Ալին Օզինյան

2006 թ. հոկտեմբերի կեսերն էր: Հրանտի հետ համաձայնության եկանք ու որոշեցինք հանդիպել «Ակոսի» գրասենյակում:

Մոտավորապես 30 թուրք ակադեմիկոսների, լրագրողների, քաղաքագետների եւ մտավորականների հետ «Թուրքիայում տիրող զգայական եւ գիտակցական մթնոլորտը Հայկական հարցի խնդրում» ծրագրի շրջանակներում հարցազրույցներ էի անցկացրել. նրանցից շատերի հետ ինձ Հրանտն էր ծանոթացրել: Հիմա էլ հարցերին պատասխան տալու հերթը նրանն էր: 

Գրասենյակում մթնոլորտը ջերմ էր, անմիջապես սկսեցինք զրուցել: Ընկերական զրույցի ընթացքում մի քանի անգամ ձայնագրիչն անջատեցինք եւ նա իր անհանգստությունների մասին հայտնեց: Այն ժամանակ նրա ասածները ինձ այնքան էլ հավանական չթվացին. հիմար սցենարն իրականացավ ընդհամենը երկու ամիս հետո: Երբ ավարտեցինք հարցազրույցը, մտածում էինք, թե ես իմ տված հարցերով, նա էլ իր պատասխաններով, լավ ներդրում ենք արել տիրող իրավիճակի համար. մի տեսակ ուրախացել էինք:

Հրանտի հետ ամենավերջին անգամ խոսեցի 2007 թ. հունվարի 16-ին, երբ Երեւանում էի: Ծրագիրը գրքի վերածելու համար կարծիքներ էի հարցնում: Զրույցը կարճ տեւեց: Ասաց. «Արի՛ այստեղ, երես առ երես կխոսենք»: Այն ժամանակվանից հետո շատ անգամներ գնացի Ստամբուլ, սակայն ոչ մի անգամ երես առ երես չխոսեցինք այլեւս... 

- Մեզ կպատմեք, թե ինչպե՞ս, ինչու՞ եւ ու՞մ մտահաղացմամբ հիմնադրվեց «Ակոսը»:

- Քանի որ «Ակոսը» որոշվեց հրատարակել Թուրքիայի հայկական համանքի կարիքներից ելնելով, ուստի նրա հիմնադրումը դժվարին խնդիր հանդիսացավ: Բայց «Ակոսը», հակառակ մի շարք բացասական արձագանքներին, լույս տեսավ: Մինչ այդ մի շարք խնդիրներ ու կարիքներ էին առաջ եկել. համայնքում միայն հայերենով հրատարակումն արդեն բավարար չէր, քանի որ մարդկանց մեծ մասը Անատոլիայից էին եկել, իսկ նրանք թրքախոս էին: Տեղեկատվության լուրջ պակաս կար համայնքում, որովհետեւ մարդիկ հայատառ մամուլին չէին հետեւում: Եվ հետո ներփակված ապրող հասարակությունն ինքնին բերում էր դժվարություններ` նրան հարկավոր էր բացել: Անհրաժեշտ էր պայքարել: Թուրքական հասարակությունը հայկական համայնքն այլ կերպ էր ընկալում. «հայ» բառը մի ժամանակ հայհոյանք էր համարվում, այն Քրդական բանվորական կուսակցության (PKK) հետ էին կապում, գտնում էին, որ նա առնչություններ ունի ԱՍԱԼԱ-ի հետ: Թուրքիայում Ղարաբաղի հարցը քննարկելիս համայնքի ներսում մեծ անհանգստություն եւ տագնապ էր տիրում:

Տան մեջ փակված որդի նման էինք ապրում. հեռուստատեսությամբ լսում էինք մեր մասին ասվածները եւ ոչ մի բան չէինք կարողանում անել: Ընդվզում էինք, բղավում, ասում էինք, թե սուտ են այս բոլորը, բայց այդ մասին բարձրաձայն չէինք խոսում: Անհրաժեշտ էր ճեղքել պատնեշը, դրա կարիքը կար: 

