Սկիզբ

Շարունակելու համար տեղին է հիշել Էդվարդ Սայիդի հետեւյալ հարցը. «Ինչպե՞ս է երեւակայում սեփական անցյալն այն մշակույթը, որը ձգտում է անկախանալ իմպերիալիզմից»։ Անցյալը երեւակայելու մղումը ենթադրում է, ի թիվս այլ բաների, վերանայել խորհրդային եւ մինչխորհրդային ժամանակի ինչ-ինչ իրողություններ, վերաիմաստավորել եւ վերապատմել պատմություններ, վերընթերցել եւ վերամեկնաբանել տեքստեր եւ պատկերներ (հատկապես նրանք, որոնք պատկանում են անձեռնմխելի, կանոնացված «մշակութային արժեքների» շարքին)։ Հանուն մշակութային անկախության ետգաղութային պայքարը պահանջում է թե՛ գաղութային իմացական կառույցները կազմաքանդելու, թե՛ գաղութային շրջանի մշակութային դիմադրության ձեւերը վերըմբռնելու ընդունակություն։ Ասենք` մի՞թե ողջ խորհրդահայ հումանիտար գիտությունն այս կամ այն չափով տուրք չի տվել մարքսիզմ-լենինիզմին, պատմական մատերիալիզմին, դասակարգային պայքարի տեսությանը եւ նման այլ բաների։ Ուրիշ բան, որ այդ ամենի վերաքննությունը պահանջում է նոր հիմքեր, նոր տեսություններ, նոր մեթոդաբանական սկզբունքներ…

Այս տեսանկյունից համառոտ ձեւով կանդրադառնամ երկու ստեղծագործությունների՝ Անդրեյ Բիտովի «Հայաստանի դասերը» եւ Հրանտ Մաթեւոսյանի «Խումհար» վիպակներին։ Այս գրություններն իրարից շատ տարբեր են, բայց, ինչպես կտեսնենք, բազմաթիվ թելերով կապված, եւ զարմանալի է, որ մինչեւ օրս դրանց զուգահեռ ընթեցմամբ ոչ ոք չի զբաղվել։ Նախ՝ կանդրադառնամ Բիտովի ստեղծագործության մի քանի թեմաների, ապա՝ երկու տեքստերի համեմատությանը։

Մաթեւոսյանը եւ Բիտովն ասպարեզ են եկել խրուշչովյան «Ձնհալի» տարիներին։ Ծանոթացել են 1960-ականների կեսերին, երբ մասնակցում էին Մոսկվայում կազմակերպվող Բարձրագույն սցենարական դասնթացներին։ Հետագա տարիներին էլ գրվել են այդ տեքստերը։ «Խումհար»-ն ավարտվել է 1969-ին եւ հիմնված է հեղինակի՝ այդ դասընթացների մասնակցի տպավորությունների վրա։ Իսկ «Հայաստանի դասերը» գրվել է 1967-1969 թվականներին եւ Բիտովի Հայաստան կատարած տասնօրյա գործուղման տպավորությունների արդյունք է (գործուղման նպատակը ռուսական հանդեսներից մեկի համար Հայաստանի մասին ակնարկ գրելն էր)։ Գիրքն առաջին անգամ տպագրվել է «Դրուժբա նարոդով» ամսագրում նույն՝ 1969 թվականին՝ այնուհետեւ թարգմանվելով բազմաթիվ լեզուների եւ դառնալով Բիտովի ամենահայտնի ստեղծագործություններից մեկը։

«Հայաստանի դասերը» ոչ թե պարզապես ճամփորդական նոթեր են, ինչպես Անդրեյ Բելիի հայաստանյան տպավորությունները, կամ «կիսավիպակ» («պոլուպովեստ»), ինչպես Մանդելշտամն է բնութագրել իր «Ճանապարհորդություն դեպի Հայաստան» տեքստը, այլ իսկական գեղարվեստական արձակ։ «Խումհար»-ը Մաթեւոսյանի ամենահայտնի ստեղծագործությունը չէ։ Թեեւ վիպակը մի անգամ հիմնովին վերամշակվել է, հարցազրույցներից մեկում հեղինակն այն բնորոշում է որպես «չկայացած ստեղծագործություն»։ Այդուհանդերձ, «Խումհար»-ը միանգամայն բացառիկ տեքստ է թե՛ գաղափարի համարձակության, թե՛ իրագործման վարպետության առումով։

Ըստ էության, երկու գրություններն էլ, թեեւ միանգամայն տարբեր ձեւերով, պատմում են Խորհրդային կայսրության մասին, միաժամանակ, երկուսն էլ Խորհրդային Հայաստանի մասին են։ Վերջերս ցուցադրված վավերագրական ֆիլմում Բիտովը ընդգծում էր, որ իր կյանքի ընթացքում երեք անգամ բախտ է ունեցել հայտնվելու բարենպաստ միջավայրում, որոնցից մեկը «Բարձրագույն սցենարական դասընթացների կայսերական (իմպերիական) միջավայրն» էր։ Բախտը բերել էր, քանի որ գտել էր ԽՄ-ի տարբեր հանրապետություններից եկած ընկերներ, հետագայում ունեցել նրանց երկրներին ու մշակույթներին ծանոթանալու հնարավորորություն։ Ինչո՞ւ կայսերական՝ քանի որ դասընթացը, յուրաքանչյուր հանրապետությունից ընտրված մասնակցով, արտացոլում էր կայսրության դաշնային կառուցվածքը, իսկ միջէթնիկական սահմանագծերը խախտող խորհրդային էլիտայի ստեղծումը կայսրության նպատակներից էր։ Միաժամանակ, դասընթացների ծրագիրը եւս կայսերական հավակնությունների դրսեւորում էր՝ հաջողության հասնել Արեւմուտքի դեմ մշակութային-գաղափարաբանական պայքարում, որտեղ կինոյին վերապահված էր վճռական դեր եւ այլն։ Ի միջի այլոց, այս ամենը շատ լավ ներկայացված է «Խումհար»-ում։

Խորհրդային «Հայաստանի դասերը»

ա) Ճամփորդությունը

Այսպիսով, անվիճելի է, որ Բարձրագույն սցենարական դասընթացների միջավայրը կայսերական էր, բայց կայսերական էր նաեւ ռուս (խորհրդային) գրողի ճամփորդությունը դեպի կայսրության ծայրագավառը։ Բիտովի գիրքը պետք է տեսնել մի շարք ռուս եւ խորհրդային գրողների (Ա. Պուշկին, Ա. Բելի, Օ. Մանդելշտամ, Վ. Գրոսման)՝ դեպի Հայաստան կատարած ճամփորդությունների արդյունքում ծնված տեքստերի շարքում։ (Իսկ «Խումհար»-ը բացառիկ է նրանով, որ արդյունք է հակառակ ուղղությամբ կատարված ճամփորդության, ներկայացնում է կայսրության ծայրամասից եկածի հայացքը` գցված Կենտրոնին։)

Ինչպես Սայիդն է նկատում՝ Օրիենտալիզմը մտածողության ոճ է՝ հիմնված «Արեւելքի» եւ «Արեւմուտքի» միջեւ հաստատված գոյաբանական եւ իմացաբանական տարբերության վրա։ Եւ հեղինակների մի վիթխարի բազմություն (գրողներ, փիլիսոփաներ, քաղաքագետներ եւ այլն) ընդունեց այդ հիմնական տարբերությունը որպես մեկնակետ սեփական տեսությունների, վեպերի եւ այլ տեքստերի համար, «որոնք վերաբերում էին Արեւելքին, նրա ժողովուրդներին, բարքերին, «գիտակցությանը», ճակատագրին եւ այլն։ Այս Օրիենտալիզմը կարող է իր հարկի տակ առնել, ասենք, Էսքիլեսին եւ Վիկտոր Հյուգոյին, Դանթեին եւ Մարքսին»։ Մյուս կողմից՝ 19-րդ դարում Արեւելքը բավական տարբեր բան էր բրիտանացի եւ ֆրանսիացի ճանապարհորդների համար, որի բուն պատճառը Անգլիայի եւ Ֆրանսիայի գաղութատիրական կարգավիճակների տարբերությունն էր։

