Սկիզբ

Գաղափարաբանություն եւ բռնություն

Նախքան հոդվածի երկրորդ թեմային անցնելը մի քիչ ավելի մանրամասն անդրադառնանք գերիշխանության հարցին՝ շարունակելով բերված օրինակների վերլուծությունը, ինչպես նաեւ` փորձելով որոշ ընդհանրացումներ անել։

Տեսանք, թե ողջախոհության ինչ տարրերի վրա կարող են կառուցվել արտաքին տեսողական միջոցներով (քաղաքային տարածության մեջ) եւ հեռուստատեսությամբ տարածվող գաղափարաբանական ուղերձները (եթե նկարագրությունը շարունակենք Գրամշիի՝ գերիշխանության լեզվով)։ Հեռուստատեսային հաղորդման բերված օրինակի համար տիպային է «բակային համերաշխությունը» եւ տեղային շահը, «լավ տղան»՝ մեր օրերի օրինակելի տղամարդու տիպը՝ հարակից արժեքներով, այդ թվում՝ ժարգոնային լեզվով, որ տարբեր քաղաքային խավերի լեզուների՝ «գողական», «ռաբիս» եւ այլն, բարդ խառնուրդ է։ Իհարկե, այստեղ ամեն ինչ չէ, որ մերժելի է, բայց մերժելի է, երբ դա ներկայացվում է որպես սոցիալական հարաբերությունների մոդել, որպես նորմատիվային վարքականոն։ Այդ իմաստով այս կանոնը, կուլտիվացնելով որոշակի տեղային շահ, ոչ միայն չի տալիս քաղաքացիական կեցվածքի եւ հասարակական համերաշխության ձեւեր, այլեւ պարզապես բացառում է դրանք։

Նկատենք նաեւ, որ մեծ հաշվով դա իշխանության հասած նորաթուխ էլիտայի լեզուն է (խորհրդային տարիներին՝ միանգամայն լուսանցքային լեզու), որ բերվում է հանրային տարածություն՝ դառնալով այդ խավի օրինականացման եւս մեկ միջոց։ Լինելով հարաբերությունների պարզաբանման, հիերարխիական կարգի ճշգրտման եւ պահպանման միջոց, այս լեզուն անմիջականորեն կապված է հարկադրանքի գործադրման հետ։ Այն անընդհատ գտնվում է ուժային փոխհարաբերությունների դաշտում եւ ավելի, քան որեւէ այլ լեզու, կրում է պարտադրանքի, բռնության կնիքը։ Իսկապես որ, «Իմ զենքն իմ լեզուն է»։

Ակնհայտ է, ուրեմն, որ այս լեզուն, որը ետխորհրդային շրջանում ուրվագծվող մշակութային կանոնի կարեւոր բաղադրիչն է, նախատեսված չէ քննադատության, վերլուծության, հասարակական խնդիրներ եւ նպատակներ ձեւակերպելու համար։ Այն լիակատար քաղաքացիական հանրության վերջին հանգրվանն է, որտեղ անհատը եւ հանրությունը ապաքաղաքական են, իսկ այլախոհությունն ու բազմակարծությունը` բացառված՝ ըստ սահմանման, որտեղ գլխավորը ցանկացած գնով վերապրելու ունակությունն է… Կարճ ասած՝ սա մի լեզու է, որը թե՛ դատապարտում է թոթովանքի եւ քաղաքացիական անօգնականության, թե՛ օրինականացնում նոր էլիտային՝ միաժամանակ անհասանելի դարձնելով ցանկացած քննադատության եւ այլընտրանքի համար։

«Իմ զենքն իմ-ն է» տեսողական քարոզչության մեջ գաղափարաբանության ողջախոհ միջուկը բանակի անվերապահ արժեւորումն է (քանի որ ղարաբաղյան պատերազմում հաղթած «Հայկական բանակն անկախության շրջանի ամենամեծ ձեռքբերումն է» եւ անկախ պետականության երաշխավորը), բանակի անվիճելի կարեւորության ինքնին հասկանալի փաստը։ Հընթացս մատուցվում է նաեւ մտավորականի օրինակելի կերպարը. նա հայրենիքի զինվորն է։ Այլեւս ոչ մի խնդրահարույց բան չի մնում «իշխանություն-մտավորական» հարաբերություններում. իսկական մտավորականը ծառայում է հայրենիքին, այսինքն՝ իշխանությանը։

Պարզ է եւ միանգամայն բնութագրական, որ այստեղ նույնպես գործ ունենք բռնության հետ. զենքը, բանակը, նույնիսկ տոնական ոգեւորության եւ հայրենասիրական պոռթկումի պահին, պարտադրանքի, բռնության մարմնացում են, մանավանդ, որ այստեղ բանակը հանդես է գալիս որպես ազգային միասնության հիմնական գործոն։ Ճիշտ է, իրականում ավելի ընդգծվում է «զինվորների» ինքնաբուխ պատրաստակամությունը եւ գիտակցված հնազանդությունը։ Հնազանդություն, որը քաջալերվում է որպես քաղաքացիության օրինակելի արտահայտություն։

Հասկանալի է, որ այս նախագծի մեջ ներգրավվածներն այս կամ այն չափով ներկայացնում են այսօրվա մշակութային էլիտան, որը, ինչպես պետք է ենթադրել, վայելում է իշխանությունների համակրանքը կամ հովանավորությունը։ Առաջին բանը, որ աչքի է զարնում, տարասեռությունն է. նույն շարքում են Տիգրան Մանսուրյանը եւ Թաթան, Աղասի Այվազյանը եւ Աշոտ Ղազարյանը, Գարեգին Բ-ն եւ Նունե Եսայանը։ Գուցե սա ավելի ժողովրդավարական մոտեցում է, որտեղ չի գործում «բարձր մշակույթ-ցածր մշակույթ» հակադրությունը, այլ ինչ-որ շուկայական սկզբունք. այստեղ ներկա է յուրաքանչյուրը, ով հայտնի է, ով վայելում է մասսայականություն եւ հռչակ։

Բայց մի բան ակնհայտ է՝ սա խորհրդային ժամանակից մեզ հայտնի՝ արդիության կանոնի բացահայտ խախտում է, եւ իմ թվարկման ձեւի մեջ հենց ցանկացել եմ հիշեցնել այդ հիերարխիայի գոյությունն առնվազն ոչ հեռավոր անցյալում։ Սա նաեւ նրբորեն, անուղղակի ձեւով սասանում է արդիության շրջանի ազգային մեծ մտավորականի (եւ այդպիսի մտավորականներից կազմված ազգային վերնախավի) կերպարը։ Ավելի ճիշտ՝ արձանագրում է այդպիսի մտավորականի եւ վերնախավի անհետացման փաստը մեր օրերում։ Այս զինվորներից եւ ոչ մեկն ինքնին չի մարմնացնում ազգային ինքնությունը, ազգի ոգին կամ էությունը, ինչպես, ասենք, Հովհաննես Թումանյանը կամ Մարտիրոս Սարյանը, ոչ էլ նրանց որոշակի քանակությունը կարող է լրացնել, սպառել այդ ինքնության պաշարը։ Շարքը սկզբունքորեն անվերջ է. բոլորը, անգամ ամենակարկառունը՝ գրողը, երաժիշտը, կաթողիկոսը, ստորադասված են հավաքականության «բանակային», շարքային սկզբունքին։ Մշակութայինն այլեւս ստորադասված է քաղաքականին կամ ռազմականին՝ ռազմաքաղաքականին։

Կարելի է ենթադրել, ուրեմն, որ գործ ունենք կերպարանք առնող նոր սոցիալ-մշակութային իրադրության հետ, որտեղ պարադոքսային ձեւով համատեղվում են արեւմտյան զանգվածային մշակույթի սպառողականության ու բռնատիրություն հիշեցնող ետխորհրդային կարգի տարրերը՝ հաստատելով կամ առնվազն առաջարկելով գերիշխանության նոր եղանակ։ 

Իր «Բանտային տետրեր»-ում Գրամշին խոսում է «գերիշխանության ճգնաժամի» մասին, որը պատահում է այն ժամանակ, երբ հին համակարգը գտնվում է լիակատար սոցիալական, տնտեսական եւ գաղափարաբանական ճգնաժամի մեջ, եւ չկան կամ թույլ են այն ուժերը, որոնք կկարողանային փոխակերպել առկա համակարգը մի նոր համակարգի։ Այս իրավիճակում ողջախոհությունը զրկվում է հիմքից, իշխող դասերը կորցնում են բարոյական եւ մշակութային ազդեցությունը հասարակության նկատմամբ։ Ինչպես Գրամշին, այնպես էլ ուրիշ տեսաբաններ պնդում են, որ այդպիսի ճգնաժամի հավանական ելքերից մեկը բռնատիրության հաստատումն է։

Նման ճգնաժամի հստակ նշաններ առկա էին խորհրդային իշխանության վերջին շրջանում՝ «լճացման տարիներին»։ Առավել եւս՝ հիմքեր կան պնդելու, որ այդ ճգնաժամը լիակատար էր Խորհրդային Միության փլուզումից հետո։ Եւ ես կարծում եմ, որ ազգային պետության գոյության մոտ երկու տասնամյակի ընթացքում այդ դժվարին խնդիրը՝ մշակութային գերիշխանության ճգնաժամի հաղթահարումը, ըստ էության, մնացել է չլուծված, եւ այսօր Հայաստանի հասարակությունը գտնվում է նույն խնդրի առաջ, ինչ անկախության առաջին օրը։ Այսինքն՝ վերջին տարիների «մշակութային հեղափոխությունը»՝ արեւմտականացումը, ինչպես ցույց տվեցին ետընտրական իրադարձությունները, չեն հասել որեւէ հանգրվանի՝ ըստ երեւույթին խիստ պակասավոր, չմտածված կամ անհետեւողական լինելու պատճառով. մի քիչ՝ շուկայական եւ սպառողական, մի քիչ՝ ազգայնական-բանահյուսական եւ խորհրդային-ռուսական, եւ մնացածն էլ՝ բռնատիրական։ Ուստի, «Իմ զենքն իմ —ն է» տողանցն ավելի շատ ազդարարում է չկայացած իրադարձության մասին։ Թերեւս մշակութային գերիշխանության պաշարները պետք է ի մի բերվեն բռնության դաշտից հեռու, ամեն դեպքում՝ ոչ բանակի հովանու ներքո։ Բայց հնարավո՞ր է նման բան անել այնպիսի երկրում, որտեղ պետական հարկադրանքը երբեք չի մնում օրինականության շրջանակում, եւ տեղեկատվամիջոցներում, որոնք անդադար վերահսկվում են իշխանության կողմից։ Ըստ այդմ՝ հայաստանյան էլեկտրոնային տեղեկատվամիջոցները, փոխանակ լինելու հասարակական համաձայնության ձեռքբերման տեղ, հատկապես ընտրությունների շրջանում վերածվում են բացառապես խորհրդանշային բռնության գործադրման միջոցի, քանի որ ունեն եւ անխնա շահագործում են իրերը եւ իրադարձությունները սահմանելու եւ անվանելու մենաշնորհը։ Դրանք երբեք չեն դառնում այնպիսի քննարկումների արենա, որտեղ անհատները եւ հասարակական կազմակերպությունները կարող են մասնակցել արժեքների հաստատման, իրադարձությունների իմաստավորման ընթացքին։ Ավելին՝ ոչ միայն վիճահարույց թեմաներով քննարկումն է արգելված, այլեւ քննարկումներում արտահայտված կարծիքները եւ մոտեցումները բացարձակապես ոչ մի նշանակություն չունեն իշխանության համար, որեւէ ձեւով չեն ազդում նրանց նպատակների եւ գործելակերպի վրա։ Սա նշանակում է, որ տեղեկատվամիջոցները ոչ թե հավասարակշռում են պետական մեքենայի պարտադրանքը, այլ իրենք են անսահմանափակ բռնության աղբյուր։ Նաեւ այդ պատճառով են մարդիկ հավաքվում հրապարակում, երբ հեռարձակման զանգվածային տեղեկատվամիջոցները թե՛ փակ են, թե՛ մեծապես չարաշահում են խորհրդանշային բռնության իրենց հնարավորությունները (օրինակ՝ «սեւն անվանելով սպիտակ»)։

Կարելի է այս հարցը ձեւակերպել ավելի ընդհանուր ձեւով, որպես մշակութային ինքնության ետխորհրդային ճգնաժամ։ Նման ձեւակերպման առավելությունն այն է, որ այն թույլ է տալիս մշակութային արմատական տեղաշարժը դիտարկել գլոբալ իրադրության համատեքստում։ 

Վերջին տարիների ընթացքում Հայաստանն ամբողջովին վերադարձավ ռուսական ազդեցության ոլորտ։ Ապագաղութացման պատմությունը ցույց է տալիս, որ գաղութային տիրապետությունից ազատված եւ անկախություն ստացած երկրները, որպես կանոն, վերստին հայտնվում են նախկին գաղութարարի իշխանության տակ, եւ այս անգամ տիրապետությունն իրականացվում է նորանկախ երկրի իշխանական վերնախավի միջոցով։ Հայաստանը դեպի Ռուսաստան մղող գործոնները շատ են. հայության ավանդական ռուսամետությունը (որ այսօր արդեն առաջվա պես անսասան չէ), Հայաստանի ահագնացող տարածաշրջանային մեկուսացումը, գլոբալ իրադրության մեջ կողմնորոշվելու անկարողությունը (մասնավորապես այդ է վկայում միջազգային եւ անդրազգային կազմակերպությունների գործունեությունը Հայաստանում) եւ այլն։ Հարցի մյուս կողմն էլ այն է, որ ռուսական հովանին օդի պես անհրաժեշտ էր Քոչարյանին։ Այդ հովանու տակ նա փորձում էր փոխհատուցել իր՝ որպես նախագահի լեգիտիմության լուրջ պակասը։

Հակառակ սրան` ռուսական ազդեցությունն առաջվա պես միանշանակ չէ։ Ի դեմս արեւմտյան եւ միջազգային կազմակերպությունների` այն ունի լուրջ մրցակից։ Սա ճիշտ է հատկապես մշակույթի ասպարեզում։ Արեւմտյան զանգվածային մշակույթի տարածումը, տեղեկատվական եւ հաղորդակցական տեխնոլոգիաների օգտագործման ընդլայնումը, անգլերեն լեզվի կիրառության մեծացումը եւ այլ գործոններ հուշում են, որ գլոբալ մշակույթի ներխուժման պայմաններում այլեւս խոսք չի կարող լինել ռուսական մշակութային գերիշխանության մասին։ Այսպիսով, Հայաստանի նկատմամբ գործող արտաքին ազդեցությունները հետաքրքրական կառուցվածք ունեն. ռուսական տնտեսական եւ քաղաքական ազդեցության վերահաստատումը զուգակցվում է արեւմտյան զանգվածային մշակույթի ուժեղացող ներգործության հետ։ Այսինքն՝ տիրապետության եւ գերիշխանության ուրվագծվող ձեւերի միջեւ առկա խզումը մշակութային ինքնության ճգնաժամի առայժմ անհաղթահարելի պատճառներից մեկն է։

Մի քանի տարի առաջ, երբ բարձր ամբիոններից հավակնոտ տոնով խոսվում էր Հայաստանի փայլուն ապագայի մասին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ոլորտում, դա կարելի էր ընկալել նաեւ որպես հայկական նոր՝ ավելի արեւմտյան ինքնության հավակնություն։ Բայց այդ նախագծի շռնդալից ձախողումն այսօր մշակութային ինքնության հարցում մեզ թողնում է նույն անորոշության մեջ։