Այդ ժամանակվա պատրիարք Ղազանչյանը մի օր մեզ իր մոտ կանչեց եւ ասաց, որ «Սաբահ» թերթում տպագրվել է մի հայ կրոնականի եւ Աբդուլլահ Օջալանի լուսանկար, իսկ լուսանկարի տակ գրված է եղել. «Ահա հայի եւ ՔԲԿ(PKK) համագործակցության վկայություն»: Վեհափառն այն ժամանակ ինձ ասաց` սուտ է, որ այդ կրոնավորը հայ է, եւ ինձ ու այդ պահին այդտեղ գտնվող մի քանի ընկերներին հարցրեց, թե ինչ ենք կարծում այդ մասին: Ես իմ տեսակետները հայտնեցի, ասացի, որ այլեւս չլռենք եւ մամլո ասուլիս հրավիրենք: Համարձակ արարք էր, ամբողջ տեղական եւ արտասահմանյան մամուլն էր հավաքվել ու շատ հաջող անցավ: Տպավորությունն աննկարագրելի էր: Այդ հավաքույթից հետո ես կարծիք հայտնեցի, որ ամեն առիթի ասուլիս կազմակերպելն անիմաստ է, պետք է ավելի հստակ քայլերի դիմել: Դրա փոխարեն այս թերթը հիմնելու գաղափարն առաջ քաշեցի:

Ես եւ իմ մի քանի ընկերներն էինք զբաղվում այդ գործով: Ավելի ուշ ընկերներս հեռացան, եւ գործն ինձ մնաց: Մի կողմից էլ ուզում էինք, որ սա երիտասարդների համար «ինտելեկտուալ խոհանոց» լինի ու կարողանանք երիտասարդներից սոցիոլոգներ, գաղափարապես զարգացած մարդիկ պատրաստել: 

- Հիմնադրման ընթացքում եւ հետագայում ինչպիսի՞ պրոբլեմների հանդիպեցիք:

- Առաջին խնդիրը համայնքի պահպանողականությունը ճնշելն էր: Հայատառ մամուլը մեր հանդեպ հակակրանք էր տածում: Եղան մարդիկ, որոնք կարծում էին, թե մենք վեց ամիս կամ լավագույն դեպքում մեկ տարի կգոյատեւենք, բայց արդեն 10 տարի է, ինչ գործում ենք:

Որոշ մարդկանց աչքում թուրքերենով տպագրվելը հետընթաց քայլ էր: Այն դեպքում, երբ թուրքերենն օգտագործելով մենք ջանում էինք լավ բան անել հասարակության համար: Իմ կարծիքով նրանք արդեն համոզվել են:

- Երբ հիմնեցիք թերթը, կարծու՞մ էիք, որ լավ կլինի, որ թուրքերն էլ կարողանան հայ համայնքին եւ մամուլին հետեւել:

- Մեր հիմնական նպատակներից մեկն այս հասարակության համար մեծ հասարակության պատուհան, դուռ լինելն էր. կարծում եմ սա է մեր հաջողությունը, երկու հասարակություններն սկսեցին ներթափանցել իրար մեջ: 

Կարողացանք մեր սեփական խնդիրները Թուրքիայի խնդիրների համատեքստում քննարկել: Մեր կարծիքով միայն այս ձեւով էր հնարավոր խնդիրները լուծել` Թուրքիայի ժողովրդավարացման ճանապարհով: Շուտով համայնքն էլ սկսեց հասարակության հիմնական խնդիրների հանդեպ հետաքրքրություն ցուցաբերել, հայ հասարակությունը «Ակոս»ի հետ միասին սեփական ինքնության համար ավելի խիզախաբար պայքարեց, իրեն պաշտպանված զգաց, սկսեց չվախենալ:

- Կպատմե՞ք Թուրքիայում խմբագիր լինելու, թերթ հրատարակելու ու նաեւ փոքրամասնության համար թերթ հրատարակելու առանձնահատկությունը: Թուրքիայում մամուլի ազատության վերաբերյալ Ձեր տեսակետները:

- Փոքրամասնության համար թերթ հրատարակելը հատուկ դժվարություն չի ներկայացնում: Եթե Թուրքիայում սկզբունքային խմբագիր չլինես, եթե որոշակի քաղաքական ուղղվածություն չունենաս, ավելի շատ պատկերազարդ լուրերով հետաքրքրվես, մասնագիտական որեւէ դժվարության չես հանդիպի: Իսկ եթե որոշակի գաղափարներ ունեցող լրագրող ես, իհարկե, դժվարություն կունենաս:

Վերջին տարիներին մամուլի ազատության հետ կապված սովորական դժվարություններ ենք ունենում, Թուրքիայի քրեական նոր օրենսգրքով եւ մամուլի օրենքով առաջ եկավ որոշակի վերահսկողություն, մենք էլ մեր բաժինն ենք ստանում` թերթը մի քանի անգամ հավաքվեց...

Ես կարծում եմ, որ նաեւ քաղում ենք մեզ բաժին ընկածից ավելին ու դրա միակ պատճառը եւս հայկական հարցի շուրջ մեր ունեցած կեցվածքն է: Համոզված եմ, որ սա է պատճառը, սակայն դեռ չենք հրաժարվել, շարունակելու ենք: 

- Խոսենք Եվրամիության մասին` տեսականորեն ո՞րն է Եվրամիության նշանակությունը Թուրքիայի համար: Թուրքիան անպայման պետք է անդամագրվի՞ Եվրամիությանը:

- Սա Թուրքիայի համար անվերադարձ ընթացք է: Անհրաժեշտ է լավ հասկանալ Թուրքիայի` Եվրամիություն մտնելու պատճառը, սա ցանկություն չէ: Սրա պատճառը վախն է: Ու քանի որ վախենում է, այս գործընթացում դանդաղ է առաջանում: Ինչու՞ է վախենում: Անորոշության վախ է, եւ այս վախը փոխադարձ է: Այս վախի պատճառով է, որ շարունակվում է այս գործընթացը եւ, հետեւաբար, ոչ մի դեպքում հետ դարձի ճանապարհ չունենք:

Եթե Թուրքիան ղեկավարող ռազմական կառույցները մինչեւ այսօր Եվրամիությանը հստակ ոչ ասեին, այս գործընթացը, ըստ էության, այս վիճակին չէր հասնի: Եթե Եվրամիությանը չանդամագրվենք, մի օր ՆԱՏՕ-ից էլ ստիպված կլինենք դուրս գալ: Բացի այդ գործընթացը դանդաղ է ընթանում գուցե նաեւ այն պատճառով, որ չկա առանձնապես մեծ ցանկություն Եվրամիությանն անդամագրվելու: Ես բնավ չեմ կարծում, որ ինչ-որ զարգացում կկարողանա այս գործընթացի առաջընթացը կանգնեցնել, գուցե կարող է դանդաղեցնել, սակայն չեզոքացնել այն հնարավոր չէ ... 

Եթե նայենք Հանրապետության պատմությանը, Թուրքիայի ներքին զարգացման վրա ազդող հիմնական երեք ժամանակաշրջան կար: Առաջինը սառը պատերազմի ժամանակաշրջանն էր. այն ժամանակ պետությունը ձախակողմյան ուժերի հետ խնդիր ուներ եւ ոչնչացրեց նրանց: Երկրորդ շրջան, երբ կրոնական ուժերն Իրանում իշխանության գլուխ եկան, Թուրքիայի կրոնականները պահանջում էին իրենց մասնակցությունը երկրի քաղաքականությանը, իսկ այսօր եկան իշխանության: Երրորդ փուլը Եվրամիության անդամակցության գործընթացն էր ու մինչ այդ Թուրքիայի վրա ոչ մի բան այսչափ ներգործություն չէր ունեցել: Այս գործընթացը Թուրքիայում գտնվող ոչ մի խմբի միասեռ չթողեց: Այսօր եւ՛ զինվորականների, եւ՛ բյուրոկրատների, եւ՛ ակադեմիական շրջանների, եւ՛ մամուլի մեջ Եվրամիության դեմ հանդես եկող ուժեր կան: 

- Ո՞րն է ամենից մեծ խնդիրը Թուրքիայի եվրոպականացման եւ արդիականացման գործընթացում:

- Վերեւների կողմից ներքեւից եկող արձագանքներին հակազդելը եւ վերեւների օրենքները: Սրանք են առաջին խնդիրները: Երկրորդ մեծ խոչընդոտը վերեւների վախն է: Թուրքիան Օսմանյան կայսրությունից ավելի փոքր տարածք է զբաղեցնում, այս պատճառով էլ վախենում է, որ կարող է ավելի փոքրանալ: Սա կարելի է անվանել որպես «Սեւրի սինդրոմ»: Թուրքիայում յուրաքանչյուր փոփոխության կասկածով, վախով են մոտենում: Այս պատճառով էլ փոփոխությունների ընթացքը Թուրքիայում դանդաղ է ընթանում: 

Թուրքիան Արեւմուտքի եւ Արեւելքի միջեւ եւ անցատեղի է, եւ երբեմն էլ պատնեշ կարող է լինել: Ես Թուրքիայում գտնվող պատնեշը համարում եմ Մալաթիան: Մալաթիայի արեւմուտքը եւ արեւելքը մեկը մյուսից տարբեր աշխարհներ են: Թուրքիան իրականում ռազմավարական նշանակություն ունեցող երկիր է, բայց միեւնույն ժամանակ կախում ունի եւ՛ արեւմուտքից, եւ՛ արեւելքից: Քանի որ իրադրությունն այդպիսինն է, ուստի կարծում եմ, որ Թուրքիայից արագ հարմարվողականություն սպասելն արդարացված չէ:

Փոփոխությունների հեշտ չիրագործվելու ամենից մեծ պատճառներից մեկն էլ Թուրքիայում կառուցված շենքն է` արհեստականորեն ստեղծված վերին ինքնությունը: Նոր պատմություն, նոր լեզու ստեղծվեց եւ պարտադրվեց հասարակությանը: Այս պատճառով էլ, վախենում են ծանոթանալ իրենց իսկական, սեփական պատմության հետ: Ամեն մի այլ պատմական մեկանաբանություն այս ինքնության համար երկրաշարժի ազդեցություն կարող է ունենալ: Սա նաեւ վախեցնում է Եվրոպային, քանի որ երկրաշարժը նաեւ սպառնալիք է իր համար: Այս ինքնությունը կարող է նաեւ փլվել, բայց թե ում վրա, արդեն հարցական է... 

- Եվրամիության պահանջներին համապատասխանելու գործընթացում մարդու իրավունքների եւ ժողովրդավարության բնագավառում բարեփոխումներ կարող են իրականացվել: Ըստ Ձեզ, սա դրական արդյունքներ կարո՞ղ է ունենալ: 

- Այդ հարցում բոլորովին կասկած չունեմ, բայց դժվար գործընթաց է: Օրենքներ կհրապարակվեն, դրանք կյանքի կոչելը դժվար կլինի` ընդդիմացողներ կլինեն...

Բայց մտածողության փոփոխությունն անհրաժեշտ է, ժողովրդավարացումը բավականաչափ կփոխի մտածողությունը, ինչքան փոփոխվի մտածողությունը, այնքան ժողովրդավարացումը կարագանա: 

- Սակայն որոշ իրավիճակներում նկատվում է ժողովրդի անհանգստությունը: Օրինակ, խոսքի ազատությունը հայրենիքի դավաճանություն է դիտվում (Թուրքիայի քրեական օրենսգիրք, 301-րդ հոդված), հավատքի ազատությունը, խղճի ազատությունը (գլխաշորը) կարող է հետադիմություն ընկալվել: Սրա պատճառը ո՞րն է, իրականում ժողովուրդը այս բարեփոխումներին պատրաստ չէ՞:

- Այսօր Թուրքիայում խոսվում է ազգայնական ուժերի բարձրացման մասին, բայց ես չեմ հավատում, որ աճում է ազգայնականությունը. այն աճեցվում է որոշ մարդկանց օգնությամբ: Վերջին երկու տարիներին սա ավելի ակնհայտ դարձավ: Այս մարդիկ աշխատում են Թուրքիայում տեղի ունենալիք ընտրությունները մոդելավորել:

«Արդարություն եւ զարգացում» կուսակցությանը տապալելու հաշվարկներ են անում: Բայց ոչ մի պատճառաբանություն չունեն ոչ տնտեսական, ոչ էլ ժողովրդավարական իրավունքների առումով, մնում է ազգայնականներին ոգեւորելը ... եւ դա արվում է ամենուր, նահատակների հուղարկավորության ժամանակ, Հռոմի Պապի այցի ժամանակ, ԵՄ դեմ ...

Իմ կարծիքով այս արձագանքների ամբողջ ցավը մեր առաջիկա ընտրություններն են: Այս մարդիկ չեն ուզում տեղ տալ կրոնականներին կառավարության մեջ, տեսնենք` ինչ է լինելու: 

- Դուք կարծում եք, թե Թուրքիայում էթնիկական հիմքի վրա հենվող տարբերություններ կա՞ն: Սա հրահրող պատճառների եւ դրանից բխող հետեւանքների մասին կկարողանաք խոսե՞լ: 

- Ինչ վերաբերում է էթնիկ արմատներին, անկասկած տարբեր վերաբերմունքներ կան: Սրա ամենից պարզ օրինակը. եթե նման բան չլիներ, այսօր գլխավոր շտաբում, ռազմական ուժերում, ոստիկանությունում, տարբեր պետական պաշտոններում, նախարարություններում կլինեին ոչ մուսուլմաններ, նաեւ հայեր: Սա հրահրող գլխավոր պատճառը անվտանգությունն է: Թուրքիան փոքրամասնություններին անվտանգությանըհամատեքստում է արժեքավորել եւ որպես անվտանգության հարց է նայում: 

Ես չեմ հորինում, կան թվաբանական արձանագրություններ: Լոզանի արձանագրություններում նշվող 300 հազար հայ բնակչությունից այսօր 60 հազարն է մնացել, 13 միլիոն թուրք բնակչությունն էլ 70 միլիոնի է հասել: Երբ մեկը աճում է, մյուսն ինչպե՞ս է պակասում. որովհետեւ փոքրամասնություններին պետք էր պակասեցնել: Կարեւոր բեկումնային կետեր ի հայտ եկան, ունեցվածքի հարկը, 1955 թ. սեպտեմբերի 6, ի դեպ այս շրջանում ինչ եղել եղել է: Բացի դրանից, հայերն էլ մտածելով ապահովության մասին` ելնելով տնտեսական եւ բարոյական խնդիրներից, լքեցին Թուրքիան:

Մեկ այլ փաստ էլ կա. Թուրքիայում ցանկացած դպրոցական դասագրքում փոքրամասնությունների, հայերի հետ կապված տվյալներ չեք գտնի, միայն Ազգային Անվտանգության դասագրքում փոքրամասնություններին վերաբերող տվյալներ կան: Նախակրթարանում անգամ չկա, օրինակ «Ալի՛, գնդակը Հակոբին գցիր», այսպիսի նախադասություն չեք գտնի, Ալին գնդակը միշտ կգցի Վելիին, երբ նայում ենք սրանց, մենք չկանք...

Միայն Ազգային Անվտանգության դասագրքում կարելի է գտնել հայերի, այն էլ Թուրքիայի հետ չար խաղեր խաղացող բաժնում:

- Ինչպե՞ս եք գնահատում Թուրքիայի եւ Հայաստանի միջեւ գոյություն ունեցող հարաբերությունները:

- Կարելի է խոսել գոյություն չունեցող հարաբերություններից. Հայաստանի անկախությունից հետո ոչ մի հարաբերություն չեմ տեսնում: Նախ ԱՄՆ-ը փորձեց քայլեր անել, հետո ԵՄ-ն, բայց ապարդյուն: Կա ցանկություն, սակայն օգուտ չի տալիս:

Թուրքիան դեռ չի ընտելացել այն մտքի հետ, որ Հայաստանը Կովկասում անկախ պետություն է: Բայց այնտեղ մի պետություն կա, հարեւան կա, անհրաժեշտ է սա ըմբռնել եւ հարաբերություններ սկսել:

Երբ ձախողվում է պետական քաղաքականությունը, տեղը զիջում է ժողովրդավարական քաղաքականությանը: Քաղաքացիության բնագավառում հարաբերություններ հաստատելու փորձեր կան, բայց շատ քիչ, թույլ: 

- Ձեր կարծիքով 1915 թ. դեպքերը ինչպե՞ս պետք է բնութագրել: 

- Ինձ համար ցեղասպանություն է, կասկած իսկ չունեմ:

- Որո՞նք են Ձեր տեսակետները Հայաստանի կողմից առաջարկվող առանց նախապայմանների դիվանագիտական հարաբերությունների եւ Թուրքիայի կողմից առաջարկվող պատմաբանների հանձնաժողովի վերաբերյալ:

- Թուրքիայի կեցվածքը ընդհանրապես անկեղծ չեմ համարում: Գտնում եմ, որ հայկական կողմինը շատ ավելի անկեղծ է:

- Ինչու՞, կարծում եք պատմաբանների հանձնաժողովը որեւիցե արդյունք չի տա: 

- Այո՛, բոլորն էլ գտնում են, որ պատմաբանների հանձնաժողովը որեւէ արդյունք չի տա: Արդյունքի չհասնելով` առանց հարաբերությունների քաղաքականությունը շարունակվելու է: Թուրքիայի ընտրած ճանապարհը սա է` ոչ մի հարաբերություն: Կարծում եմ` Ադրբեջանը եւս նման քաղաքականություն է պարտադրում Թուրքիային: Հայկական կողմն ավելի անկեղծ է եւ ավելի շատ ցանկություն ունի:

- Ինչպե՞ս եք վերաբերվում երրորդ երկրների` այս թեմային միջամտելուն եւ խորհրդարաններում ընդունվող ցեղասպանության մասին օրինագծերին:

- Իմ տեսակետն այս օրինագծերում շատ ռոմանտիկ կարելի է համարել, բայց տեսակետիցս չեմ հրաժարվում: Ես կարծում եմ, որ մինչեւ այսօր Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացում աշխարհն էլ Թուրքիայի նման երկերեսանիորեն է վարվում: Աշխարհն այս իրականության մասին վաղուց գիտի, այն ժամանակ նրանք իրենց դերակատարումը, ազդեցությունն ունեցան: Այժմ` տասնամյակներ անց, Ֆրանսիան ճանաչում է, իմ կարծիքով այստեղ բարոյական որեւէ դիրքորոշում չկա: Բարոյական կեցվածքի նման չէ, որովհետեւ այս գործը Թուրքիայի հետ հարաբերություններում որպես հաղթաթուղթ, անցաթուղթ են օգտագործում: 

Որպես հայ, ինձ համար ծանր է, երբ իմ ողբերգությունը միջազգային թատերաբեմում քաղաքական հաղթաթուղթ են օգտագործում: Ես սրան չեմ դիմանում, ես ընդվզում եմ, այս տեսանկյունից ես երրորդ երկրներին նշանակություն չեմ տալիս: Գտնում եմ, որ այս խնդիրն անհրաժեշտ է լուծել Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ: Ոչ թե պատժիչ օրինագծերով, այլ բարոյականությամբ է անհրաժեշտ լուծել: Բարոյականությունում պատժիչ օրինագծերի կարիք չունենք, մեր խիղճն էլ բավարար է: Ես հավատում եմ, որ այս երկու երկրները կարող են հաղթահարել, բայց չեմ ուզում դեռ ինչ-որ բան ասել ...

- Դուք եւս հայերին խմբավորու՞մ եք որպես հայաստանցիներ, սփյուռքահայեր եւ թուրքահայեր, երբ խոսքը գնում է Հայկական հարցի մասին:

- Ոչ միայն այս խնդրում, ընդհանուր առմամբ եմ ես այդպես գտնում: Սփյուռքի համար Թուրքիան հեռու եւ անդիմադրելի երկիր է, Հայաստանի համար մոտ, հարեւան եւ կախվածության մեջ պահող երկիր է:

Իսկ Թուրքիայի հայերի համար Թուրքիան իրականում իրենք են: Չնայած` նման բան ասելով` ես չեմ ուզում հայերին առանձնացնել միմյանցից ու պաշտպանել թուրքական տեսակետը: Թուրքիան բոլորի հետ պետք է լավ հարաբերություններ հաստատի, բայց այս երկու պետություններն, իհարկե, պետք է երկխոսության մեջ մտնեն, այս հարցը նրանց միջեւ պետք է լուծվի: Թուրքիայի հայերին, ըստ էության, երկխոսության մեջ ներգրավվելը խոսակցության թեմա չէ, քանի որ նրանք այս երկրի քաղաքացիներ են:

- Որպես Թուրքիայի քաղաքացի, Ձեզ անհանգստացնու՞մ է հայ-թուրքական սահմանի փակ լինելը: Ինչպե՞ս եք գնահատում Թուրքիայի կողմից տարվող քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ, որն Ադրբեջանի հետ հարցերն ընդունում է որպես սեփական խնդիր եւ Հայաստանի հետ հարաբերություններում նախապայմաններ է դնում: 

- Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի միջեւ լավ հարաբերություններ հաստատվեցին Դեմիրելի կառավարության շրջանում: Եվ Թուրքիան մինչ օրս փորձում էր Հայաստանի հետ հարաբերությունները ձեւավորել հայ-ադրբեջանական հարաբերություններից ելնելով:

Ճիշտն ասած` Թուրքիան Ադրբեջանին բարկացնել չի ցանկանում` Հայաստանի հետ հարաբերություններ հաստատելով: Ղարաբաղի հիմնահարցի առիթն օգտագործելով` Ադրբեջանը Թուրքիային թույլ չի տալիս Հայաստանի հետ հարաբերություն հաստատել: 

Թուրքիայում հայտնի ոչ մի ազգայնական իշխանություն հակաադրբեջանական լուծման չի գնա: Այս քաղաքականության կողմնակիցն է նաեւ Թուրքիան, որը չի ողջունում Հայաստանի` որպես հարեւան երկրի գոյությունը:

Սկզբում Թուրքիան Հայկական հարցը ոչնչացրեց, բայց Հայաստանի անկախության նվաճմամբ հարցը կրկին հարություն առավ: Թուրքիան հանկարծակի ուրվական տեսավ, ու առաջացավ նորից նույն հարցը` ի՞նչ անել Հայաստանի հետ: Թուրքիան փնտրտուքի մեջ էր, երբ Ղարաբաղի հարցը օրակարգ եկավ եւ Թուրքիան չորս ձեռքով կառչեց դրանից, չարախնդաց, վազեց օգնության: Ասաց. «Սա ինձ երկար ժամանակ կբավարարի»: Ահա սա էլ այս քաղաքականության շարունակությունն է...

- Ըստ Ձեզ, Թուրքիայի հանրապետությունը Օսմանյան կայսրության շարունակողն է եւ պատմության մեջ...

- Ես ոչ ոքից պատասխանատվություն, ներողություն չեմ սպասում: Ես մի մարդ եմ, ով հասկանում է սեփական ժողովրդի ապրած ցավը եւ կրում է այս բեռը: 

Իմ գլխում ո՛չ հող, ո՛չ դրամական փոխհատուցում, նման բաներ չկան: Ինձ համար կարեւոր է վերականգնել անցյալում խզված հարաբերությունները, իմանալ, թե ովքեր եւ ինչ հանգամանքներ դեր խաղացին: Եվրոպական երկրներն էլ կարող են դրական դեր խաղալ եւ փոխհատուցել իրենց մեղքերի համար ու փորձեն մեղմացնել այս տարաձայնությունը` գտնելով տնտեսական եւ մշակութային փոխշահավետ հենահարթակներ երկու երկրները մոտեցնելու համար: 

- Կարելի՞ է ասել, որ այս հարցում «Միության եւ Առաջադիմության» դերը շատ մեծ էր:

- Սա միայն մեկ խմբի մեղքը չէ, նրանց աջակցող, թիկունքից օգնող եւ արարքների հանդեպ աչք փակողներ կային, այսօր էլ դեռ կան մարդիկ, որ չեն ցանկանում, որ իրականությունը ջրի երես դուրս գա: Եթե պատասխանատվություն եք փնտրում, պատասխանատուներ շատ կան, յուրաքանչյուրն իր բաժինն ունի, բայց սա հիշեցնելն իմ պարտականությունը չէ: Շատ ռոմանտիկ է գուցե, բայց յուրաքանչյուրն ինքը պետք է ընդունի իր մեղքը...

- Եթե փորձենք վերլուծել, որո՞նք են երկու կողմի հիմնական խնդիրները: 

- Վերքեր կան, վախեր, չկամեցողություն, կան նաեւ թշնամություններ ...
Այսօր նոր երկյուղներ կան, հայաստանցիների մեջ էլ կան այս երկյուղները եւ անհրաժեշտ է դրանց ուշադրություն դարձնել: Հայաստանցիներն իրենց Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի միջեւ ճնշված են զգում` աջից եւ ձախից խեղդող երկու պետություն կա: Այս վախը, այս անանվտանգությունը կարեւոր հանդիկապ է, անհրաժեշտ է սա պատվաստել: 
Պետք է անկեղծ ձեւով բացատրել, որ Թուրքիան կարող է Հայաստանի ընկերը լինել: Հայկական կողմն էլ պետք է խելացի վարվի. ներկա իրավիճակից պետք է դասեր քաղել:

Անկախ Հայաստան կա, բայց շուրջը տնտեսական շրջափակում իրականացնող երկու պետություն կա, իսկ հյուսիսում` շարունակաբար ապերախտաբար վարվող Վրաստան, եւ Հայաստանը միայն հարավում կարող է շունչ քաշել, բայց այնտեղ էլ մոլլայական վարչակարգ է, որը պարզ չէ` ինչքա՞ն կարող է շարունակվել:

Անհրաժեշտ է, որ Սփյուռքը սրա մասին նստի ու մտածի: Հարկավոր է, որ Հայաստանն իր հարեւանների հետ լավ հարաբերություններ հաստատի եւ, իհարկե, Եվրամիությանն անդամակցի: Եթե այսօր Հայաստանը Եվրամիության անդամ լիներ, Թուրքիան ոչ թե նրան, այլ Եվրոպային էմբարգոյի կենթարկեր:

Սփյուռքը տարբեր երկրների խորհրդարաններում այսպիսի օրինագծեր անցկացնելու փոխարեն թող սեփական երկրներին համոզի, որ Հայաստանին Եվրամիություն ընդունեն: Նրանց պետք է պատմությունը, իրենց պատասխանատվությունները հիշեցնել, որովհետեւ այսօրվա իրավիճակում նրանք իրենց բաժին մեղքն ունեն: Սփյուռքը պետք է կարողանա ասել` գոնե ս՛ա արեք: Սա առաջ գնալու իմ բանաձեւն է եւ մենք անցյալի քայլերի համար սա եվրոպացիներից կարող ենք պահանջել:


2006 թ. հոկտեմբերի, Ստամբուլ, «Ակոս» խմբագրատուն

www.genocide-museum.am