Որոշ իմաստով, նման մի բան կարելի է ասել Ռուսաստան-Կովկաս հարաբերությունների, դեպի Կովկաս ճամփորդող ռուս եւ խորհրդային հեղինակների տեքստերի մասին։ Իհարկե, այստեղ իրադրությունը բավական տարբեր է, նաեւ երկդիմի։ Խորհրդային գրողների համար Կովկասը (ավելի շատ Վրաստանը, քան Հայաստանը) նաեւ ապաստան էր, որտեղ կարելի էր հանգստանալ մայրաքաղաքային գաղափարաբանական հեղձուկից ու տարատեսակ ճնշումներից։

Բիտովի գրության մեջ այս կայսերական համատեքստը, գաղութատիրական ավանդությունը հստակորեն գիտակցված է. «Հայաստանի դասերը» ունի «Կովկասի գերին» գլուխը, որը հղում է Պուշկինի եւ Լերմոնտովի համանուն ստեղծագործություններին, գրքում մեջբերվում է Մանդելշտամի «Հայաստան» շարքից մի երկտող, իսկ «Վրացական ալբոմ» ժողովածուի մեջ մտնող «Հիշողություն Հաղարծինի մասին» էսսեում Բիտովը խոսում է Պուշկինի «Ճանապարհորդություն դեպի Էրզրում» գրության մասին, համեմատում Պուշկինի եւ իր տպավորությունները։ Ավելին՝ այդ ժողովածուի ներածական բաժնում նա բացահայտ ձեւով քննարկում է ռուս գրողների (Պուշկին, Լերմոնտով, Տոլստոյ) մոտ ներկա կովկասյան թեմայի կայսերական արմատները. «Դա ավանդական ռուսական ընդունակություն է՝ տոգորվել օտար գոյությամբ…»՝ եզրակացնելով, որ դրա մեջ անպայման կա նվաճման, յուրացման տարր։

Խորհրդային կայսրության ներկայությունը նրա գրքում բացահայտ եւ անբացահայտ ձեւերով դրսեւորվում է ամենատարբեր իրադրություններում։ «Լեզվի դաս» գլխում Բիտովը գրում է. «Երեւանն իմ այբուբենն է, իմ այբբենարանը, իմ քարե բառարան-զրուցարանը։ Ձախից՝ հայերեն, աջից՝ ռուսերեն»։ Հասկանալի է՝ նման բան հնարավոր էր միայն Խորհրդային կայսրությունում. այսօր հազիվ թե Երեւանը որեւէ մեկին թվա հայ-ռուսերեն բառարան։ Երեւանի օդանավակայանում Բիտովը տեսնում է պատի վրա փակցված «Աերոֆլոտի ուղեւորների իրավունքներն ու պարտականությունները». ձախից՝ հայերեն, աջից՝ ռուսերեն։ Եվ արձանագրում է փաստի երկդիմությունը. թեեւ առաջինը, ձախ կողմում փակցվածը հայերեն տեքստն է, ակնհայտ է, որ այն թարգմանված է ստորադրյալ դիրքում՝ աջ կողմում հայտնված ռուսերեն տեքստից…

բ) Տեսողության եւ ներկայացման (պատկերման) հարցը

Բիտովի գրքի գլխավոր թեմաներից մեկը օպտիկական հարցն է, տեսողական դժվարությունը, որին բախվում է ռուս գրողը եւ որն էլ, իր հերթին, հարուցում է ներկայացման կամ պատկերման (ռեպրեզենտացման) անհնարինությունը։ «Աշխարհագրության դաս» գլխում նա գրում է. «Ես հետեւում եմ պատկերին, ինչպես մեթոդի։ Անզեն աչքով ես ոչինչ չեմ տեսնում. պետք է այստեղ ծնվես եւ ապրես, որպեսզի տեսնես։ Հեռադիտակի մեջ ես տեսնում եմ մեծ իրեր, օրինակ՝ ձմերուկ, եւ ոչինչ՝ ձմերուկից բացի։ Ձմերուկը ծածկում է աշխարհը։ Կամ տեսնում եմ ընկերոջս՝ եւ նրանից բացի՝ ոչինչ… Ամեն անգամ ինչ-որ բան ծածկում է աշխարհը… Ես շրջում եմ հեռադիտակը։ Ձմերուկը հեռու է փախչում, անհետանում հորիզոնից անդին։ Եւ աներեւակայելի խորքում, մշուշի մեջ տեսնում եմ կլորիկ երկիր՝ մեկ կլորիկ քաղաքով, մեկ կլորիկ լճով եւ մեկ կլորիկ լեռով»։

Սա հուշում է Բիտովի՝ տեղական մշակութային իրադրության նկատմամբ զգայուն վերաբերմունքի մասին. նա մերժում է խորհրդային կենտրոնի՝ գավառը դիտելու հայացքը, որը պիտի տեսներ սոցիալիստական փոխակերպման տենդով բռնված իրականություն՝ նոր շենքեր, գործարաններ եւ այլն։ Մի խոսքով՝ նոր կյանք, դժբախտ, ստրկական անցյալի ավերակների վրա կառուցվող նոր երկիր, որի գոյությունը սոցիալիստական ապագայում է։ Մյուս մատչելի տարբերակը օրիենտալիստական ներկայացումն է. հին մշակույթ եւ էկզոտիկա, անցյալում մնացած թանգարանային արժեքներ եւ այլն։

Այս երկուսի բացառման դեպքում երկիրը դառնում է անտեսանելի եւ աններկայացնելի, ինչ որ արձանագրում է շփոթահար գրողի հայացքը։ Անզեն աչքն այստեղ մշակութային կոդերին ու պայմանականություններին անտեղյակ աչքն է. տեսնում ես այն, ինչ ճանաչում ես։ Նման մի բան պատահում է Ադրեյ Բելիին։ Հայաստանին վերաբերող ճամփորդական նոթերում նա գրում է. «Արդեն երկու օր է, որ դիտում եմ Հայաստանը, բայց առաջին անգամ տեսա Սարյանի կտավներում»։ Այսինքն՝ Հայաստանը տեսնելու համար պետք էր գնալ պատկերասրահ։ Պատկերի տեսողական տարածության մեջ որոշակի (արեւմտյան) գեղանկարչական կոդերի օգնությամբ ներկայացված բնությունը դառնում է ճանաչելի, տեսանելի:

գ) Քարտեզը

Գաղտնիք չէ, որ ԽՄ-ում աշխարհագրությունը ծայրահեղորեն քաղաքականացված էր։ Խորհրդային կայսրության տեսողական խորհրդանշաններից մեկը աշխարհի քարտեզի վրա կարմիր գույնով պատկերված խորհրդային վիթխարի տարածքն էր՝ շարունակ ընդարձակվելու ենթադրյալ մղումով հանդերձ։ Բայց քարտեզները կարող էին նաեւ խթանել ազգայնականությունը։ Ահա մի հատված «Պատմությունն աշխարհագրության հետ» բաժնից. «Ներս մտավ ընկերս, տեսավ ատլասը։ Նստեց բազմոցին, դրեց ծնկներին, բացեց… Եւ անհետացավ։ Բառացիորեն՝ մխրճվեց։ Նա մտավ իր պատմության մեջ մինչեւ ծնկները, մինչեւ գոտկատեղը, մինչեւ կուրծքը՝ մինչ յուրաքանչյուր էջը հարվածի նման շրջվում էր։ Նա ամբողջովին ծածկվեց։ Եւ հանկարծ դուրս լողաց, ինձ դարձրեց իր հեռավոր, խորքից նայող աչքերը, ասես- գլուխը բարձր, վերեւում, եւ բացականչեց, իսկ ձայնը հազիվ հասնում էր ինձ. «Ինչ որ երբեմն ինձ դուր չի գալիս հայերի մեջ, նրանց ռազմատենչությունն է» <…> Ներս մտավ ընկերոջս եղբայրը։ Նրա լռակյաց փոքր եղբայրը։ Մենք նրանից լուր էինք սպասում. նա կնոջը տարել էր ծննդատուն։ Լուռ մոտեցավ բազմոցին, վերցրեց ատլասը՝ ինչպես ծանրություն եւ լուռ սուզվեց նրա մեջ»։

(Բիտովից մեջբերվող հատվածները ես եմ թարգմանել՝ առանց գեղարվեստական թարգմանության հավակնությունների։ Խորհրդային տարիներին կատարված հայերեն թարգմանությունից գիտակցաբար խուսափել եմ։)

Հիշենք, որ ազգայնականության ակունքների եւ տարածման մասին իր նշանավոր «Երեւակայական հանրություններ» (Imagined Communities) գրքում, Բենեդիկտ Անդերսոնը քարտեզը համարում է արդիական ազգերի ձեւավորման կարեւոր միջոցներից մեկը, միջոց, որը թույլ էր տալիս մարդկանց երեւակայել, պատկերացնել այն հանրությունը, որի անդամն է ինքը։ Բիտովի պատմածը վերաբերում է 1960-ականներին՝ ԽՄ-ում ազգայնականության վերելքի տարիներին (երբ, հետազոտողներից մեկի դիպուկ արտահայտությամբ, «խորհրդային ազգերին նույնպես թույլատրվեց ունենալ պատմություն»), եւ մեջբերված հատվածին նախորդող նկարագրության մեջ քարտեզը ազգի պատմությունը որոշակի տարածքների, վայրերի կապելու եւ դեպի պատմության խորքերը ազգային ակունքների տարածումը տեսողականացնելու անփոխարինելի միջոց է. «Ատլասի առաջին էջում Հայաստանը տարածված է երեք ծովերի միջեւ, ապա՝ երկու, ապա՝ մեկ, ապա՝ առանց ծովի… Հայաստանը նման էր պատմության հազարամյա խորքերից ընկնող կլոր քարի, որն արագորեն փոքրանում էր, կամ, եթե թերթեիր հակառակ ուղղությամբ, մեծանում»։

Բայց մեջբերված հատվածի մեջ հիմնականն ազգայնականությունը չէ եւ ոչ էլ այն, որ պատմության ընթացքում, անցյալից դեպի ներկա, Հայաստանը շարունակ փոքրանում է՝ գրեթե հասնելով անհետանալու եզրին (ինչը հատկապես գայթակղիչ է դարձնում ատլասը հակառակ ուղղությամբ թերթելը՝ մինչեւ «ծովից ծով Հայաստան»)։ Հիմնականը Հայաստանը անցյալում տեսնելն է, երբ պատմական քարտեզների ատլասով ներկայացող անցյալն ավելի գրավիչ է, քան իրականությունը։

դ) Հասկացությունների երկիրը

Մյուս կարեւոր թեման գտնում ենք Սեւանին վերաբերող «Լիճը» գլխում։ Ահա. «Լիճը — իր յուրաքանչյուր գոյության մեջ այն ամբողջական է, համընդհանուր <…> Եւ այս երկրի այդպիսի իսկականությունը («պոդլիննոստ») եւ միակությունը նորից ու նորից երեւութանում է քո առաջ այնպես, որ այդ իսկականությունն արդեն թվում է չափազանց <…> Եւ հանկարծ ես մտածում եմ, որ այս բնորդը արվեստագիտական հայացքի եւ ոչ մի փոխակերպում չի հանդուրժի։ Դառնալ գծի եւ գույնի այս բացարձակ ճշգրտության գերին, ըստ երեւույթին, վեր է արվեստագետի ուժերից, իսկ պատճենն անհնար է»։ Այնուհետեւ ճշգրտում է. «Երբ ես խոսում էի «գծի եւ գույնի» մասին՝ ճշգրիտ չէի։ Ավելի շատ հետեւում էի ավանդությանը, քան սեփական զգայություններին։ Ավելի շուտ տուրք էի տալիս Սարյանին, քան բնորդին»։

Ընկերների հետ մոտորային նավակով զբոսնելուց հետո դուրս է գալիս ափ. «Եւ երբ ոտք դրի ամուր հողի վրա, օտարերկրացու, եկվորի, անկոչ հյուրի, ամոթալի պարապության («պոզորնոյ պրազդնոստի») զգացողությունն արդեն լիովին ձեւավորվել էր իմ մեջ»։

Բիտովը նկարագրում է Սեւանը որպես «վայրի, վտանգավոր, լարված, լարի պես ձգված, զրնգուն վայր երկրի վրա <…> որը դեռ կարող էր ընդունել ուխտավորի», որը մնում է «այնպես չտեսնված, չայցելված, ինչպես հազար տարի առաջ»։ Եւ եզրակացությունը. «Շլացուցիչ, ինչպես ատամի ցավը։ Տեղ հայրենիքի համար»։ Այստեղ ժամանակը ոչինչ չի փոխել, փչում է նույն քամին, ինչ Իվան Ահեղի, Պետրոսի Մեծի ժամանակ։

Նա շարունակում է խորհրդածել. «Ինչպե՞ս իմ մեջ ծնվեց իրական իդեալների երկրի պատկերը <…> որտեղ քարը քար է, փայտը՝ փայտ, ջուրը՝ ջուր, լույսը՝ լույս, գազանը՝ գազան, քաղցը՝ քաղց, ծարավը՝ ծարավ, տղամարդը՝ տղամարդ եւ կինը՝ կին <…> Որտեղ բոլոր քարերին, խոտերին եւ արարածներին համապատասխանում էին հենց նրանց նշանակությունը եւ էությունը, որտեղ բոլոր հասկացություններին կվերադառնար նրանց նախնական իմաստը <…> Երկիրն իմ կողքին էր, եւ միայն ես նրա մեջ չէի։ Ե՞րբ եւ ի՞նչ պայմաններում էի հեռացել այնտեղից <…> Ես գտա «իսկական» (պոդլիննի) բառը եւ բավարարվեցի դրանով։ Ես զրուցում էի տղամարդու հետ, որը տղամարդ էր եւ զրուցում էր որպես տղամարդ։ Մենք միասին ուտում էինք ուտելիք, որը ուտելիք էր, խմում էինք գինի, որը գինի էր <…> Ահա՛, հասկացությունների երկիրը»։

Այս դեպքում Հայաստանը ոչ թե «թանգարան է բաց երկնքի տակ» (ինչպես ստանդարտ օրիենտալիստական հայացքի համար) կամ պատմական քարտեզների մեջ ամփոփված (փառապանծ) անցյալ, այլ հասկացությունների երկիր։ Ճիշտ ինչպես Պլատոնի մոտ. իսկական աշխարհը գաղափարների աշխարհն է։ Ամեն դեպքում, Հայաստանը զրկվում է ներկա եւ «իրական» լինելու հնարավորությունից։

Որտեղից էր Բիտովի՝ սեփական ավելորդության զգացումը։ Այո, ինքը ուխտավոր չէ, այլ, թերեւս, ամոթխած տուրիստ կամ հենց գաղութարար բանակի հետքերով եկած գրող, որն իր ակնարկում կամ հոդվածում պիտի հավերժացներ այդ գաղութային կարգավիճակը… Ամեն դեպքում, կայսրության ներկայացուցիչը՝ տուրիստը, նույնպես կայսրության ներկայացուցիչն էր, Խորհրդային Հայաստանում ուրիշ տուրիստներ չկային, բացի խորհրդային, հիմնականում՝ ռուս տուրիստներից։

շարունակելի