Հայկական ճարտարապետությունն ուսումնասիրող կազմակերպության հայաստանյան գրասենյակի պատասխանատու, հուշարձանագետ Սամվել Կարապետյանը պատասխանում է «Հետքի» ընթերցողների հարցերին:

-Ի՞նչ կարծիք ունեք թուրքերի կողմից Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցու վերանորոգման մասին: Արդյոք մենք պետք է գո՞հ լինենք, որ Թուրքիայի կառավարությունը վերանորոգեց եկեղեցին` չնայած նրան, որ այն որպես թանգարան է ծառայելու:

-Իհարկե, ուրախ եմ, որ Աղթամարի Սբ. Խաչ եկեղեցին վերականգնվեց` անկախ նրանից, որ վերածվեց թանգարանի: Եթե նույնիսկ մզկիթի վերածվեր, ես ուրախ եմ: Այսօր, օրինակ, մի քանի եկեղեցիներից բաղկացած Մշո Սբ. Կարապետը գոյություն չունի. քանդել են: Մշո Սբ. Կարապետը Արևմտյան Հայաստանի համար, կարելի է ասել, ուներ նույն նշանակությունը, ինչ Արևելյան Հայաստանի համար ունի Սբ. Էջմիածինը: Եվ այդ վանքը այսօր չկա: Ես երջանիկ կլինեի, եթե լիներ` մզկիթի վերածված, բայց լիներ: Եվ նույն սկզբունքով` երջանիկ կլինեի շատ-շատ ուրիշ հուշարձանների համար, որ հիմա չկան: Խծկոնքի վանական համալիրը պայթեցված է, Տեկորի տաճարը հիմնահատակ ավերված է, Արգինայի կաթողիկոսանիստ տաճարի հետքը չկա: Ժամերով կթվարկեմ: Իհարկե, ես ուրախ եմ, որ վերականգնեցին Սբ. Խաչը: Այն օրը, որ արժանի լինենք, խաչն էլ վրան կլինի: Խնդիրը արժանի լինելն է: Փորձենք այդ ճանապարհով քայլել` քայլ-քայլ դեպի արժանի լինելը:

-ՀՀ-ն կարո՞ղ է ճնշում գործադրել Թուրքիայի վրա, որ այն նույն ձևով վերանորոգի Արևմտյան Հայաստանի հայկական մյուս հուշարձանները:

-Այսօրվա պատկանելությամբ և կեցվածքով` ոչ:

Խոսակցություններ կան, թե Անկարան ծրագրում է նույնը Անիում անել: Դուք որևէ տեղեկություն ունե՞ք այս մասին:

-Գիտեմ, որ Տիգրան Հոնենց եկեղեցին բուռն վերականգնման ընթացքի մեջ է վրացի ճարտարապետների և խորհրդատուների մասնակցությամբ, որպես վրացական է ներկայացվում: Տիգրան Հոնենց եկեղեցին ի սկզբանե հայ առաքելական էր, հետո մի կարճ շրջան փոխանցվեց Անի քաղաքի հայ քաղկեդոնական համայնքին, որից հետո` նորից առաքելական համայնքի ձեռքին է եղել: Բայց այդ մի կարճ շրջանը, երբ հայ քաղկեդոնական համայնքին է փոխանցված եղել, այսօր բավարար է վրացական կողմի համար, որ համարեն վրացական, որովհետև իրենք էլ հունածես են, բյուզանդածես եկեղեցու հետևորդ են: Այսինքն` քաղկեդոնական համայնքի հետ կրոնական նույնություն կա: Այդ նույն սկզբունքով նրանք վրացական են համարում, օրինակ, Լոռվա մեր մի շարք վանքեր` Ախթալա, Քոբայր, Հնեվանք և բազմաթիվ ուրիշ վանքեր: Եվ մասնակցում են վերականգնմանը: Ճիշտն ասած, մենք Անին վերականգնելու իմաստով երես չունենք: Եթե մենք ասենք. «Ուզում ենք Անիի վերականգնման աշխատանքներին մասնակցել», թուրքերը մեզ անմիջապես կասեն և իհարկե, արդեն ասում են (ես լսեցի` նույնիսկ դատ են նախապատրաստում մեր դեմ), որ «դեռ Անիի ձորի հակառակ լանջի քարհանքները շահագործելը դադարեցրեք», որ պայթեցումներով էին շահագործվում: 2000 թ.-ին ես Անի քաղաքում էի. 1,5 ժամ քաղաքի մեջ շրջեցի: Այդ 1,5 ժամվա ընթացքում 2 պայթյուն տեղի ունեցավ հակառակ ափից, այսինքն` հայաստանյան կողմից: Հակառակ ափից նկարել եմ փոշու ամպը` բարձրացած քարհանքում: Իսկ ինչ տեղի ունեցավ Անի քաղաքում, ուղղակի սոսկալի մի բան էր. կարծես ռումբ էր ընկել քաղաքի վրա: Եվ թուրք զբոսավարը և թանգարանի պատասխանատուն (Անին թանգարան է) մեզ խնդրում էին. «Անին քանդվում է, մեր Անին քանդում եք: Դուք Էրմանիստանից եք. ձեզ խնդրում ենք, երբ վերադարձաք, մի տեղ ազդեք դրանց վրա, դադարեցրեք` էս ի՞նչ եք անում մեր Անին»: Մենք պատասխան չունեինք, որովհետև իսկապես քանդվում էր Անին: Եվ հիմա ի՞նչ երեսով պիտի այսօր ասենք. «Մենք ուզում ենք մասնակից լինել»: Մենք ոչ դրա երեսը ունենք, ոչ դրա պատկանելությունը: Իրապես մենք` իբրև ազգ, բացակա ենք: Ես սա ամեն փաստարկներով կարող եմ ապացուցել: Իբրև խոսք չէ, որ ասում եմ:

-Ինչո՞ւ համար Հայաստանյայց եկեղեցին կարհամարհե և կանտեսե հայ քաղկեդոնիկները, որոնք տված են հայ եկեղեցվո ընտիր կաթողիկոսներ և արվեստի հրաշալիքներ ոչ միայն Տայքում, այլ նաև Հայաստանի այլ վայրերում: Պետք չէ մոռանալ, որ բամաթիվ վանքերու հիմնադիր Զաքարյան եղբայրներն ալ քաղկեդոնիկ էին և մեր հայրենիքը հարստացուցած իրենց կառույցներով: Հարկ է թարգմանել Ն.Մառի և այլ մասնագետներու գրությունները այդ մասին, որպեսզի ընչաքաղց վրացիները մի քիչ հանդարտին, և մերոնք արթնանան:

-Շատ հետաքրքիր խնդիր է շոշափում հեղինակը: Ամբողջ հարցն այն է, որ մենք հայ քաղկեդոնականության 2 շրջան ունենք: Վրացիները իրենց ախորժակը պահում են միայն 11-13-րդ դդ.-ի շրջանի հայ քաղկեդոնական եկեղեցիների նկատմամբ: Բայց մենք, օրինակ, 7-րդ դ.-ում մինչև 8-րդ դ.-ի սկիզբ, Եզր կաթողիկոսից սկսած, ունեցել ենք, եթե չեմ սխալվում, 6 թե 7 իրարահաջորդ կաթողիկոսներ (այդ թվում` Անաստաս Ակոռեցի, Ներսես Տայեցի Շինող (Զվարթնոցի կառուցողը) մինչև Հովհաննես Օձնեցի), որոնք ընդունել էին քաղկեդոնականությունը: Եվ որքան էլ տարօրինակ է, հենց այդ կաթողիկոսների ժամանակաշրջանի հետ է համընկնում մեր բոլոր այն տաճարների ծնունդը, որոնք գոհարներն են հայ ճարտարապետության, և ի դեմս դրանց` 7-րդ դարը համարվում է հայ ճարտարապետության ոսկեդար` Արուճի տաճարը, Թալինի Կաթողիկեն, Զվարթնոցը, Դդմաշենի տաճարը, Բագրևանդի Սբ. Հովհաննես եկեղեցին (Ալաշկերտի շրջանում) և շատ ուրիշներ: Այսինքն` մեր բոլոր այն տաճարները, որ իրենց չափերով, ուղղակի ճարտարապետական մտքի թռիչքով գլուխգործոցներ են, կառուցվել են հայ քաղկեդոնական եկեղեցու գաղափարաբանության ներքո: Ճարտարապետությունը հայելին է այն գաղափարի, որի ներքո ինքը կառուցված է. ինքը շատ լավ արտահայտում է ժամանակի ոգին, տվյալ եկեղեցու գաղափարաբանությունը: Մի կարևոր բան կա: 7-րդ դ-ի քաղկեդոնականության շրջանում քաղկեդոնականությունը ընդունվեց Ամենայն հայոց կաթողիկոսության մակարդակով: Եվ հենց դրա համար գիրը հայերեն է, գրավոր, պաշտոնական, եկեղեցու կողմից ընդունված և պետական: Օրինակ, Զվարթնոցում արձանագարություններ պահպանվել են արևային ժամացույցի հետ: Բայց 11-13-րդ դարերում, երբ կաթողիկոսը քաղկեդոնականությունը չէր ընդունել, քաղկեդոնական հայերը մերժված մնացին և մեկուսացած վիճակի մեջ էին: Եվ միշտ էլ անտեր ոչխարին տեր կգտնվի: Տերը գտնվեց ի դեմս վրաց եկեղեցու: Եվ մի անգամից հայ քաղկեդոնական համայնքներին ներառեց իր թեմերի մեջ: Եվ այս շրջանում սա պարտադրանք էր անշուշտ, որովհետև քաղկեդոնական հայերը այնքան անգրագետ են վրացերեն փորագրել, այդ վիմագրության մեջ վրացերեն արձանագրություններն ունեն այնպիսի սխալներ, որոնք գոյություն չունեն որևէ վրաց միջավայրում: Նաև անունների մեջ շատ հայկական անուններ կան. վրաց միջավայրում այդ անունները չկան` Գայանե, Սարգիս և այլն (անշուշտ, սրանք ծագումով հայկական անուններ չեն, բայց հայացված են): Այ, վրացիները հիմա փորձում են տիրանալ այդ 2-րդ շրջանի հայ քաղկեդոնական հուշարձաններին, բայց մեկը լինի իրենց հարցնող. «Եթե միայն գրի լեզվի պատճառով է, ապա, չէ՞ որ, օրինակ, Արցախի Սեյդիշեն գյուղում եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը ռուսերեն է: Ի՞նչ անենք` էդ եկեղեցին ռուսների՞ն տանք: Պարսից ծոցի ափին եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը պարսկերեն է: Մարսել քաղաքի մայր եկեղեցու շինարարական արձանագրությունը ֆրանսերեն է, հայերեն բառ չկա: Ի՞նչ անենք` դա էլ ֆրանսիացիների՞ն տանք»: Այսինքն` անհեթեթություն է միայն արձանագրությունների լեզվի պատճառով հավակնություններ ցուցաբերելը, որ հիմա վրացիներն են անում: Նուրբ խնդիր է, լուրջ խնդիր է: Չէ՞ որ մեր կաթողիկոսները կրոնն են առաջնային դաշտ մղում, ոչ թե ազգությունը: Մեր կորուստները դրանով են պայմանավորված: Եթե ազգությանը ուժ տանք, ոչ թե հավատքի տեսակներին, մի անգամից կշահենք: Բայց երբ ասում ենք. «ով առաքելական չէ, հայ չէ», արդեն ստացվում է, որ քաղկեդոնական մշակույթը ձեռքից տալիս ենք: Միշտ էլ անտեր ոչխարին տեր կգտնվի:

-Հարգելի պրն. Կարապետյան, 2 տարի առաջ մենք եղանք Խորանաշատում (չնայած դժվարությամբ, բայց այն մերն էր…): Հիմա ասում են, որ ոչ Խորանաշատն է մերը, ոչ էլ նույնիսկ Ջիլիզան, որտեղ նույնպես մեր խումբը եղել է նույն տարում: Խնդրում եմ պատասխանեք` արդյոք ճի՞շտ են այդ լուրերը, և եթե այո, ապա որևէ բան արվո՞ւմ է դրանք վերադարձնելու ուղղությամբ, թե՞ ոչ: Եվ հնարավո՞ր է, թե՞ ոչ: Կարո՞ղ ենք մենք ինչ-որ բանով օգնել, թե՞ ոչ: Լավագույն ցանկություններով` Արփիկ:

-Խորանաշատի մոտ Շամշադինի և Թովուզի շրջանների սահմանը ջրբաժան լեռնաշղթայի գագաթներով էր գնում: Մենք քնած էինք, մեկ էլ մի օր տեսանք, որ ջրբաժանի գագաթներով ադրբեջանցիներն են, որ դիրքեր են բռնել: Մենք շարունակեցինք քնած մնալ, մի օր տեսանք, որ ոչ թե ջրբաժանի վրա են կանգնած, այլ արդեն լանջով իջել են դեպի Խորանաշատի վանքը: Սահմանը` ջրբաժանը, որ վերցրին, հենց 90-ականների սկզբներին էր: Մերոնք էլ դիրք վերցրին` բայց բավական տարածություն թողնելով: Այդ միջանկյալ տարածությունը կարծես չեզոք գոտի է: Թուրքերի ռազմաճակատում (նաև Արցախում է սա նկատելի) ամբողջ ճակատով մեկ դիրքերի միջև 1-1,5 կմ տարածություն կար: Բայց ամբողջ ճակատով մեկ` հարյուրավոր կմ-եր երկարությամբ, թուրքերը փորձեցին կրճատել չեզոք գոտին` հօգուտ իրենց, անշուշտ` ոչ թե որ 2 կողմերն էլ իրար մոտենան, այլ որ միայն իրենք մոտենան: Շատ քիչ տեղերում (հիմնականում Արցախի ճակատի վրա) պատասխան ստացան. տեսան, որ կրակի տակ առնվեցին մերոնց կողմից, և մնացին նույն տեղում: Որոշ տեղեր` հենց Արցախում, դիմադրություն չեղավ. առաջ եկան և նոր խրամատներ, գծեր փորեցին: Եվ հիմա հենց Արցախում ունենք ռազմաճակատի գծեր, որտեղ 1,5 կմ-ը, օրինակ, դարձել է 50 մ: Բայց այդ 1,5 կմ չեզոք գոտին ադրբեջանցիները վերցրին, ոչ թե մենք: Եվ իրար հետ երբեմն դիրքից դիրք խոսում են, գոռում են, իրար ծխախոտ են փոխանցում: Նույնը տեղի է ունեցել Խորանաշատի գծի վրա. իջել են ներքև: Գուցե վաղը էլի կիջնեն: Եվ հիմա Խորանաշատի վանքը հայտնվել է ադրբեջանական դիրքերից մի 100 մ հեռավորության վրա: Երևակայեք` ինչ ստացվեց: Եվ հիմա այցելուների համար իսկապես խնդիր է: Լավ, կարող է չկրակեն: Բայց ո՞վ է երաշխավորված: Մեր ընկերներից մեկը` պատմաբան, արևելագետ, բյուզանդագետ Ազատ Բոզոյանը, վերջերս եղել էր: Մեր առաջատար երիտասարդ գիտնականներից է: Ես զարմացա, որ եղել էր: Եվ, ճիշտն ասած, հանդիմանեցի, ոչ թե որովհետև ես վախկոտ եմ: Չէ՞ որ ամեն վայրկյան դիրքից ուղղակի հավեսի համար կարող էին կրակել: Հին հունարենի քանի՞ մասնագետ ունենք: Մե՞կը, երկո՞ւսը, թե՞ երեքը: Եվ ուղղակի կկորցնեինք: Եթե ես էլ ոչ մի գործ չունենամ անելու, ամեն բան արած լինեմ, կասեմ. «Դե լավ, մի հատ էլ գնամ Խորանաշատը տեսնեմ: Ողջ մնացի` ողջ մնացի: Չմնացի` դե հիմա ոչինչ. ամեն բան արել եմ»: Բայց այդպես չի, չէ՞: Քանի դեռ անելիք ունենք, ուրեմն պետք է մեր կյանքը գործի համար խնայենք: Խորանաշատը մեր մեղքով կրակի գծի մեջ է հիմա: Ավտոմատով մինչև 1000 մետր կարող են նշանառության տակ պահել. 100 մետրն ի՞նչ է: Չինարի գյուղը ներքևում է: Չինարի գյուղում հիմա մարդիկ սարսափի մեջ են, որովհետև հրազենի հասանելիության տարածքի մեջ են` մեր անփութության պատճառով: Խնդիրը, չարիքի բույնը նորից մեկն է. մի ազգ, որ չի ապրում հանուն հողի, հանուն հայրենիքի, դատապարտված է: Մենք մեր կեցվածքով, մեր պահվածքով, մեր պատկանելության զգացումով, մեր հնավայրերը խոզանոցի վերածելով, մեր ամեն քայլով ապացուցել ենք, որ հանուն հայրենիքի չենք ապրում: