրբանացում, իսկ մյուս կողմից՝ գյուղի քայքայում, փոքր հայրենիքի եւ բնիկության անհետացում եւ այլն)։

Հարկ կա՞ ասելու, որ Խորհրդային Հայաստանին ուղղված քննադատության բուն հասցեատերը, ուղղակի կամ անուղակի ձեւով, Կենտրոնն էր։

Այդ քննադատությունը կարող էր կատարվել նաեւ հեգնական վերապահումների տեսքով, ինչպես հետեւյալ հատվածում («Գոմեշ»). «Հայաստանը զարգացած քաղաքների, լավ ճանապարհների ու հնագույն շինությունների երկիր է։ Հայ ժողովուրդն աշխատասեր ու հյուրընկալ ժողովուրդ է։ Եթե թուրքերը մեր կեսը չջարդեին, այդ ժողովուրդը կարող էր հյուրասիրության սփռոց բացել ամբողջ աշխարհի համար»։

Պատմվածքի մեջ այս ինքնաներկայացումը, թեկուզ մտովի, ուղղված է Հայաստան այցելած տուրիստներին եւ մասնավորապես ի հայտ է բերում դրսից եկած այն օրիենտալիստական վերագրումները, որ Հայաստանը, հայերը սիրով ընդունել են որպես իրենցը. «թանգարան բաց երկնքի տակ», «արեւաշող եւ հյուրընկալ երկիր» եւ այլն։

Մյուս կողմից՝ խոսելով աշխարհագրական որոշակիության մասին, չպետք է մոռանալ այն բանը, որ Ծմակուտը լուրջ վերապահումներով միայն կարող է նույնացվել որոշակի վայրի հետ։

Իր ծրագիրը Մաթեւոսյանը նկարագրում է ոչ այնքան որպես վերարտադրություն, որ կարող է թելադրել Լոռին անհետացումից փրկելու հանձնառությունը, այլ որպես ստեղծում, կառուցում. «ուզում եմ նոր մի հովիտ փռել եւ բնակեցնել նոր մարդկանցով ու կենդանիներով…»։

Մի հարցազրույցում նա փաստում է, որ իրականում ավանդական հայ գյուղը շուտ էր մեռել, ուստի խոսք լինել չէր կարող գրության մեջ այն արտացոլելու մասին. «Ամեն անգամ թեկուզ եւ ինձ թվում էր, թե այսօրվա մասին եմ գրում, բայց այդուհանդերձ հարաբերությունս միջնադարի հետ էր։ Դարավոր կերպարների հետ էր։ Ահա էս կերպարի վրա էս փլուզումը եղավ»։

«Ես նրանց որդին եմ»

Արդեն տեսանք, որ «Լոռին չպիտի անհետանա» գրողական ծրագիրը սահմանվում էր որպես որդիական պարտք։ Ըստ էության, նույնը կարելի է ասել նաեւ ժողովրդի «միջից» գրելու հավակնության մասին։ Հավակնություն, որը հիմնավորվում է առանձնակի հարազատության կամ պատկանելության փաստով։

Գրողի անելիքը կամ առաջադրանքը սահմանելու ավելի ուշ շրջանի փորձերում («Ինքնանկարի փորձ», «Երկու խոսք ընթերցողիս», 1985 թ.) փոխվում է այն հանրությունը, որի նկատմամբ որդիական պարտքը այդ սահմանման նախապայմանն է։

Արձանագրելով ձեռք բերվածը («Ծմակուտ մի գյուղանուն, մի երկու բնակիչ ու եկնդանի արդեն ունեմ»)՝ Մաթեւոսյանը ձեւակերպում է ուրիշ ցանկություն. «Ուզում եմ ճշմարիտ վերծանողը լինել նրանց ճակատագրի, ովքեր անհատականություն են, բայց կորուստների ու նվաճումների ամփոփագիր են մտնում որպես անդեմ-անանուն-անցավ սոսկական միավոր, մեծ ողբերգություններում միայն համր ֆոն են եւ վատ գրողների անզոր գործերում ամբոխ են կնքվում»։

Ժամանակի եւ տարածության մեջ չորոշակիացող այս հանրությունը ներառում է Ղուկասի Ավետարանի կյուրենացի Սիմոնին ու Ժան-Լյուկ Գոդարի մի կինոնկարի հերոսուհուն, Պլատոնովի «Տակիր» եւ Բակունցի «Տիգրանուհի» պատմվածքների հերոսուհիներին, պատմական դեմքեր. «Չարենցը նրա մասին ասել է. «Մյուս դաշտերը՝ չլուտ ու չոր,- Եւ դաշտերում այն՝ գրաստ ապին,- Հագին նեխած մի, ցեխոտ շապիկ,- Հոգին միշտ համր, հրատոչոր»։

Ուզում եմ տեսնել՝ այդ ապին իսկապե՞ս գրաստ է, նրա հոգին իսկապե՞ս համր է, երբ կառավարում են՝ ինքնասիրությունը չի՞ վիրավորվում, երբ ձագերը խլում են՝ չի՞ մեռնում, հոգու խորքում մեզ չի՞ անիծում, ինքն իր միտքը ու բովանդակությունը ունի՞, թե՞ անհրաժեշտության առաջ իր պարտքի մասին մեզանից առած խոսքն է իր բովանդակությունը»։

Հասկանալի է, որ գրականությունը, գրողի անելիքը «մունջ մշակի» եւ մյուս արհամարհվածների ու ճնշվածների հանրության հետ լծորդումը ունի նույնքան ընդգծված ուտոպիական չափում, որքան վաղուց անհետացած «ավանդական հայ գյուղի» կամ «դարավոր կերպարների» հետ։

Չեմ փորձում պարզաբանել, թե «իրական սոցիալիզմի» երկրում ինչպես կարող էր գրականության նպատակ դառնալ բոլոր ժամանակներում ու ժողովուրդների մեջ տեղ գտած սոցիալական անարդարությունը սրբագրելու մղումը, բայց պարզ է, որ զուտ անհատական մակարդակում ձեւակերպվող այս թեման կամ հարցը հեշտությամբ կիրառելի է եւ հասարակական խավի կամ ժողովրդի նկատմամբ։

Դարեր շարունակ ճնշված, գաղութացված ժողովրդի մասին նույնպես կարելի է հարցնել՝ «ինքն իր միտքն ու բովանդակությունը ունի՞», թե՞ սպասում է, որ ուրիշները, տիրապետողներն իրեն ներկայացնեն։

Եւ այստեղ Մաթեւոսյանի հարցադրումը առավելագույն չափով մոտենում է ետգաղութային ուսումնասիրությունների բնագավառին, որտեղ գաղութացված, ճնշված, մարգինալացված մարդկանց խոսքը վերականգնելու-հոդավորելու հնարավորության թեման կենտրոնականներից մեկն է։

Իհարկե, ձգտումը՝ գրելու «պատմություններ ներքեւից» կամ «վերականգնելու» նրանց փորձառությունները, ովքեր մինչ այդ «թաքնված են եղել պատմությունից», նոր չէ։ Այն բնորոշ է մարքսիստական մտածողությանը, իսկ բազմաթիվ սոցիալական շարժումների նպատակների թվում է ճնշվածներին ձայն տալը, նրանց խոսքը հրապարակավ հնչեցնելը։

Առհասարակ, նման հարցադրումները վճռական նշանակություն ունեն ցանկացած ուսումնասիրության համար, որը վերաբերում է մարգինալացված մարդկանց՝ կանանց, ոչ սպիտակամորթների, ոչ եվրոպացիների, ստորին դասերի եւ ճնշված կաստաների, ընդհանուր բառով ասած՝ ստորադասների պատմություններին ու տեսանկյուններին։

Ինչպես նկատում է հետազոտողը, այստեղ կարող են ձեւակերպել նաեւ ավելի ընդհանուր բնույթի հարցեր. «Ինչպե՞ս են գործում եւ փոխակերպվում գաղափարաբանությունները։

Ո՞ր չափով ենք մենք տիրապետող գաղափարաբանությունների արդյունքը եւ ո՞ր չափով կարող ենք գործել դրանց դեմ։ Որտեղի՞ց է առաջ գալիս ապստամբությունը» (Ա. Լումբա)։

Հարցերի այս նույն շարքում է նաեւ մեզ հետաքրքրողը. «Եւ վերջապես կարո՞ղ է ստորադասի ձայնը ներկայացվել ինտելեկտուալի կողմից»։ Հնարավորություն չունենալով մանրամասն քննարկել այս թեման՝ նկատեմ միայն, որ նշանավոր տեսաբան Գայաթրի Սպիվակը, օրինակ, անհնար է համարում ետգաղութային պատմաբանի կամ այլ հետազոտողի կողմից ստորադասի, ճնշվածի խոսքը վերականգնելը, բայց հետազոտողի քաղաքական հանձնառությունն է համարում ճնշվածին ու մարգինալացվածին տեսակետ տրամադրելը, ստորադասին «ներկայացնելը»։