Օգոսոտոսի 31-ին Հայաստանի և Թուրքիայի միջև դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման մասին հրապարակված արձանագրությունները վերջին օրերին ամենից հաճախ քննարկվող թեման են դարձել: Ընդ որում` շատ քաղաքական ուժեր այդ արձանագրություններն իբրև իշխանությունների տապալում բնորոշեցին` նշելով, որ դրանք հակասում են հայկական պետական շահերին:

Խնդրի վերաբերյալ զրուցեցինք «Երկիր» միության խորհրդի նախագահ Սևակ Արծրունու հետ

Ինչպե՞ս եք գնահատում հրապարակված արձանագրությունները: Դրանք Ձեր հույսերն արդարացրի՞ն:

Ամեն դեպքում, ո'չ հայերին, ո'չ էլ թուրքերին ընտրություն չի տրվում` բանակցելու կամ չբանակցելու: Այս տարածաշրջանում այս խնդիրը լուծվելու է միջազգային հանրության կողմից: Ինչ-որ տեղ Հայաստանի համար սա պատմական պահ է այն իմաստով, որ առաջին անգամ Հայաստանը կարողանում է արտահայտել իր կամքը, քանի որ իր շահերը համապատասխանում են քաղաքական ընթացիկ շահերին: Խնդիրն այն է, թե ինչքան ճիշտ կամ ինչքան հեռանկարային կերպով կկարողանանք համակարգել այս գործընթացը: Հատկապես կարևոր են հաշտությունից հետո հայկական անվտանգության խնդիրն ու հայկական մշակույթի ժառանգության խնդիրը: Իսկ այնտեղ հստակ կետեր կային այս ուղղութամբ: Ընդհանուր առմամբ, ես դրական եմ համարում դրանք` երկու պատճառով: Նախ` Ղարաբաղի հարցը: Սխալ է ասել, թե Ղարաբաղի հարցն ընդհանրապես չկա, քանի որ այնտեղ կա հոդված տարածաշրջանային խնդիրների` միջազգային օրենքին համապատասխան լուծման մասին, բայց պայման չի դրվում, որ Ղարաբաղի հարցը լուծվի` որպես սահմանի բացման նախապայման: Թուրքիայի համար դա լուրջ նահանջ է: Այնտեղ կան նաև այլ ուղղություններ, որոնք շատ հետաքրքիր են` հիմնականում կառանձնացնեի մշակութային հարցերը: Այստեղ պետք է ասել, որ ցեղասպանության խնդիրը որևէ ստորագրության կարիք չունի, որի հիման վրա այն կարելի կլիներ զիջել կամ լուծված համարել: Դա ամեն հայի պահանջատիրության խնդիրն է: Այնպես որ, այս դեպքում այս հարցն ինձ համար երկրորդական է դառնում, որովհետև այստեղ վտանգ չեմ տեսնում:

Վերջերս «Ժառանգության» ղեկավար Արմեն Մարտիրոսյանը հայտարարեց, որ այս արձանագրությամբ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցն է երկրորդական դառնում:

Ես համարում եմ, որ Ցեղասպանությունը միայն Թուրքիայի ճանաչման կամ պատասխան տալու խնդիրը չի: Հայաստանն ու հայ ժողովուրդը պետք է նոր ուղղություն վերցնեն` Ցեղասպանության խնդրի շուրջ իր պահանջների շրջանակներում: Մենք պետք է փորձենք ապացուցել ամբողջ աշխարհին, որ Արևմուտքը և, ինչո՞ւ չէ, նաև այն ժամանակվա Ռուսաստանը, Գերմանիան և Բրիտանիան մեղսակցության իրենց բաժինն ունեն մեզ հետ կատարվածի համար: Այսինքն` պետք է ստեղծել մի նոր ծավալի պայքար` աշխարհի պետությունների հետ երկխոսության միջոցով, որպեսզի նաև մյուս պետությունները պատասխանատվություն ստանձնեն հայ ժողովրդի հետ կատարված ողբերգության համար: Այսօր շահարկվում է նաև տարածքային խնդիրը: Սակայն 15 տարի է` ազատագրված տարածքներ ունենք: Ո՞ւր են այն մարդիկ, ովքեր այն ժամանակ ճչում էին, թե պետք է դրանք վերաբնակեցնել, այդ ընթացքում գոնե մեկ գյուղ բնակեցրե՞լ են, մեկ տուն ֆինանսավորե՞լ են: Այսինքն` ճիշտ չի այսօր, այս պատմական պահին կեղծավոր պահանջատիրություններ դնել` շատ լավ հասկանալով, որ վաղն այդ ուղղությամբ ոչինչ չեն անելու, դրանք պարզապես այսօր ներքաղաքական շահարկումներ անելու համար են արվում, ինչն անընդունելի ու շատ վտանգավոր է: Մենք կարևոր խնդիրները մի կողմ դրած` զբաղվում ենք պոռոտախոսությամբ ու կարծրատիպերով, փողոցներ ենք թափվում` ինչ-որ բաներ պահանջելով, որոնց արդյունքը չգիտենք` ինչ կլինի: Այնպես որ, այսօր մենք ձեռք ենք բերել բավականին ձեռնտու կացություն` միջազգային այս գործընթացներում: Պարզապես պետք է կարողանանք ճիշտ օգտվել, ու այս երկու համաձայնագրերը ինձ մտահոգում են միայն հետևյալ իմաստով, թե արդյոք մենք դրա համար ունե՞նք համապատասխան պետական կադրերը, մարդկանց պատրաստակամությունը, որպեսզի կարողանանք առավելագույնս շահել:

Դուք դրական եք գնահատում արձանագրություններում ներառված կետերը, սակայն դրանց հրապարակումից հետո մի շարք կուսակցություններ, գործիչներ, կազմակերպություներ պնդում են, որ սա տապալում է, մեր շահը չկա: Բացասական արձագանքն ինչո՞վ եք պայմանավորում:

Դրա համար երկու հիմնական պատճառ կա` առաջինը քաղաքական խուսանավումներն են: Առիթ կա իշխանություններին քննադատելու և իրենք իրենց ցույց տալու: Երկրորդ խնդիրն էլ այն է, որ բանակցությունները դեռ ընթացքի մեջ են, և յուրաքանչյուր կողմ պետք է փորձի ավելիին հասնել դրանց ընթացքում: Ու շատ բնական եմ համարում, որ մեր կողմում էլ կան քաղաքական ուժեր, որոնք բարձրաձայնում են ու ինչ-որ բաներ են պահանջում: Այս արձանագրությունները շարունակություն են ունենալու, ու բանակցությունների գործընթացում անգամ կարող է մի կողմը պարտված, մյուսը` հաղթած դուրս գալ: Ու շատ բնական է, որ բոլոր քաղաքական ուժերը ցանկանում են մասնակցել այս վեց շաբաթյա քննարկումներին: Սակայն, դա պետք է լինի ազգային շահերից ելնելով, ոչ թե` ներքաղաքական շահարկումներից: Սա լուրջ քաղաքական պահ է, որի ընթացքում պետք է կարողանանք ստեղծել այնպիսի ազգային ծրագիր, որով Թուրքիայի հետ բանակցություններում հասնենք լուրջ արդյունքների:

Հայ հասարակության մեջ թուրքերի հանդեպ թշնամություն կա արմատավորված: Ինչպիսի՞ն կլինի մեր հասարակության արձագանքը:

Հասարակության երեք կատեգորիա է ձևավորվել այս հարցում: Առաջինը` այն սպեկուլյանտ մարդիկ են, որոնք շատ լավ են ընդունում սահմանի բացվելը` տնտեսական պահով: Երկրորդ խավը կեղծ ազգայնականներն են, որոնք լոզունգաբանությամբ են զբաղված ու չեն էլ պատկերացնուոմ, թե վաղն այս ամենը մեզ ինչ է տալու: Ոնց որ երգում են, այնպես էլ վերլուծում են: Երրորդն ամենաառողջ խավն է, որը լավ հասկանում է, որ թուրքը բարդ հակառակորդ է, այս ամենում շատ հեռատես քայլեր ունի, ու որ, միաժամանակ, տարբերակ չկա, պետք է բանակցությունների գնալ: Ճիշտ ռեակցիան երրորդինն է` մտածել, որ միևնույն է` մենք տարբերակ չունենք, բայց ունենք նաև լավ լծակներ` շահով դուրս գալու, եթե միասնական գնանք այս գործընթացին:

Դուք ինքներդ Ձեր նշած միասնական լինելու փաստին հավատո՞ւմ եք:

Բնականաբար, կարծում եմ, որ կան ուժեր, որոնք պարզապես ֆունկցիոնալորեն չեն միանա, սակայն, այնուամենայնիվ, իրենք օգուտ են տալու` թեկուզ իրենց ժխտական վերաբերմունքով: Սակայն կան գործիչներ, որոնք սպասում են, որ ցանկացած երևույթ իշխանությունների դեմ գործածեն, ինքնանպատակ կշահարկեն: Բայց կարծում եմ, որ ամեն դեպքում Հայաստանի քաղաքական ուժերի մեծամասնությունը դրական կերպով է առաջնորդվելու: Կարծում եմ` ավելի բարդ է, թե Թուրքիայում ինչ կկատարվի: Քիչ թե շատ` Հայաստանում ամեն ինչ պարզ է, մեծ ցնցումներ դժվար թե լինեն: Այ, Թուրքիայում շատ դժվար է կանխատեսել, թե ինչ տեղի կունենա: Թուրքիան այն պետությունն է, որն իր բնույթով ծայրահեղ ազգայնական է, ինչը կարող է հզոր ցնցումներ այնտեղ առաջացնել ու տապալել այս նախագիծը:

Այս զարգացումների շրջանակում հետաքրքիր է նաև Ադրբեջանի արձագանքը. կարծես թե հանգիստ են վերաբերվում արձանագրությունների փաստին: Ո՞րն է պատճառը:

Դա երկու բանի հետ է կապված: Նախ` Ադրբեջանը հասականում է, որ գործընթաց է գնում, որտեղ ինքն ասելու շատ բան չունի: Միևնույն է, այդ գործընթացը գնալու է: Երկրորդ` ամեն դեպքում այս ամենից հետո Թուրքիայի կողմից հակահայկական գործընթացները չեն դադարելու, և Ադրբեջանը դա շատ լավ գիտակցում է: Իրենք վստահում են մեր անկազմակերպվածությանն ու ոչ միասնական լինելու ապագային, հույս են դնում, որ սահմանները բացվելուց հետո իրենք հարցերը, որոնք չկարողացան պատերազմի միջոցով լուծել, կկարողանան լուծել տնտեսական և ժողովրդագրական էքսպանսիայի միջոցներով: Այնպես որ, կարծում եմ` Ադրբեջանը, որն ամեն դեպքում երբեք չի պատրաստվել պատերազմ սկսել Հայաստանի ու Ղարաբաղի դեմ, շատ լավ գիտակցելով, որ դա ի վնաս իրեն է, այսօր ինչ-որ տարբերակ է տեսնում այս ամենում` իր խնդիրներին այլ եղանակով լուծում տալու համար: Ինչքան էլ իրենք աղաղակում են, որ համաձայն չեն, ես համոզված եմ, որ Թուրքիայի հետ համատեղ նախագծեր են նկարում` վաղը Հայաստանի հարցերն այլ ձևով լուծելու համար: Զառը նետելուց, խաղը սկսելուց հետո ամեն ինչ կարող է տեղի ունենալ: Պարզապես մենք չենք այդ զառերը նետում, ուրիշներն են նետում, ու խաղն սկսվում է` մենք ուզենք, թե չուզենք: Մնում է` ճիշտ խաղանք ու հեռատես լինենք: Միևնույն է, պրոցեսը գնալու է: Չմասնակցելով կամ սխալ մասնակցելով` մենք տանուլ կտանք:

Մեզ համար կարևոր է նաև սփյուռքի արձագանքը, իսկ սփյուռքը դեմ է հայ-թուրքական հարաբերությունների զարգացմանը: Չի ընդդիմանա՞, արդյոք, վերջին զարգացումներից հետո:

Սփյուռքը երկու տեսակ է` կա լուռ, հանգիստ, ձուլվող, բայց Հայաստանը սիրող սփյուռքը, և կա փոքրամասնությունը սփյուռքի` աղաղակող ազգայնական սփյուռքը: Վերջինը վերաբերվելու է այս ամենին այնպես, ինչպես այստեղի որոշ ազգայնական ուժեր են վերաբերվում, նույն կարծրատիպերն են: Իսկ մյուս սփյուռքը, որն ավելի ծանրակշիռ է, նայելու է, թե ինչ է ճիշտ տեղի ունենում և ինչպիսին են լինելու այս բանակցությունները: Ես շատ եմ շփվում ֆրանսիական և շվեյցարական համայնքների հետ. նրանք լուրջ ուսումնասիրում են, թե ինչ է պետք անել, որպեսզի ամեն ինչ օգտակար լինի` ենթահանձնաժողովներ են կազմվելու, դրանց անդամների խնդիրները կան: Դա սփյուռքի համար մի նոր պայքարի դաշտ է, որտեղ ինքը շատ պատրաստված է: Ու եթե լավ աշխատի այս պրոցեսների մեջ, իրոք մենք կկարողանանք շատ լուրջ ազդեցություն ունենալ գործընթացների վրա նույն սփյուռքի միջոցով: Իրոք, պետք է դուրս գալ կարծրատիպերից. սա է հաղթանակի գրավականը:

Դուք նշեցիք սահմանի բացման տնտեսական ազդեցության մասին: Կնշե՞ք դրա դրական և բացասական կողմերը:

Դարձյալ նույնն է. եթե մենք ճիշտ կազմակերպենք, ունենանք համապատասխան օրենսդրություն, ստեղծենք սահմանափակումներ, լուրջ տնտեսական վերահսկողություն ունենանք անշարժ գույքի վաճառքների շրջանառության և վաճառքների նկատմամբ, վախենալու ոչինչ չենք ունենա: Հատկապես պետք է վերահսկել անշարժ գույքի շուկայի գործընթացներն ու երկքաղաքացիության հարցը, որպեսզի ժողովրդագրական վտանգների առջև չկանգնենք: Մեր ազգային շահն առաջ տանելով` պետք է կարողանանք օգտվել թուրքական ներդրումներից:

Բազմիցս նշեցիք, որ պետք է օգուտ քաղենք բանակցություններից: Բայց արդյոք մենք պատրա՞ստ ենք դրան, այդքան ներուժ ունե՞նք: Դուք ինքներդ լավատեսորե՞ն եք տրամադրված:

Ես լավատեսորեն չեմ տրամադրված այսօր, որովհետև ես դեռ չեմ տեսել այդ վեց շաբաթյա քննարկումների արդյունքը: Մենք դեռ ժամանակ ունենք կողմնորոշվելու: Եթե այս վեց շաբաթների ընթացքում խոսենք միայն կարծրատիպերից, մյուս կողմից էլ` միայն քաղաքական ապատեղեկատվություն անենք, համոզված եմ, որ այս ամենը շատ վատ ավարտ կունենա: Իսկ եթե մենք խոսենք կառուցողական լուծումների, քննարկումների մասին, գիտակցենք, որ սա շատ լուրջ պրոցես է, որին մենք կարող ենք և պետք է պատրաստ լինենք, ու մի ազգային ծրագիր ստեղծվի, այդ ժամանակ ես ոչ թե լավատես, այլ երջանիկ կլինեմ` իմանալով, որ մենք մտել ենք միջազգայնորեն ընդունելի գործընթացի մեջ, որից միայն կարող ենք հաղթանակած դուրս գալ: Մեր պետության կայացումը դեռ չի ավարտվել, և այս պրոցեսի արդյունքում կամ այն վերջնականապես կկայանա, կամ կկործանվի: Իսկ հոռետեսությունն ու լավատեսությունն այս վեց շաբաթների ընթացքում կերևա: