Մարդու իրավունքների պաշտպանի 50 օրը. անդրադարձ սոցիալական իրավունքներին

Սոցիալական իրավունքներին որոշեցի անդրադառնալ առաջինը, քանի որ համոզված եմ, որ մարդն ի վիճակի է լինել ակտիվ քաղաքացիական հասարակության անդամ և պաշտպանել իր բոլոր իրավունքները, երբ իր արժանապատիվ կենսամակարդակն ապահովված է:

Ցավոք, այսօր մեր հասարակության մի զգալի մասը դեռևս միայն տարրական սոցիալական ապահովության խնդիր ունի և դրա համար ակնկալում է պետության աջակցությունը, քանի որ նույնիսկ աշխատունակ բնակչության համար սեփական աշխատանքով բավարար միջոցներ վաստակելը միշտ չէ, որ մատչելի է:

Այսօր Հայաստանում աղքատ է բնակչության 34,1 տոկոսը` յուրաքանչյուր 3-րդ քաղաքացին: Օրենքով ամրագրված 32 հազար 500 դրամ նվազագույն աշխատավարձի հաշվարկման հիմքում դրված չէ նվազագույն սպառողական զամբյուղի արժեքը, և այն չի դիտարկվում որպես պետության կողմից իրականացվող սոցիալական քաղաքականության, սոցիալական վճարների հաշվարկման հիմք:

Բացի դրանից` պետք է հաշվի առնել իրական գների մակարդակից բխող նվազագույն սպառողական զամբյուղի հաշվարկները, որոնցով նվազագույն զամբյուղը կազմում է ավելի քան 52 հազար դրամ, և դա այն գումարն է, որն անհրաժեշտ է մեկ մարդուն՝ որպես նվազագույն կենսապահովման բյուջե:

Վստահ եմ, որ աշխարհում գոյություն ունեցող որևէ մեթոդաբանություն չի կարող հաստատել, որ 32 հազար 500 դրամը Հայաստանում` որպես մեկ անձի մեկ ամսվա կենսապահովման նվազագույն բյուջե, կարող է բավարար լինել:

2009թ. արձանագրվեց տնտեսության զգալի անկում: 2010թ. Հայաստանի տնտեսությունում արձանագրվեց նաև աննախադեպ բարձր` 9.5%-ի գնաճ: Գնաճի պատճառներն, ըստ տարբեր աղբյուրների, բացատրվում են միջազգային շուկաներում գների բարձրացումով, ընդլայնողական դրամավարկային և հարկաբյուջետային քաղաքականությամբ, 2010թ. մշակովի ցանքատարածությունների կրճատումով, կոռուպցիայով, մենաշնորհային տնտեսությամբ և գյուղատնտեսության անկման պատճառներով:

Թե միջազգային կազմակերպությունների և թե ՀՀ կառավարության գնահատմամբ` գնաճը Հայաստանում շարունակում է մնալ տարվա լրջագույն մարտահրավերներից մեկը: Այն մեղմելու համար իրականացվում են գնաճի զսպման և սոցիալական ուղղվածության ծրագրեր, սակայն շոշափելի արդյունքներ, իմ գնահատմամբ, դեռևս չեն գրանցվել:

Հայաստանի Հանրապետությունում տնտեսական ակտիվության մակարդակի բարձրացմանը խոչընդոտող առաջնային պատճառներից են տնտեսական մրցակցության պաշտպանության թերի մեխանիզմների և մենաշնորհային տնտեսությունների առկայությունը:

Ըստ տարբեր տնտեսական հետազոտությունների` միջին և երկարաժամկետ հեռանկարում ազատ մրցակցության պաշտպանության ներկայիս համակարգը կարող է դառնալ երկրի կայուն զարգացման, աղքատության հաղթահարման և տնտեսական աճի հիմնական արգելքներից մեկը: Նման իրավիճակի առկայությունն, իմ գնահատմամբ, վկայում է Հայաստանում հակամենաշնորհային ինստիտուտների գործունեության անարդյունավետության մասին:

Տնտեսական ակտիվության մակարդակի բարձրացմանը խոչընդոտող մեկ այլ էական պատճառ է հարկային և մաքսային վատ վարչարարությունը, ինչը հաստատում են և ՀՀ կառավարությունը, և նրա ընդդիմախոսները: Թեև այս ուղղությամբ մշակվում և իրականացվում են ծրագրային միջոցառումներ, սակայն արդյունքը դեռևս շոշափելի չէ ոչ տնտեսվարողների լայն շրջանում, ոչ էլ տնտեսական ցուցանիշների աճի առումով:

Ծայրահեղ անհրաժեշտ են հարկային և մաքսային վարչարարության ոլորտում առավել կոնկրետ քայլեր, հատկապես կոռուպցիայի հաղթահարման, ինչպես նաև հարկերի վճարման ու մաքսազերծման հավասար պայմանների ապահովման ուղղություններով:

Բյուջետային միջոցների սղության` ՀՀ կառավարության լիովին հասկանալի փաստարկը ստիպում է անդրադառնալ այն քննադատությանը, որ կառավարման արդյունավետության պակասի հետևանքով, բյուջետային միջոցների սխալ վերաբաշխման և փոշիացման պատճառով` հաճախ անհնարին է դառնում սոցիալապես անապահով խավերի համար անհրաժեշտ նվազագույն գումարների հատկացումը:

Օրինակ` ՀՀ վերահսկիչ պալատն ընտրանքային կարգով ստուգել է դեպոնենտային կարգով կենսաթոշակ ստացողների 1656 գործ, և հայտնաբերվել է տարբեր բնույթի 1157 խախտում: Միայն Վերահսկիչ պալատի իրականացրած ստուգումները և հայտնաբերած խախտման փաստերն արդեն վկայում են պետության ֆինանսական սահմանափակ ռեսուրսների հաճախ ոչ արդյունավետ օգտագործման մասին:

Տվյալ իրավիճակում հիմնականում ընդունելի են ՀՀ կառավարության մշակած գործողությունների ծրագրերը և ռազմավարական մոտեցումները, սակայն, կարծում եմ, ժամանակն է դրանք խոսքից և գրագետ շարադրված փաստաթղթերից վերածել իրական գործի և մարդկանց համար շոշափելի արդյունքի:

Օմբուդսմենն ունի հիմնական երեք առաքելություն` 1. քաղաքական երկխոսության միջնորդ, 2. մարդու իրավունքների պաշտպանության վիճակի դիտորդ, 3. անհատական գործերով մարդու իրավունքների պաշտպան:

Որպես սոցիալական իրավունքների իրացման և պաշտպանության դիտորդ՝ ես կշարունակեմ իմ դիտարկումները և ուսումնասիրությունները սոցիալական իրավունքների ապահովման ոլորտում՝ պարբերաբար հայտնելով հանրությանն իմ գնահատականները, իսկ դրանցից բխող առաջարկները ներկայացնելով իշխանություններին:

Որպես իշխանության և հասարակության միջև միջնորդ՝ ես պատրաստ եմ հասարակության տարբեր խմբերից, այդ թվում՝ ընդդիմադիր կուսակցություններից, հասարակական կազմակերպություններից և անհատ անձանցից ստացվող կառուցողական առաջարկներն, ինձ օրենքով վերապահված կարգով, ներկայացնել ՀՀ Ազգային ժողով և ՀՀ կառավարություն՝ ազդելով սոցիալական ապահովության ոլորտում ընդունվող պետական քաղաքականության վրա:

Տնտեսական իրավիճակի այս համառոտ վերլուծությունը հաստատում է իմ մտահոգությունը, որ հասարակության մեջ բազմաթիվ են դեպքերը, որոնք Պաշտպանի լիազորությունների շրջանակներում լիովին կարելի է  դրական լուծումների հասցնել և իրացնել քաղաքացիների ու իրավաբանական անձանց էական զանգվածի սոցիալ-տնտեսական իրավունքները:

Մինչդեռ, Պաշտպանի գրասենյակ մուտք գործած սոցիալական և տնտեսական ոլորտի դիմումների սակավությունը (36 դիմում այս տարվա չորս ամսվա ընթացքում) ցույց է տալիս, որ իրազեկման անբավարարության, ինչպես նաև իրավագիտակցության ցածր մակարդակի հետևանքով մարդիկ և կազմակերպությունները Պաշտպանին չեն դիմում: Հաճախ դիմումներն էլ վերաբերում են նյութական օգնություն կամ այլ բարեսիրական օժանդակություն ստանալուն, ինչը, ցավոք, իմ լիազորությունների և հնարավորությունների սահմաններում չէ:

Որպես անհատական գործերով պաշտպան` ես լիազորված եմ պետական մարմինների կողմից քաղաքացիների և իրավաբանական անձանց իրավունքների և արդարացի շահերի խախտման դեպքերում այդ մարմիններից (հարկային, մաքսային, աշխատանքի տեսչության, սոցիալական ապահովության և այլ գերատեսչություններ) պահանջել խախտված իրավունքների վերականգնում:

ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպան
Կարեն Անդրեասյան