Քանի դեռ ղարաբաղյան հակամարտության հետ կապված անելանելի դրությունից դուրս գալու ոչ մի նշույլ չկա, փախստականների վիճակը կլինի անորոշ ե´ւ իրավական, ե´ւ տնտեսական տեսանկյունից, իսկ կյանքը` այս հակամարտության պես «սառեցված» կմնա:

15 տարի է անցել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության զինադադարի ստորագրումից ի վեր, սակայն պատերազմի հետեւանքով փախստական դարձածներն այդպես էլ չեն կարողանում խաղաղություն գտնել: Նրանք դեռ տանջվում են կարոտախտից, աղքատությունից, անհանգստությունից եւ իրավական դժվարություններից: Ե´ւ Հայաստանում, ե´ւ Ադրբեջանում, ե´ւ Ղարաբաղում բնակվող փախստականները IWPR-ին պատմեցին այն մասին, թե որքան լքված են զգում իրենց համար որպես տուն ծառայող ուսանողական հանրակացարաններում, հին հյուրանոցներում, դպրոցներում ու գրասենյակներում: «Մենք այսօր կուզենայինք մոռանալ, որ փախստականներ ենք, բայց այդպես չի լինում: Այն, ինչի միջով մենք ենք անցել, հնարավոր չէ մոռանալ», - պատմում է Սարասար Սարյանը` ներկայում Ղարաբաղում բնակվող բաքվեցի փախստականը: Հայերի եւ ադրբեջանցիների միջեւ բախումները սկսվեցին 1980-ականների վերջին, երբ Ղարաբաղի հայությունը դիմեց Մոսկվային` խնդրելով հանել ինքնավարությունն Ադրբեջանի կազմից եւ միացնել այն Հայաստանին: Բաքվում սրան պատասխանեցին կատաղի բողոքի ցույցերով, որոնք բռնությունների պատճառ դարձան նաեւ Ղարաբաղում եւ Հայաստանում: Զանգվածային անկարգությունները երկու երկրներում ստիպեցին հարյուր-հազարավոր մարդկանց լքել իրենց բնակավայրերը` չնայած այդ պահին նրանք բոլորն էլ Խորհրդային Միության քաղաքացիներ էին համարվում: 1991-ին ձեռք բերված անկախությունից անմիջապես հետո, սկսվեց պատերազմը: 1994թ. Մայիսին ստորագրված զինադադարի դրությամբ` Ադրբեջանի տարածքի 14%-ը գտնվում էր հայկական ուժերի վերահսկողության տակ: Առնվազն 800,000 ադրբեջանցիներ անվտանգության ակնկալիքով Ադրբեջան փախչեցին Հայաստանից եւ իրենց իսկ երկրի առանձին շրջաններից: Քանի որ պատերազմը փաստացիորեն ավարտված չէ, մարդիկ դեռեւս չեն կորցնում հույսը, որ մի օր կկարողանան վերադառնալ իրենց տները: «Հարկադրաբար տեղահանվածների խնդիրները կլուծվեն, երբ նրանք վերադառնան իրենց նախկին բնակավայրերը: Ադրբեջանի կառավարությունն արդեն իսկ «Վերադարձի նախագիծ» է մշակում», - IWPR-ին տրված հարցազրույցում նշեց Ադրբեջանում Փախստականների եւ բռնի տեղահանվածների հարցերով պետական կոմիտեի նախագահ Սանան Հուսեյնովը: Նրա խոսքերով` կառավարությունը փախստականների համար նախատեսված բնակավայրեր է կառուցում եւ նույնիսկ ամբողջ գյուղեր է առանձնացնել նրանց համար Բեյլագանի, Խաջավենդի եւ Գորանբոյի շրջաններում: «Մի շարք ռազմակայաններում բռնի տեղահանվածներ են բնակվում: Շուրջ 11,000 միջնակարգ դպրոցների կեսը զբաղեցնում են փախստականները: Մինչեւ 2011թ. նաեւ ծրագրում ենք վերաբնակեցնել նրանց: Բաքվում եւս կան այնպիսի վայրեր, որտեղ սարսափելի պայմաններ են ստեղծված փախստականների համար: Մենք նոր տներ ենք կառուցում», - հավելել է Հուսեյնովը: Մինչեւ 1991թ. Բաքվում հսկայական հայկական համայնք կար, որի հաղորդակցման հիմնական լեզուն ռուսերենն էր` ժառանգություն, որը մնացել էր Խորհրդային Միության շրջանակներում ընդունված այս լեզվի դերի հետեւանքով: Նավթային արդյունաբերության բում ապրող այս հարուստ քաղաքը բազում մարդկանց էր գրավում ոչ միայն Հարավային Կովկասից, այլեւ դրա սահմաններից դուրս: Ադրբեջանը լքած կես միլիոն հայերը նախեւառաջ ուղղվեցին դեպի արեւմուտք` Հայաստան: Այնուամենայնիվ, նրանցից շատերը հաստատվեցին հենց Ղարաբաղում` զբաղեցնելով դեպի արեւելք շարժված ադրբեջանական փախստականների բնակավայրերը: Քանի որ Ղարաբաղի անկախությունը միջազգային ճանաչում չի ստացել, նրանք փաստացիորեն համարվում են ոչ թե փախստականներ, այլ ներքին տեղահանված անձինք (ՆՏԱ). այս կարգավիճակը նրանց մեծ դառնություն է պատճառում, քանի որ դրա հետեւանքով նրանք մեծամասամբ զրկված են միջազգային օգնությունունից: «Այս հարցում եղած երկակի ստանդարտների մեղավորը միջազգային հանրությունն է: Միայն այն պատճառով, որ ապրում ենք չճանաչված հանրապետության սահմաններում, Փախստականների դանիական Խորհրդի կամ ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցով Գերագույն Հանձնակատարի գրասենյակի պես միջազգային կազմակերպությունները մեզ հրաժարվում փախստականի կարգավիճակ շնորհել` զրկելով միջազգային հումանիտար օգնություն ստանալու իրավունքից, որից օգտվում են Ադրբեջանում բնակվող փախստականները», -դժգոհում է ժամանակին Բաքուն լքած Սարասար Սարյանը` «ԼՂՀ փախստականներ» ՀԿ-ի նախագահը: «Մենք դեմ չենք, որպեսզի նրանք օգնություն ստանան, բայց մենք էլ ենք տնից եւ ունեցվածքից զրկվել: Ինչո՞ւ են իսկական քաղաքական գունավորում տալիս հումանիտար օգնությանը», - զարմանում է Սարյանը: ՄԱԿ-Ի ՓԳՀՎ գրասենյակը, որը պետք է զբաղվի փախստականների աջակցությամբ մինչ շարունակվում են Հարավային Կովկասում եղած այս սառեցված հակամարտության բարդ օրինական հանգույցի շուրջ եղած բանակցությունները, իր հերթին տեղեկացրեց IWPR-ին, որ նման կարգի ՆՏԱ-ների համար պատասխանատվություն է կրում ադրբեջանական կառավարությունը: «Ինչ վերաբերում է Լեռնային Ղարաբաղի ՆՏԱ-ներին, պարզ է, որ նրանք անվտանգ եւ պատշաճ ձեւով իրենց նախկին բնակավայրեր վերադառնալու իրավունք ունեն», - IWPR-ի հետ հարցազրույցում նշել է Ադրբեջանում ՄԱԿ-Ի ՓԳՀՎ նորանշանակ ներկայացուցիչ Արուն Սալա-Նգարմը: ՄԱԿ-ի ՓԳՀՎ կրտսեր աշխատող Վիկտորիյա Թալիսխանովան նշում է, որ ներկայում կազմակերպությունն ավելի շատ աշխատում է փախստականների կենսամակարդակի բարձրացման եւ սովորական քաղաքացիների համար հասանելի ծառայությունները նրանց հասանելի դարձնելու ուղղությամբ: «Մեր դոնորների հիմնական նպատակը բռնի տեղահանվածների սոցիալական պայմանների բարելավումն է, կրթության եւ աշխատանքի համար պայմանների ստեղծումը, սեռական եւ գենդերային բռնությունը, սպորտի եւ կրթության աջակցությունը եւ այլն», - նշել է Թալիսխանովան: Նույն հոգսերով են զբաղված նաեւ հայկական կողմում: Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ դիվանագիտական կապերը բացակայում են. քանի որ Ադրբեջանի դաշնակից Թուրքիան նրան աջակցելու նպատակով Հայաստանն ամբողջական շրջափակման էր ենթարկել` փաստացիորեն թողնելով ընդամենը մեկ ելք դեպի արտաքին աշխարհ` Վրաստանով: Ադրբեջանը լքած կես միլիոն հայերից 360,000-ը հաստատվեցին Հայաստանում եւ չափազանց խղճուկ վիճակում են ապրում` նույնիսկ նման աղքատ երկրի չափորոշիչների համար: 2007-ին անցկացված ուսումնասիրությունների արդյունքում պարզվեց, որ Ադրբեջանից հեռանալիս նրանց անգամ 10 տոկոսը չէր կարողացել տեղափոխել իր հետ ունեցվածքը. շատերը հեռացել էին միայն ձեռքի եղածով: «Փախստականների սոցիալական խնդիրները խիստ հրատապ են: Բնակարանային խնդիրն այդպես էլ չի լուծվել, դրան գումարվում է նաեւ այն, որ փախստականները մեծ դժվարությամբ են աշխատանք գտնում», - ասում է Նիկոլայ Բաբաջանյանը` Բաքվեցի փախստականը, ով ստիպված էր եղել 14 տարի շարունակ բարաքներում բնակվել, նախքան մեկ սենյականոց բնակարան ստանալը: Երեւանի իշխանություններն անընդհատ փորձում են փախստականների համար բնակարաններ կառուցել, սակայն այս գործընթացն այնքան դանդաղ է, որ վերջիններս ստիպված են լինում սեփական ուժերով հոգալ բնակարանային խնդիրը: Ներգաղթի առաջին տարիներին հայ փախստականները կարողանում էին փոխանակել իրենց բնակարնները Հայաստանից հեռացող ադրբեջանցիների հետ, եւ ներկայում նրանց վիճակը համեմատաբար լավ է: «Մենք հող ունենք, անասուն ենք պահում, բերք ենք ստանում. վատ չենք ապրում», - ասում է Ալբերտ Դալաքյանը, ով 20 տարի առաջ հեռանալով Բաքվից, ներկայում ապրում է ադրբեջանցու տանը` Ռանչպար գյուղում: «Չենք դժգոհում կյանքից, երեխաները մեզ օգնում են: Միայն թե ամեն տարի ստիպված ենք 150,000 դրամ ծախսել (400 դոլար) վառելիքի վրա: Եթե գազաֆիկացման հարցը լուծվի, կյանքն ավելի կհեշտանա», - համոզված է Ալբերտի կինը` Սվետան: Այնուամենայնիվ, նրանք դեռ շատ հաջողակ են դուրս եկել: Գյուղում 1,000 փախստական կա, եւ նրանցից շատերը չեն հասցրել փոխանակել իրենց տները Բաքվից հեռանալուց առաջ: Լարիսա Աստծատուրովան բավական ծանր պայմաններում է ապրում: «Ապրում եմ մորս եւ երկու երեխաներիս հետ: Սպասում եմ, որ կառավարությունը առանձին բնակարան կտրամադրի, բայց դրա հույսն էլ եմ արդեն կորցնում», - դժգոհում է կինը: Նրա անհանգստությունը կարելի է արդարացի համարել: Վերլուծաբանների կարծիքով` ղարաբաղյան հակամարտության փակուղուց դժվար թե հնարավոր լինի մոտ ապագայում դուրս գալ: Սա իր հերթին նշանակում է, որ երկու երկրների եւ հենց Ղարաբաղում եղած փախստականների դրությունը դեռեւս անործ կմնա թե´ իրավական, թե´ տնտեսական առումով, իսկ նրանց կյանքը կնմանվի այս սառեցված հակամարտությանը: «Եթե նույնիսկ հաջողվի որեւէ լուծման գալ, հայերը երբեք չեն հավատա, որ Ադրբեջանը կապահովի նրանց անվտանգությունը`անկախ այն բանից, թե ինչ է գրված փաստաթղթում: Փախստականների մեծ մասը ներկայում Հայաստանի քաղաքացիներ են, եւ ես չեմ նկատել, որ նրանք Բաքու կամ Գյանջա վերադառնալու ցանկություն հայտնեն», - նշում է «Նոյան Տապան» լրատվական գործակալության քաղաքական մեկնաբան Դավիթ Պետրոսյանը: Փախստականներից շատերը հասկանում են, որ իրոնց երեխաները մեծացել են իրենց նախկին բնակավայրից տարբերվող երկրում` գիտակցելով, որ անգամ վեևադառնալու դեպքում իրենք դժվար թե հարմարվեն նախկին կյանքին: «Մենք` բաքվեցիներս, սովոր ենք իրար հետ ռուսերենով հաղորդակցվել, բայց իմ երեխաները հայերեն են խոսում, սովորում են հայկական դպրոցներում ու բուհերում եւ հայերենով են հաղորդկացվում: Եթե մեզ չհիշեցնեն, որ պետք հայերեն խոսենք, ինքներս էլ չենք հիշի, որ փախստականներ ենք», - պատմում է Գայանե Մարտիրոսյանը` հավելելով, որ սկսել է հարմարվել գյուղական կյանքին: Եւ կարծես, չնայած բոլոր կողմերը համառորեն պնդում են, որ փախստականները իրենց նախկին բնավայարերը վերադառնալու լիիրավ իրավունք ունեն, վերջիններս էլ արդեն սովորում են այն փաստին, որ այս պահին դա չի լինելու: Բաքուն լքած հայ փախստականներն աստիճանաբար սովորում են Ղարաբաղի եւ Հայաստանի կյանքին, մինչդեռ գյուղաբնակ ադրբեջանցի փախստականները, ովքեր ստիպված էին տեղափոխվել Բաքու, հարմարվում են քաղաքի կյանքին: «Ես միշտ թխում եմ «Բաքու» կոչվող այս տորթը: Շատերն են խնդրում դրա բաղադրատոմսը, բայց ես այն ոչ ոքի չեմ տալիս: Ասում եմ` միշտ ուրախ կլինեմ այս տորթը պատրաստել, բայց միայն իսկական բաքվեցի կինն է այն պատրաստում, այնպես, ինչպես որ հարկն է», - ասում է Սվետլանա Ղարիբյանը, ով 1993-ից ի վեր բնակվում է Ղարաբաղում, բայց երբեք չի մոռանում նշել Բաքվում իր նախկին հասցեն:

Կարինե Օհանյան` Ստեփանակերտ, Սեյմուր Քյազիմով` Բաքու, Գեղամ Վարդանյան` Երեւան

Հոդվածում օգտագործված տերմինոլոգիան ընտրվել է խմբագիրների կողմից: Հոդվածն արտատպվում է Պատերազմի եւ խաղաղության լուսաբանման ինստիտուտի «Կովկասյան լրատու» պարբերականից: