Հարգելի ընթերցողներ, անցած օրերին դուք հնարավորություն ունեիք մեր կայքի միջոցով հարցեր ուղղել Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության հայաստանյան գրասենյակի պատասխանատու, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանին: Պրն Կարապետյանը պատասխանել է ձեր բոլոր հարցերին: Հաշվի առնելով այն, որ հարցերը բավականին շատ էին, իսկ պատասխանները` ծավալուն և հանգամանալից, հարցազրույցը կներկայացնենք մաս-մաս` ըստ կայքում տեղադրված հարցերի հերթականության:

Հարցազրույցի երկրորդ և վերջին` երրորդ մասը մեր կայքում կտեղադրվեն համապատասխանաբար հոկտեմբերի 12-ին և 19-ին: Հարգելի պրն Կարապետյան, ներկայիս Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գտնվող պատմական հուշարձաններից որո՞նք են ամենից վատ վիճակում, և որո՞նք ամենից շուտափույթ վերականգնման կարիք ունեն:

Նայած, թե ինչ չափանիշով խնդրին մոտենանք: Կարելի է, ասենք` 2-3, կարելի է մեկ կամ մի քանի տասնյակ հուշարձանի անուն տալ: Երբեմն միջոցների հետ կապված` հնարավոր չէ, ասենք, հուշարձանը վերականգնել` հակառակ, որ դրա հնարավորությունը հուշարձանն ունի: Այսինքն` իր բեկորները տեղում են, վերականգնման խնդիրների հետ կապված հարցականներ չկան, և կարելի է ամբողջական վերականգնում անել: Բայց ասենք, երբ ֆինանսական դժվարություններ են լինում, նման հուշարձաններին ճիշտ է, որ շատ ավելի փոքր միջոցներով ամրակայման աշխատանքներ անեն, այսինքն` գոնե ապահովեն հուշարձանի գոյությունը տարիների, գուցե տասնամյակների համար, որ գոնե է՛լ ավելի չքանդվի: Հայաստանի Հանրապետությունում շատ ունենք նման հուշարձաններ, որ կարելի է թվարկել, ասենք` Դսեղի Բարձրաքաշ Սբ. Գրիգորը, նույն գյուղի մոտ Քառասնից Մանկանց եկեղեցին, Խոսրովի արգելոցում Աղջոց վանքը, Հավուց թառի վանքը:

Շնորհակալություն «Հետքին» պրն Կարապետյանին հարց ուղղելու այս հրաշալի հնարավորության համար: Նա և նվիրյալ հետազոտողների նրա թիմը հիանալի և կարևոր աշխատանք են կատարում: Ինչպե՞ս կարելի է նվիրատվություն կատարել ձեր կազմակերպությանը:

Նախ` շնորհակալությունս եմ հայտնում տվյալ անհատին, որ, բնականաբար, կարևորել է մեր աշխատանքը, որ պատրաստ է նվիրատվություն անել: Եթե ուզում է մեզ աջակցել, կարող է կապվել: Մեր կազմակերպությունը վերջապես իր հասցեն ունի: էլ. փոստ ունենք, 2 կայքէջ ունենք, այսինքն` կապի միջոցներ ունենք: Մեր կազմակերպությունը գոնե Հայաստանում 98-ից ի վեր գրանցված է, այսինքն` 11-րդ տարին է, որ մենք Հայաստանում պաշտոնականացած ենք (անշուշտ, կազմակերպությունը շուրջ 35 տարվա պատմություն ունի` ի դեմս Արմեն Հախնազարյանի` մեր կազմակերպության հիմնադիր նախագահի ծավալած աշխատանքի), բայց, ցավոք սրտի, մինչև հիմա մեր կազմակերպությունը պետականորեն աջակցություն դեռ չի ստացել: Աշխատում ենք այդ ուղղությամբ, որ, ի վերջո, պետականորեն աջակցություն ստանանք: Մինչև հիմա գործել է զուտ անձնական, պատահական դրամաշնորհների և անհատ մեկենասների աջակցության շնորհիվ: Ճիշտն ասած` թե՛ ասում եմ, թե՛ ամաչում եմ այս փաստի համար, որովհետև երկրի, պետության մինչև իսկ անվտանգության խնդիրներին առնչվող ուղղակի ռազմավարական նշանակության մի աշխատանք ենք անում մենք (կապ չունի` մերը լինի, թեկուզ որևէ ուրիշ կազմակեպություն անելիս լիներ): Երբ մենք բեկոր առ բեկոր, օրինակ, Արևմտյան Հայաստանում փնտրում-գտնում ենք և արձանագրում` լուսանկարում, չափագրում, քարտեզագրում ենք մեր նախնիներից մնացած հուշարձանների փշրանքները, սրանք, անշուշտ, նախ և առաջ գուցե մշակույթի, հայագիտության և այլ ասպարեզներում են կարևոր, բայց ինքնաբերաբար, ուղղակիորեն առնչվում են նաև քաղաքական խնդիրներին, մասնավորապես պահանջատիրությանը, Հայ դատին և այլն:

Եվ ինձ համար տարօրինակ է, որ գոնե Հայ դատը հետապնդող կուսակցություն կամ կուսակցություններ կամ ուրիշ կազմակերպություններ մինչև հիմա հետաքրքրված չեն այն աշխատանքով, ինչ մենք ենք անում: Անհատներ հետաքրքրվել են: Եկեղեցու սպասավորներից որոշ թեմակալների հետ հարաբերվել եմ, շատ լավ կապեր ունենք (անհատի խնդիր է նորից): Բայց, ասենք, Հայ առաքելական եկեղեցին` իբրև կառույց, հետաքրքրված չէ մեր աշխատանքով: Ինձ համար սա անհասկանալի վիճակ է` ինչպե՞ս կարող է այս աշխատանքը` նախնիների հիշատակը հավաքելը, ինչ-որ մի հասարակական կազմակերպության ուժերի վրա թողնել` «Կարողանում եք` արեք: Չեք կարողանում` ինչքան կարողանում եք` էդքան արեք»: Չէ՞ որ ամեն ապրիլի 24-ին գնում ծաղիկ ենք դնում` ի հիշատակ անմեղ նահատակների: Բայց այդ ծաղիկ դնելիս չե՞նք մտածում, որ նրանց հիշատակը հավաքելը հենց հարգանքի ամենաճիշտ մատուցումն է հենց նույն մարդկանց հիշատակին: Մի պետություն և իր հազար գործարարներ և այլն գնում և ծաղիկ են դնում: Բայց միևնույն ժամանակ մեր դիմումներին նույնիսկ պատասխան չեն տալիս:

Կարո՞ղ են մարդիկ կամավոր հիմունքներով օգնել այստեղ` Երևանում, ձեր կազմակերպության աշխատանքին:

Անշուշտ, կարող են և օգնում են: Օրինակ` «Դեպի Հայք» հայ կամավորների միությունից ամեն տարի 1-2 հոգի մի քանի ամիսներ օգնում են մեր կազմակերպության աշխատանքներին: Բայց պատմությունը ցույց տվեց, որ օրինակ հենց այդ սփյուռքահայ ուսանողներից կամ երեխեքից, որ եկան մեր գրասենյակ` մի կարճ ժամանակ աշխատելու նպատակով, ոչ միայն դարձան մշտական աշխատակից, այլև ուղղակի իրենց բնակության վայրը փոխեցին, հաստատվեցին Հայաստանում և Հայաստանի քաղաքացիություն ընդունեցին:

Դուք որևէ օգնություն ստանո՞ւմ եք Մշակույթի կամ Սփյուռքի նախարարությունից:

Իրար ճանաչում ենք, բայց Սփյուռքի նախարարությունից մինչև հիմա որևէ օգնություն չենք ստացել: Ընդհանրապես ես չեմ ուզում ո'չ օգնություն, ո'չ աջակցություն ստանալ: Ես ուզում եմ, որ մենք համագործակցենք: Սփյուռքի նախարարության աշխատակիցներից եղել են մեզ մոտ, ես եմ եղել իրենց մոտ: Ես առիթը բաց չեմ թողնում` բացատրելու, հասկացնելու, հուշելու, թե մենք ինչ նյութերի ենք տիրապետում: Բացառիկ նյութեր, որ մոլորակի վրա 2-րդ տեղում չկան. որևէ արխիվ չունի նման նյութեր, և ինչե՜ր կարող ենք պատրաստել` Սփյուռքի նախարարության, Արտգործնախարարության, մեր բոլոր դեսպանատների ամբողջ համակարգի համար, որ աշխարհով մեկ ունենք, մեր Պաշտպանության նախարարության համար: Մեր որոշ զորանոցներում մինչև հիմա նույնիսկ խորհրդային շրջանից մնացած պաստառներ են փակցված: Ինչե՜ր կարող ենք անել, որ մեր ծառայողները հենց 2 տարվա ծառայության շրջանում զորամասերում հայրենաճանաչությունն ավելացնեն: Մեր գավառները, մեր հայրենիքը ներկայացնող պաստառների շարքեր կարող ենք պատրաստել և այլն:

Ես կարծում եմ, որ մեր կազմակերպությունն անսպառ նյութ կարող է պատրաստել 5 նախարարությունների համար` Արտաքին գործերի, Պաշտպանության, Սփյուռքի, Կրթության ու Մշակույթի: Մեր գրասենյակն իր հավաքած նյութով, տասնամյակների կուտակած արխիվով մի տեսակ զինանոց է: Մենք բոլոր այդ 5 նախարարությունների համար զենքեր կարող ենք պատրաստել, որ իրենք ավելի հաջող «կռվեն», իրենց պայքարի մեջ ավելի հաջողակ լինեն` ի շահ մեր երկրի: Մեր զենքի օգտակարության գիտակցությունը կարծես չունեն: Մինչև հիմա նրանցից ոչ մեկը մեզ չի դիմել: Սա աննորմալ երևույթ է:

ՀՀ կառավարությունը, Ձեր գնահատմամբ, բավարար ուշադրություն դարձնո՞ւմ է հուշարձանների ուսումնասիրության հիմնախնդրին, և արդյոք այն գիտակցո՞ւմ է Հայաստանի ազգային շահերի տեսանկյունից այդպիսի աշխատանքների երկարաժամկետ կարևորությունը:

Բոլորովին վերջերս Մշակույթի նախարարությունում փոխնախարարի մակարդակով տեղի ունեցավ մի ժողով, որտեղ, առաջին անգամ լինելով, կարևորվեց (և զրույցի նյութը հենց դա էր), որ Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս` պատմական Հայաստանի սահմաններում առաջնահերթորեն, ինչպես նաև պատմական սփյուռքում գտնված, պահպանված հուշարձանները պետք է վավերագրվեն: Ինձ էլ կանչել էին և, ըստ էության, եկող տարվանից պիտի սկսվի այդ աշխատանքը: Ճիշտն ասած` սա աննախադեպ մի առաջարկ էր ինձ: Դա բացառիկ մի բան էր, և ես ասացի, որ «ինձ համար սա մի պատմական օր է»: Խոսք եղավ, որ եկող տարվանից դեռ մի համեստ բյուջեով (տեղյակ չեմ` ինչի մասին էր խոսքը), բայց ամեն դեպքում այդ աշխատանքը պիտի սկսվի արդեն պետականորեն: Սա մի երազանք է, որ ունեցել եմ միշտ, և միշտ վիրավորանք ու մի ներքին կռիվ եմ ունեցել իմ մեջ, որ ինչպե՞ս կարելի է անհատ մարդու հնարավորություններին թողնել ազգային, պետական նշանակության մի աշխատանք: Օրինակ` Կուրի ձախափնյա վարչական 12 շրջանից մոտ 300 հայկական գյուղում (Շամախու, Գյոկչայ, Իսմայիլի, Վարդաշեն, Շաքի, Եվլախ, Կախի, Զաքաթալա) մոտ 3000 հուշարձան եմ վավերագրել, հաշվառել, որքա՜ն հուշարձան եմ չափագրել, լուսանկարել և այլն, որոնք կհրատարակենք շուտով: Եվ հիմա էլ հայտնի չէ` որքան ժամանակով որևէ հայ չի կարող ոտք դնել այդ տարածքները: Դա Ադրբեջանի մյուս կեսն է: Սրանք բացառիկ նյութեր են: Այդ շենքերի մեծ մասը, ինչպես Նախիջևանում, նույնպես և այդ տարածքում գուցե և հիմա չկան: Բայց ինչպես Արմեն Հախնազարյանն էր միշտ ասում, գոնե թղթի վրա փրկված են: Բայց ես դա արել եմ տարիներ (հիմա տեղը չի ասելու)` վերջապես զուտ անձնական միջոցներով: Եվ դա ինձ համար միշտ վիրավորական է եղել, որովհետև ես հասկացել եմ գործի համազգային կարևորությունը և շատ եմ նեղվել նրանից, որ երբեք դա չենք կարողացել հասկացնել որևէ պաշտոնյայի: Այսինքն` լավ է, որ մի որևէ պատճառով հասկացան, որ մենք պետք է մեր հուշարձանները ճանաչենք, իմանանք, հաշվառենք (նվազագույն առաջին քայլերն են սրանք), որովհետև մենք մեր երկիրը կորցրել ենք` առանց հասցրած լինելու նվազագույնս ճանաչել: 1915 թվականը շատ շուտ եկավ: Եթե գոնե մի 50 տարի ո՜ւշ լիներ 15 թվականը: Մառը, Թորոմանյանը, մեր առաջին ուսումնասիրողները նոր-նոր էին սկսել ուսումնասիրել. չհասցրին, մի քանի տարի հազիվհազ կարողացան:

Եվ Թորոմանյանը ինչպե՞ս էր աշխատում. անձնական միջոցներով: Այսինքն` օրինակ, 18-20 թթ.-ին պետություն ունեինք. եթե այդ ժամանակ հնարավոր լիներ Արևմտյան Հայաստանում աշխատել, վստահ եմ` մեր պետությունը կաջակցեր Թորոմանյանին: Բայց երկիրը կորցրինք, հետո նոր ունեցանք պետություն: Եվ չհասցրինք ճանաչել: Իսկ 90 տարվա հեռավորությունից մենք մեր հայրենիքում մեծ մասամբ չունենք գերեզմաններ, մեծ մասմաբ չունենք եկեղեցիներ, այսինքն` ունենք դրանց փշրանքները: Բայց իրեն հարգող ազգը իր փշրանքներին էլ պետք է տեր կանգնի: Ամեն անցնող ոչ թե տարվա, այլ ամսվա կամ օրվա հետ մեր մասունքները, մեր փշրանքները պակասում են: Մենք հենց այս վերջին տարիներին տեսնում ենք, թե ինչ արագությամբ են փոշիանում հուշարձանները: Իրականում մենք վազքի մեջ ենք ժամանակի հետ. մե՞նք ավելի շուտ կհասնենք մեր չափագրական գործիքներով, լուսանկարչական սարքերով, թե՞ թուրքերը, որոնք բանակն են գործադրում` հուշարձանները ավերելու համար: Մինչև հիմա: Եվ իրականում սա ծրագրային մի աշխատանք է: Մինչև չսպառվի հայկական հուշարձանը մեր հայրենիքից, հայի գոյությունը փաստող այդ վկայությունները մինչև չսպառվեն, այս քաղաքականությունն էլ դադար չի ունենա: Այսինքն` մենք վազքի մեջ ենք. գանձախույզ քրդի քլո՞ւնգը շուտ կհասնի կամ թուրքական բանակը, թե՞ մեր լուսանկարչական գործիքներն ու չափագրական սարքերը: Եվ այս իրավիճակում այս կեցվածքը, որ ունի մեր երկիրը, մեր կուսակցությունները (սկսած մեր ավանդական կուսակցություններից և վերջացրած նորելուկներով), որ վխտում են, որ մեկը մյուսից իբր ավելի հայրենաշեն է իրեն ձևացնում, ուղղակի իմ ժպիտն են հարուցում:

Հարգելի պրն Կարապետյան, այս տարի Ձեր գրասենյակ այցելեց ՀՀ վարչապետը` մարդ, որ առնվազն ունակ է հասկանալու այն բոլոր խնդիրները, որ Դուք բարձրացնում եք (պատմական ժառանգության/մշակույթի կրողների խիստ սակավությունը, հուշարձանների անգրագետ վերակառուցումը կամ դրանց նկատմամբ անհրաժեշտ ուշադրության բացակայությունը և այլն): Մի՞թե Ձեր և վարչապետի հանդիպումը չունեցավ որևէ հետևանք, մի՞թե չեք կարող տարբեր առիթներով զանգել նրան և ասել, որ այս կամ այն հարցերում այսպես կամ այնպես է ավելի նպատակահարմար վարվել…

Վարչապետի այցը մեր գրասենյակ այս տարվա հունվարի 30-ին էր: Չեմ թաքցնում` թե՛ իմ, թե՛ մեր գրասենյակի ամբողջ աշխատակազմի համար ոգևորիչ և հուսադրող էր: Բայց ամիսներն անցան: Վարչապետը խոստացել էր ֆինանսավորել մեր աշխատանքները: Ոչ միայն աշխատանքները, այլև տեղի խնդիրը լուծել, որովհետև մենք նաև լուրջ տեղի խնդիր ունենք: Մենք այստեղ ենք գտնվում 2000 թ.-ից` օգտվելով Արվեստի ինստիտուտի այն օրերի տնօրեն, հանգուցյալ Լևոն Հախվերդյանի բարի կամքի դրսևորումից: Տասը տարին շուտով կլրանա, որ զբաղեցրել ենք Արվեստի ինստիտուտի դահլիճը և 2 սենյակները, որ իրենցն է և իրենց իսկապես էլ պետք է, իրենք շատ նեղված են տարածքի իմաստով: Բայց ուրիշ ճար էլ չունենք: Հենց վերջերս «Շանթով» հյուր էի և առիթը ուղղակի օգտագործելով` ասացի այս մասին: Եղան զանգեր: Օրինակ` մի դպրոցի տնօրեն զանգեց և ասաց. «Ձեզ անվարձահատույց տարածք ենք տալիս մեր դպրոցում, եկեք»: Իհարկե, շատ շնորհակալ եմ այսպիսի առաջարկների և մարդկանց այս կեցվածքի համար, բայց մենք այնպիսի մի արխիվ ունենք, որ եթե այն այս գրասենյակից մի օր պիտի տեղափոխվի, ապա իր վերջնական կայուն հանգրվանը պիտի տեղափոխվի: Ուղղակի մի քանի տուփ կամ մի քանի գիրք չէ, որ պիտի տեղափոխենք: Սա մի հսկայական գրասենյակ է` իր սիստեմավորված արխիվներով: Այսինքն` մենք չենք կարող գնալ, մի դպրոցի մեջ ինչ-որ մի քանի ամիս մնալ: Միայն վերադասավորելու, նորից համակարգը, համակարգչային ցանցը և այս ամենը նորից կենդանացնելու համար ուղղակի մեկ ամիս է պետք: Այսինքն` մեկ ամիս պարապուրդ ունենք, ուր էլ որ տեղափոխվենք: Վարչապետի հետ մեր զրույցի ժամանակ էինք սա նշել: Լրագրողներից մեկը հարց տվեց. «Կազմակերպության տեղի հարցը արդյոք կլուծվի՞»: Վարչապետը լրագրողին ասաց, որ «մենք այս կազմակերպության բոլոր խնդիրները համալիր ենք լուծելու»: Եվ, ցավոք սրտի, անցան ամիսներ: Այս ամբողջ ընթացքում այս տարին 2004-ից ի վեր եղավ առաջին տարին, որ մենք Արևմտյան Հայաստան չկարողացանք ճամփորդել: Բայց ոչ թե միայն միջոց չունեցանք ճամփորդելու, այսինքն` հերթական գիտարշավը տեղի չունեցավ (որ յուրաքանչյուրը 1 ամիս է տևում, իսկ 2 տարի եղել է, որ մենք 2 ամիս ենք աշխատել), այլև զուտ գրասենյակի պահպանության շատ մեծ խնդիրներ ունենք: Ի դեպ, Մշակույթի նախարար Հասմիկ Պողոսյանն էլ վարչապետի այցից 2 շաբաթ անց վարչապետի հանձնարարականով էր այցելել մեր գրասենյակ, և նորից առիթ ունեցել էի հանգամանորեն ներկայացնելու խնդիրը: Ինքն էլ տպավորված էր մեր աշխատանքով: Մարտի վերջերին էր, որ ես ստիպված էի հիշեցման կարգով մի պաշտոնական նամակ գրել (ինչպես որ ակնկալում է հարգարժան հարց տվողը` հիշեցնել կամ զանգել և այլն), որովհետև որևէ արձագանք չեղավ` հակառակ, որ վարչապետը այդ օրը գոնե լրատվության տարբեր միջոցների, տարբեր հեռուստաընկերությունների առջև, որոնց ինքն էր հրավիրել, և ըստ էության` հանրապետության առջև, կարևորեց մեր աշխատանքը: Նույնիսկ բառերն եմ հիշում. ասաց, որ «ցնցված եմ և ապշած եմ մեր ազգի զավակների կատարած աշխատանքով»: Դա մեզ համար շատ կարևոր էր: Երբ նամակ գրեցի վարչապետին, ի զարմանս ինձ` նույն օրը իր աշխատակազմի ղեկավարից նամակի անդրադարձով զանգ եղավ, և ասվեց, որ «մենք աշխատում ենք այդ ուղղությամբ»: Մեկ շաբաթ անց նույն անձը զանգեց և ասաց, որ «նամակը վարչապետի հանձնարարականով Ֆինանսների նախարարի մոտ է»: Հետո Մշակույթի նախարարը ինձ կանչեց, ասաց. «Ֆինանսների նախարարությունից նամակ ենք ստացել, որ այս տարի պահուստային ֆոնդեր չկան որևէ այլ չնախատեսված, վաղօրոք չծրագրավորված ծախսերի համար»: Իմ գնահատականը հետևյալն է. անշուշտ, արդեն արձանագրված է, ամեն օր լուրերով լսում ենք, որ 18 տոկոսի անկում ենք ունեցել տնտեսության մեջ, և փաստ է, որ լավ օրեր չապրեց Հայաստանը այս տարի: Բայց այն, ինչ պետք էր մեր կազմակերպությանը այս գործը շարունակելու համար, ուղղակի այդ գումարների հետ կապ չունեցող գումարներ էին, այսինքն` ինչ-որ կաթիլների մասին էր խոսքը: Եվ իմ համոզմամբ` խնդիրը գոնե մեր պարագայում տնտեսական չէր, այսինքն` ճգնաժամը տնտեսական չէ, ճգնաժամը ազգային գիտակցության մեջ է: Ուղղակի չեմ հաշտվել դրա հետ, որովհետև ազգային պետականության գոյության պայմաններում և շրջապատված գերազգային պետություններով` մեր էս անդեմ ու ապազգային կեցվածքով ինչքա՞ն պիտի քարշ տանք մեր գոյությունը: Այ, սա չեմ հասկանում: Եվ մի՞թե մեր պետական այրերը ուղղակի էս տարրական խնդիրները չեն կարողանում ըմբռնել: Կո՛ւլ ենք գնալու: Մշակույթի նախարարին, երբ այցելել էր, ուղղակի մի հարց տվեցի, ասացի. «Մի պահ ընդունենք` ես Ձեր կոլեգան եմ` Թուրքիայի մշակույթի նախարարը, և Ձեզ հարց եմ տալիս. «Երբ ասում եք. «Արևմտյան Հայաստանում կամ վերջապես Թուրքիայում տեղի է ունեցել հայ մշակույթի եղեռն, ի՞նչ փաստեր ունեք: Մի՞թե կարելի է այդ կարգի անհիմն բաներ ասել: Մենք Աղթամար ենք վերականգնում, մենք Անի ենք արդեն փորձում վերականգնել»: Այս ֆոնի վրա, օրինակ, ի՞նչ պատասխան ունի Հայաստանի Մշակույթի նախարարը»: Այսինքն` չպիտի՞ ունենաք հատիկ-հատիկ յուրաքանչյուր հուշարձանի վերաբերյալ նրա արդի վիճակը` լուսանկարներով փաստած, համադրած բոլոր այն հուշարձանների հետ, որ թեկուզ մեկ լուսանկարով անմահացված էին եղել դարասկզբին կամ 19-րդ դարի վերջին: Չպիտի՞ ունենաք այդ բոլոր տեղեկանքները: Նախարարը պատասխանեց, որ «անշուշտ, կարևոր գործ եք անում, անշուշտ պիտանի է մեր պետության համար»: Այսինքն` զուտ խոսքով կարևորելու պակաս երբեք չենք զգացել:

Վերջերս ես եղել եմ Երևանում և տեսել եմ Երևանի կենտրոնում` Կաթողիկե կոչվող գեղեցիկ ու փոքր մատուռի մոտ կառուցվելիք Սբ. Աննա եկեղեցու նախագիծը: Պրն Կարապետյանի կարծիքով` Կաթողիկոսը ճի՞շտ է վարվում` մայրաքաղաքում նոր համալիրի վրա միլիոնավոր դոլարներ ծախսելով: Ավելի լավ չէ՞ր լինի, եթե Հովնանյանների նվիրատվությունը ծախսվեր պահպանելու համար այն, ինչ արդեն ունենք:

Հարյուր տոկոսով համամիտ եմ հարցը առաջ բերած անհատի հետ: Բայց այստեղ ուրիշ խնդիր էլ կա: Նախ, ճիշտն ասած` ինչի՞ համար է դա արվում: Ես մի քանի պատճառներով ուղղակի Կաթողիկոսի որոշմանը համամիտ չեմ: Նախ` Ամենայն հայոց կաթողիկոսը իր նստավայրը չպիտի փոխի: Ամենայն հայոց կաթողիկոսի նստավայրը չի կարող լինել Երևանը և չպիտի լինի Երևանը: Կաթողիկոսն իր կաթողիկոսանիստը ունի, որ 15-րդ դ.-ի առաջին կեսի վերջից` 1441 թ.-ից ի վեր, Էջմիածնում է անփոփոխ: Եվ սա արդեն դարավոր մի կայուն նստավայր է, ավանդույթ է, խորհուրդ է և չպիտի տեղափոխվի: Երկրորդ` մենք չէ՞ որ տիրապետում ենք այն նյութին, որ ես կարող եմ Ձեզ ասել, որ պատմական Հայաստանի ամբողջ տարածքում այդքան գավառներ ենք ունեցել, յուրաքանչյուր գավառը` միջինը մինչև 80-100 բնակավայր է ունեցել, բնակավայրերի մեծ մասը երբեմն մեկից ավելի եկեղեցիներ, մատուռներ, սրբատեղիներ է ունեցել: Ես Ձեզ վստահեցնում եմ` մի քանի հազար եկեղեցիների ու մատուռների մեջ մենք 1700 տարիների ընթացքում չենք ունեցել ոչ մեկ Սբ. Աննա անվամբ հայոց մատուռ կամ եկեղեցի: Կաթողիկոսը օծման արարողությունից հետո տեղում մի հարցազրույց տվեց և ասաց, որ «Մարիամ Աստվածածնի մոր անունն է, որ մենք դնում ենք»: Շատ լավ, ոչ մի խնդիր չկա: Բայց եթե Մարիամ Աստվածածնի մայրը սուրբ էր հայ եկեղեցու համար, հայ ազգի համար, մենք մեր մի քանի հազար եկեղեցիներից կամ մատուռներից գոնե մեկը 1700 տարվա ընթացքում օծած կլինեինք, չէ՞, Սբ. Աննա անվամբ: Սա երկրորդ Սբ. Աննան է: Առաջինը Վայք շրջկենտրոնի մոտ նորակառույց մի եկեղեցի է: Հովանավորի մոր անունն էր Աննա: Մորը անշուշտ նկատի ունենալով` օծվեց Սբ. Աննա: Եվ սա 2-րդ դեպքն է, որ հովանավորներից (ամուսիններ են) կնոջ անունն է Աննա իրականում: Այսինքն` լավ, եթե կնոջ անունը լիներ Դեզդեմոնա, շատ ներողություն, պիտի լիներ Սբ. Դեզդեմոնա՞: Լուրջ չեմ ընդունում սա արդեն: Ծաղր է: Զարգացած եվրոպական երկրներում մի քանի եկեղեցիներ էլ փակվեցին հենց այս ընթացքում, որ մենք զրուցում ենք: Վերածվում են համերգասրահների, ցուցասրահների:

Օգտագործում են, անշուշտ, շենքերը` դարերից եկած, մեզ հասած: Ինչպե՞ս եղավ, որ Անգլիայում, Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Իտալիայում ամեն օր եկեղեցի է փակվում: Բնակչություն չկա՞: Կա՛: Այցելու չունեն: Մեր օրերում եվրոպական զարգացած երկրներում եկեղեցին այցելու է ունենում այն ժամանակ, երբ վերածվում է համերգասրահի կամ պատկերասրահի: Սա շատ լուրջ մտածելու խնդիր է: Ո՞ւր ենք մենք գնում, ո՞րն է մեր ճանապարհը: Ի՞նչ տվեց մեզ եկեղեցին: 1915 թ.-ի նախօրեին` եղեռնի նախօրեին, Արևմտյան Հայաստանի գրեթե ամեն մի գյուղ ուներ եկեղեցի. հայ գյուղերում ունեին եկեղեցի և գործող եկեղեցիներ` քահանաներն էլ հետը: Բայց եղավ, չէ՞, Ցեղասպանությունը: Հուշագրություններն ենք ընթերցում` 1500 մարաշցի ուղեկցվում էին դեպի Դեր Զոր 3 զինվորի ուղեկցությամբ: 3 զինվոր: 1500 մարաշցի: Տանում էին:

Այսինքն` երբ ասում ենք, որ «խորհրդային աթեիզմի շրջանը մեզ շատ վնասեց, հիմա նոր-նոր պետք է վերականգնենք մեր ազգային նկարագիրը և այլն, ողնաշարներս ուղղենք, նորից դեպի հավատք: Ով առաքելական չէ, հայ չէ»: Նույնիսկ մտավորականներ ելույթներ են ունենում: 70 տարի հայ չէի՞նք: Իրենց բնօրրանում ապրող այն հայերը, որ մահմեդական չեն իրականում, բայց ասում են «մահմեդական ենք», որովհետև ուրիշ բան չեն կարող ասել, հայ չե՞ն: Մինչև վերջերս նույնիսկ հայ կաթոլիկներին` կաթողիկե հայերին, չէին ընդունում, ասում էին. «Ֆրանկ են սրանք, հայ չեն»: Հիմա լավ է գոնե մի քիչ գիտակցություններս բարձրացել է, էլ չենք ասում` ֆրանկ են: Եվ, ճիշտն ասած, ես շատ վտանգավոր եմ տեսնում, երբ վերջին տարիներին Հայ առաքելական եկեղեցին փորձում է կալվածքներ ձեռք բերել և բավական ընդարձակ հողատարածքներ է ձեռք գցում:

Օրինակ` ասենք, Տեղերի վանքը` իր հարակից տարածքով, որի մասին վանքի պահակը ուղղակի հաղորդեց: Ուրիշ լուրեր էլ ստանում ենք: Հուշարձանների պահպանության գործակալությունն այսօր ի վիճակի չէ շատ հուշարձանների ծախսերը հոգալ և սիրահոժար եկեղեցիները փոխանցում է եկեղեցուն, ասում է. «Դուք եղեք տերը»: Եկեղեցին էլ, բացի եկեղեցուց, նաև կալվածքներ է փորձում ձեռք գցել և կամաց-կամաց հաջողում է: Օրինակ` Պապ թագավորը ժամանակին ընդդիմացավ եկեղեցուն, որովհետև եկեղեցին, կալվածքներ ձեռք գցելու ճանապարհով, դարձել էր շատ խոշոր հողատեր` ֆեոդալ: Բայց չէ՞ որ պետությունը եկամուտ է ստանում, զինվոր է ստանում արքունի կալվածքներից և այդ կալվածքների վրա ապրող բնակչությունից, եթե պետությունը բանակ է պահում և այլն:

Բայց, օրինակ, Պապ թագավորի ժամանակ եկել էր մի շրջան, երբ երկիրը կարծես կես-կես էր եղել. ինչքան պետությունը հող ուներ և այդ հողի վրա ապրող, պետությանը հարկ տվող բնակչություն, նույնքան եկեղեցին ուներ, որ չէր տալիս ոչ մեկ զինվոր: Եվ ստիպված թագավորը եկեղեցու դեմ դուրս եկավ: Հիմա մենք ո՞ր ճանապարհն ենք ընտրում: