Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության հայաստանյան գրասենյակի պատասխանատու, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանի պատասխանները «Հետքի» ընթերցողների հարցերին:

-Դուք աշխատո՞ւմ եք Թուֆենկյան հիմնադրամի հետ: Ես «Հետքում» կարդացի, որ նրանք բոլորովին վերջերս վերանորոգել են Քաշաթաղի Հակ գյուղի Սբ. Մինաս եկեղեցին:

-Անցյալ տարի Թուֆենկյան հիմնադրամի հովանավորությամբ (մենք նաև Գյուլբենկյան հիմնադրամից աջակցություն ստացանք) նախահրատարակչական ամբողջ ուսումնասիրական աշխատանքները կատարեցինք, այդ թվում` գիտարշավներ, և հրատարակեցինք «Ախալցխա» աշխատությունը: Մեր կազմակերպությունը գիտական աշխատությունների մի շարք ունի, որի 11-րդ հատորն էր «Ախալցխան»: Թուֆենկյանների աջակցությամբ հրատարակեցինք: Սա մեր առաջին և առայժմ վերջին համագործակցության պտուղն էր: Ինչ վերաբերում է Քաշաթաղի շրջանում վերականգնված Հակ գյուղի եկեղեցուն, ցավոք, չկարողացա բացման հանդեսին ներկա լինել: Բայց Թուֆենկյան հիմնադրամից ներկայացուցիչ եկավ գրասենյակ, խոսեցինք և առաջիկայում իրենց ծրագրերը կհամադրեն մեզ հետ: Այսինքն` մեր խորհուրդները իրենց պետք կգան այն իմաստով, որ, օրինակ, եթե որոշում են ինչ-որ տարածաշրջանում աշխատել, մենք կարող ենք հուշել, թե այս տարածաշրջանում, օրինակ, որ շենքերն արժե վերանորոգել, որն է, որ իր պատմական իմաստով, կարևորությամբ, ճարտարապետական նշանակությամբ ավելի առաջնահերթ է: Այդ ձևով, օրինակ, երբ ժամանակին «Երկիր և մշակույթ» կազմակերպությունը Արցախում առաջին անգամ ուզում էր որևէ աշխատանք անել, եկան մեր գրասենյակ (Գոգարանի եկեղեցին նոր էին ավարտել վերականգնել), և ուղղակի ասացի, որ «Արցախում ես մի հերոս գյուղ եմ ճանաչում. եթե առաջին անգամ մի բան պիտի անեք Արցախի համար, արեք Քարին Տակի համար»: Եվ իմ խորհրդով Քարին Տակի եկեղեցին վերականգնեցին և շատ գոհ էին, որովհետև արցախցիները իսկապես իրենց որակներով շատ բարձր են, և քարինտակցիները` մասնավորապես: Դա այն գյուղն է, որի գյուղացիները մինչև վերջ` մինչև 92 թ. հունվարի 26-ը, երբ արդեն փողոցային մարտեր տեղի ունեցան, կին ու երեխա դուրս չէին հանել: Եվ փողոցային մարտերով Շուշի քաղաքի 16 հազարանոց թրքությանը ուղղակի հերոսաբար կարողացան դիմադրել:

-Ի՞նչ կարծիք ունեք Հնեվանքի վերանորոգման արդյունքների մասին… Անձնապես հիասթափված եմ…

-Ցավում եմ, որ անձնապես չեմ տեսել: Բայց լսել եմ սրտացավ մասնագետ, ճարտարապետ ընկերոջիցս, որ տեսել է և ինքն էլ հիասթափված էր, ինչպես հարց տվող մեր ընկերը: Ցավոք, մենք այնքա՜ն կտրված ենք մեր մշակույթից: Իրապես ես զգում եմ դա, և ինձ թվում է, որ հենց այդպես է` հայ ժողովրդի ներկայիս սերունդը և հայ մշակույթը մի անդունդի 2 կողմերում են մնացել, ձորի 2 պռունկներին, բայց արանքում մի անդունդ կա: Մենք կրողը չենք այն մշակույթի, որ հազարամյակներ շարունակ մեր նախնիները մեր իսկ հայրենիքում արարել են: Դրանից է գալիս հենց այն փաստը, որ եթե հիմա որևէ հուշարձան այցելեք, պիտի տեսնեք աղբի մեջ կորած և առնվազն մի կես ժամ, երբեմն ավել, պիտի ծախսեք, դեռ աղբ հավաքեք, որ կարողանաք լուսանկարել: Երբեմն մարդ մտածում է` եթե մարդ, օրինակ, հյուր ունենա արտասահմանից և ուզենա առաջնորդել (մեր հայրենիքում ի՞նչ պիտի ցույց տանք. պատմական հուշարձաններ պիտի ցույց տանք), և հանկարծ ու սխալվենք, առանց մեկ օր առաջ այցելելու, աղբը հավաքելու, այրելու, ոչնչացնելու` ուղղակի հանպատրաստից վեր կենանք, գնանք որևէ հնավայր, գետինը պիտի մտնենք: Էլ պետք չէ ասենք, որ «սա մեր նախնիներն են կառուցել»: Այսինքն` մենք կապ չունենք այդ մշակույթի հետ: Ակնհայտ է` այդ մշակույթի կրողը խոզանոցի չի վերածի այդ հուշարձանները իրենց տարածքով: Մեկից մի քանի տարվա մեջ հավատացյալ դարձանք ու գրոհեցինք եկեղեցիների վրա: Մոմերը որտեղ ասեք` խաչքարերի, արձանագրությունների վրա այրել, վառել, մրոտել, հալոցքները տառերի մեջ լցնել: Ապականություն է: Ես անձնապես երանի եմ տալիս խորհրդային տարիներին, երբ մաքուր էին այդ խաչքարերը, երբ կարելի էր արձանագրությունները ընթերցել:

-Շնորհակալություն, Սամվել և Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպություն, որ շարունակում եք այն աշխատանքը, որը կիսատ թողեց առաջատար հուշարձանագետ Արմեն Հախնազարյանը, և ավելին եք անում: Ձեր ջանքերն անգնահատելի են ազգի և մշակույթի համար: Արդյոք Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպությունը կհամագործակցի՞ այլ կազմակերպությունների հետ, որոնց գործունեությունն ուղղված է պատմական արժեքների պահպանմանը, ինչպես «Երկիր և մշակույթը» կամ «Շենը»:

-Մենք մինչև հիմա համագործակցել ենք թե՛ «Երկիր և մշակույթ», թե՛ հիշատակված «Շեն» կազմակերպության հետ: Համագործակցել ենք հիմնականում խորհրդատվության մակարդակի վրա: Իրենք են, որ դիմել են մեր աջակցությանը: Մենք մեր ունեցած նյութերով` լուսանկարներ, չափագրություններ, բնականաբար, այդ չափի մեջ համագործակցել ենք: Եվ սրանից հետո էլ միշտ պատրաստ ենք համագործակցել, ընդ որում` ոչ միայն հիշատակված 2 կազմակերպությունների հետ: Ուրիշ կազմակերպությունների հետ էլ ենք համագործակցում: Եվ այս իմաստով մեր դռները միշտ բաց են բոլորի համար:

-Հայկական ճարտարապետական ժառանգության ոչնչացման վերաբերյալ Ռուբեն Ղալեջյանի նոր գիրքը, որը կոչվում է «Պատմություն բացահայտում. Ադրբեջանը, Հայաստանը և երևակայության ցուցադրությունը», կարո՞ղ է օգտակար լինել Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության աշխատանքի համար:

-Ռուբեն Ղալեջյանի աշխատությունը կարևոր է անշուշտ: Ռուբեն Ղալեջյանը նախ և առաջ մեր կազմակերպության անդամներից է, հանգուցյալ Արմեն Հախնազարյանի շատ մոտ ընկերը: Տասնամյակների ծանոթություն և համագործակցություն ունենք: Եվ իր գրքի համար էլ, օրինակ, կազմակերպության արխիվներից մենք տրամադրեցինք բազմաթիվ պետք եղած լուսանկարներ, և այդ ձևով էլ լրացավ ու հարստացավ աշխատությունը: Գիրքը անգլերեն է: Հիմա հեղինակը պատրաստում է նույն աշխատության հայերեն և կարծեմ նաև ռուսերեն տարբերակը:

-Սիրելի Սամվել, Ձեր կարծիքով` Հայաստանի նախագահը որևէ բան արե՞լ է կամ բավարա՞ր է արել աշխարհի ուշադրությունը հրավիրելու համար Հին Ջուղայում ադրբեջանցիների կողմից հայկական գերեզմանոցի ոչնչացման վրա: Ձեր կարծիքով` այն փաստը, որ Ադրբեջանը «մարսեց» գերեզմանոցի այս ոչնչացումը, որևէ բացասական բան կանխագուշակո՞ւմ է Արցախի բանակցություններում ԵԱՀԿ համանախագահների` Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի անկեղծության մասին:

-Ադրբեջանը «մարսեց», որովհետև մենք բացակա ենք: Հայ մարդը` իբրև ազգ, ուղղակի բացակա է: Նրանք օգտվեցին ազգային իմաստով մեր բացակայությունից: Այն լուրի համար, որ բուլդոզերը մտել է Ջուղայի գերեզմանոցի մեջ և ավերածություններ է գործում, պարտական ենք ճարտարապետ, ծնունդով թեհրանցի Արփիար Պետրոսյանին: Նա Դարաշամբ այցելելու ճանապարհին Արաքսի հանդիպակաց կողմում ուղղակի պատահական տեսել էր, թե ինչ է կատարվում և 1-2 լուսանկարով թաքուն կարողացել էր փաստել դա: Լուսանկարել չի էլ թույլատրվում. իրանական կողմն էլ արգելք է դրել: Սա Ջուղայի գերեզմանոցի ոչնչացման սկիզբն էր: Սա տեղի ունեցավ 1998 թ.-ին: Նույն ժամանակ, անշուշտ, մամուլով, ռադիոյով, հեռուստատեսությամբ (որտեղ հնարավոր էր, որտեղ մեր ձայնը, մեր ձեռքը կհասնեին) փորձեցինք լուր սփռել: Նաև` սփյուռքի մամուլով, նաև օտարալեզու մամուլով: 98 թ.-ին, եթե չեմ սխալվում, մեր առաջին նախագահն էր, որ ավարտեց իր պաշտոնավարությունը, և 2-րդ նախագահն էր, որ ստանձնեց երկրի նախագահությունը: 2002-ին, նորից պատահական լուսանկարների հիման վրա, մենք իմացանք, որ արդեն ոչ մեկ կանգուն խաչքար գոյություն չունի. բոլորը տապալված են, բայց տեղում են: Նորից աղմուկ, նորից աղաղակ, նորից լրատվություն, նորից ասուլիսներ և այլն, և այլն: 2005-ի դեկտեմբերին իմացանք, որ Նախիջևանի ադրբեջանական բանակը, այսինքն` պետական ծրագրով, զինված ծանր քլունգներով և մուրճերով, փշրանքների է վերածում մի քանի տարի առաջ արդեն տապալված, բայց դեռ տեղում գտնվող խաչքարերն ու տապանաքարերը: Նորից աղմուկ, նորից և այլն, և այլն: 2006 թ. մարտի 16-ին նորից պատահական լուսանկարներով (ամեն անգամ մեր ծանոթ անցորդները, երբ տեսնում էին, նկարում էին) իմացանք, որ երբեմնի գերեզմանատան տարածքը մաքրված էր խաչքարերի փշրանքներից, ուղղակի մաքրագործված և մշակութազերծ տարածքի էր վերածվել: Եվ տեղում նախիջևանյան իշխանությունները, զինվորականները հիմնել էին հրաձգարան և զինավարժությունների վայր: Նորից ալիք, նորից: Մենք այդ տարիների ընթացքում, մեր կազմակերպության հնարավորությունների սահմաններում, ամեն անգամ բրոշյուրներ էլ ենք հրատարակել` խնդրի մասին ահազանգող, անգլերեն լեզվով: 2005 թ. «Ջուղա» ֆիլմը պատրաստեցինք, որ, ի զարմանս ինձ, 2006-ին նախագահի մրցանակի արժանացավ և հետո ուրիշ մրցանակների էլ արժանացավ: Ֆիլմն արել ենք հայերեն և անգլերեն լեզուներով: Փորձել ենք մեր հնարավորությունների սահմաններում ահազանգել: Այս ամբողջ ընթացքում իրականում մենք ունեցանք 3 նախագահ: Եվ ոչ միայն նախագահ. վերջապես երկիրը միայն նախագահով չէ, ունեցել ենք վարչապետներ, Ազգային ժողովի նախագահներ: Սա մանավանդ արտգործնախարարին վերաբերող խնդիր է, որովհետև ինքն է, որ ավելի մեծ հնարավորություն ունի ՄԱԿ-ի, Եվրախորհրդի, տարբեր-տարբեր այլ ատյաններում տարբեր ժողովների առիթներով խնդիրը ներկայացնել: Օրինակ` նախորդ արտգործնախարարի` պարոն Օսկանյանի հետ Հախնազարյանը ուներ անձնական կապեր, և միշտ իրազեկել ենք: Այսինքն` անտեղյակ չեն եղել: Բայց ոչ թե բավարար չեն արել աշխարհի ուշադրությունը այս խնդրի վրա հրավիրելու համար: «Բավարարը» շատ մեղմ խոսք է: Բավարարը այն է, որ ինչ-որ բաներ արվել են, բայց, լավ տեղ չի հասել: Այդ ինչ-որ բաներն էլ ես չեմ տեսել: Ե'վ առ այսօր, և' որևէ մեկ կողմից (անուններ պետք չէ տալ): Ջուղայի գերեզմանոցը այլևս չունենք: Օրինակ` բարբաջում են փոխզիջումներից: Սա ինձ համար բարբաջանք է: Եթե մենք մի քիչ պատիվ, արժանապատվություն ունեցող ազգ լինեինք, ուղղակի աշխարհին կասեինք. «Գիտե՞ք ինչ կա, նախ` մենք ազատագրել ենք մեր հայրենիքը: Իհարկե, Ադրբեջանը պնդում է, որ մենք «օկուպացրել ենք», «բռնազավթել ենք»: Բայց նույնիսկ եթե դուք ադրբեջանցիներին եք հավատում և խորամուխ չեք լինում որևէ խնդրի մեջ և ձեզ ոչինչ չի հետաքրքրում, ձեզ միայն մեկ փաստ ենք ներկայացնում: Ադրբեջանը մոլորակի երեսից ջնջեց մի հուշարձան, որ համաշխարհային քաղաքակրթության գանձ էր: Սա կարող ենք փաստել, որովհետև Ջուղայի գերեզմանոցը նույնիսկ Ջուղա քաղաքի ոչնչացումից, Շահ Աբասի բռնագաղթից հետո` դարեր շարունակ, աշխարհի տարբեր երկրներից ամեն ազգի արվեստագետներ, աշխարհագետներ, գիտնականներ, հնագետներ` այցելուներ է ունեցել: Եվ բոլորը, տեսնելով Ջուղան, իսկապես հարստացել են: Այսինքն` ադրբեջանցիները ողջ քաղաքակիրթ աշխարհին աղքատացրին, միայն մեզ չէ: Անշուշտ` առաջինը մեզ: Այդ պետությունը պետական մակարդակով ոչնչացնում է համաշխարհային նշանակության քաղաքակրթության հուշարձաններ: Նույնիսկ եթե իրենց ասածին եք հավատում, որ մենք իբր «բռնազավթել ենք», մենք աշխարհի ազգերի համար, քաղաքակիրթ մարդկության համար ապահովում ենք այդ տարածքի վրա եղած հուշարձանների գոյությունը: Եվ դուք` իբրև քաղաքակիրթ ազգեր, պարտավոր եք թիկունք կանգնել հայկական կողմին` ի շահ այդ տարածքում եղած հուշարձանների»: Ազատագրված շրջաններում Ծիծեռնավանք, Դադիվանք, Տիգրանակերտ (նախկին Աղդամի շրջանում) և այլ բազմաթիվ հուշարձաններ կան: Երևակայեք` այդ տարածքները «փոխզիջման» արդյունքում Ջուղայի ճակատագրին արժանանան: Սրանք էլ Ջուղայի ճակատագրին պիտի արժանանային: Չէի՛ն լինելու, ուղղակի չէի՛ն լինելու, ինչպես այսօր չկա Նախիջևանի ոչ միայն Ջուղայի գերեզմանոցը: Մենք Ջուղայի գերեզմանոցից տեղյակ ենք, որովհետև սահմանին էր. երևում էր իրանական կողմից: Բայց ունենք արդեն տվյալներ, որ ամբողջ Նախիջևանի տարածքում ոչ մեկ եկեղեցի և գերեզմանոց գոյություն չունի. բոլորը Ջուղայի ճակատագրին են արժանացել: Դրանցից դեռ չենք խոսում: Սրանք հանցագործություններ են: Մեկը մի մարդ է սպանում, դատում են այդ մարդուն մարդասպանության համար: Ետմահու ցեղասպանություն է տեղի ունեցել Նախիջևանում` ի դեմս Ջուղայի գերեզմանատան: Այն բոլոր հանգուցյալները, որ մահացել էին, 2-րդ անգամ` հետմահու, ցեղասպանվել են: Իրենց հիշատակները ցեղասպանվել են, չկան այլևս: Իրենց հիշատակը հավերժացնող այդ հուշակոթողներն այլևս չկան: Մենք հիմա պետք է Եվրոպայի Մարդու իրավունքների դատարանը, մյուս, մյուս ատյանները հեղեղած լինեինք հայցերով: Լուվրի թանգարանում ցուցադրված մեկ խաչքարը գնահատված է 10.000 եվրո: Եթե հանկարծ մի բան պատահի խաչքարին, օրինակ` կորի կամ գողացվի, գնահատված է 10.000 եվրո: 4500-5000 խաչքար ու խոյաձև տապանաքար կար Ջուղայի գերեզմանոցում: Հաշվենք` ինչ գումար է անում: Անշուշտ, Ջուղան այլևս չենք վերադարձնի, բայց մեր պետությունը կարող էր, չէ՞, տնտեսապես հարվածել Ադրբեջանին: Մենք հիմա շատ շահամոլ ենք դարձել. ամեն ինչ գրպանով ենք հաշվում, մեր ուղեղը կարծես գրպանի մեջ լինի: Լավ, հենց էդպես է, որ կա: Թող Ադրբեջանը ինչքան նավթ ծախեր, մեր պարտքը տար: Ինչո՞ւ դատեր չենք հարուցում ամեն մի ոչնչացրած շենքի, ամեն մի կոտրած, փշրած, անհետացրած խաչքարի համար: Բայց մենք, ճիշտն ասած, իրապես անպատիվ ազգ ենք: Այսինքն` մեր ազգի հիշատակն են անհետացնում, դատ չենք հարուցում: Մենք բացակա ենք: Անկեղծ լինենք և ճիշտ դատենք. մենք իրապես, ազգային իմաստով բացակա ենք: Սա մի սարսափելի բան է: Ես Ձեզ ճիշտն ասեմ` Հայ առաքելադավան ավելի փոքրաթիվ ազգեր, ինչպես ուտիներն էին, լքեցին երկիր մոլորակ թատերաբեմը: Արդեն չկան: Մոտ 10.000 էին: Ի դեպ, շատ ավելի փոքր թվով օրթոդոքս ուտիները կան, ներկա են Նիժ գյուղում` իրենց հայրենիքում, Վարդաշեն գյուղում (Ադրբեջանի շրջաններում են սրանք): Մի քանի անգամ ավելի մեծ թիվ կազմող առաքելադավան ուտիները իրենց բնօրրանում բացակա են: Ես վախենում եմ ուղղակի ասել, բայց ինձ համար սա հստակ է. ապազգային այս կեցվածքով սա ապրել չէ, սա գոյություն քարշ տալ է, որովհետև եթե դու չես պայքարում արևի տակ զբաղեցրած քո տարածքի համար, ուրեմն դու ուղղակի գոյություն ես քարշ տալիս: Մի քանի տարի, փափուկ բարձ դրած մեր գլխի տակ, բարբաջում էինք, որ տարածաշրջանի ամենահզոր բանակն ունենք: Ի՞նչ արեց Վրաստանը մեր գլխին վերջին ամիսներին: Մի տեղ` 2 կմ, մի տեղ 3 կմ առաջ եկավ: Բրդաձորը, Գյուլիբաղը, Խոժոռնին, Չանախչին, Ախքյորփին զուտ հայաբնակ գյուղեր են` ուղղակի սահմանին, և օգտվում էին Լալվար փեշից: Բնականորեն այդ փեշերը այդ գյուղերին էին պատկանում` իրենց փայտով, իրենց մոշով. գյուղացին որտեղի՞ց պիտի օգտվի` իր հանդամասերից: Վրացիները հիմա սահման են դրել` ամեն մի քանի կմ-ը մեկ պահակակետերով, և քանի գյուղացու արդեն բանտերն են դրել, որ «սահման են խախտել», այն գյուղացիներին, որ սովորականի պես իրենց հանդերն էին գնում: Եվ Հայաստանը` իբրև պետություն, այս խնդրի վերաբերմամբ նույնպես բացակա է: Բացակայություններն այնքան շատ են տարբեր ոլորտներում, որ արդեն ուղղակի էլ չես իմանում` էս ազգը ընդհանրապես ուզո՞ւմ է ապրել: Ինձ համար, օրինակ, հստակ չէ` մեր ազգը ուզո՞ւմ է ապրել, որովհետև 1500 հոգին 3 հոգու ուղեկցությամբ գնաց Դեր Զոր: Ես նույնիսկ մտածում եմ` 3 հոգին չէի՞ն կարող մի թղթի կտորի վրա երթուղին գծել, տալ էդ 1500 հոգուն և էդքան իրենք չչարչարվեին: Դրանք գնացող էին` միևնույն է: Ապրելու ցանկություն չի եղել 1915 թ.-ին: Ազգային իմաստով գոյատևելու ցանկությունը չեմ տեսնում ես այսօր:

շարունակելի