Քսաներորդ դարի 60-ականները ավելի հաճախ հիշվում են որպես սոցիալական եւ քաղաքական ակտիվության, տարատեսակ սոցիալական եւ մշակութային շարժումների առաջացման ժամանակաշրջան։ Բայց նույն տարիներին հրապարակ եկան մի շարք նոր հասկացություններ՝ նեոկոլոնիալիզմ (նորգաղութատիրություն), մշակութային իմպերիալիզմ եւ այլն, որոնք վկայում էին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո գաղութային լծից ազատված մի շարք երկրների վերագաղութացման փաստը եւ դրան վերաբերող բուռն, տեւական քննարկումները։ Նախկին գաղութները հայտնաբերեցին, որ պարզապես քաղաքական անկախություն հռչակելով` անկախություն ձեռք չի բերվում, եւ որ նրանք, թեկուզ նոր ձեւերով, վերստին հայտնվում են արտաքին ուժերի քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային տիրապետության տակ։ Աստիճանաբար հասկանալի դարձավ եւ այն, որ գաղութային ժառանգության այս իներցիային հակադրվելու համար բոլորովին անարդյունավետ է ազգայնականությունը՝ մինչգաղութային ավանդական արժեքներին եւ էթնիկական ակունքներին վերադառնալու կոչերով, «բուն ազգայինի» եւ «եզակի ինքնության» հռետորությամբ։ Մասնավորապես՝ այն թույլ չէր տալիս բացատրել գաղութային պատմության անջնջելի հետքերը, ետգաղութայինի մշակույթի հիբրիդային բնույթն ու տարասեռությունները… Պետք էր փնտրել գաղութային անցյալին հարաբերվելու, նրա հետ գործ ունենալու նոր ձեւեր։ 1990-ականների սկզբին, երբ փլուզվեց Խորհրդային Միությունը, մշակութային իմպերիալիզմը եւ այլ հարակից հասկացություններ այլեւս մոդայիկ չէին։ Տիրապետող հղացքը՝ գլոբալացումը, տալիս էր գլոբալի եւ տեղայինի փոխհարաբերությունների մասին խոսելու նոր բառարան ու նոր լեզու։ Գլոբալացումը մեկնաբանվում էր որպես բարդ ապակենտրոն ընթացք, ընդգծվում էր մշակութային հոսքերի բազմավեկտոր բնույթը եւ այլն։ Այդուհանդերձ, դեռ վաղ էր խոսել գաղութատիրության հետեւանքների հաղթահարման մասին։ Իր հերթին, ետխորհրդային իրադրությունն ուներ ցայտուն առանձնահատկություններ։ Նախ՝ գլոբալացումը Ռուսաստանին վերաբերում էր նույն չափով (եւ երբեմն նույն ձեւերով), որ չափով խորհրդային կայսրության նախկին սուբյեկտներին։ Ռուսական մշակույթի սրընթաց նահանջը, Ռուսաստանի ամերիկականացումը, գիտության եւ կրթության համակարգերի անկումը եւ այլն՝ սրանք էին հասարակական քննարկումների օրակարգի գլխավոր թեմաները։ Այս պայմաններում չէր կարող խոսք լինել ուրիշ երկրների նկատմամբ Ռուսաստանի մշակութային գերիշխանության մասին։ Սակայն մյուս կողմից՝ ետխորհրդային երկրները մինչեւ հիմա էլ (հակառակ ժողովրդավարության ու քաղաքացիական հասարակության կառուցման, եվրոպական կամ այլ համագործակցությունների ասպարեզներում գործադրված «լուրջ ջանքերին») դեռեւս շոշափելիորեն բաժանված են գլոբալ կապիտալիստական աշխարհից, եւ առայժմ անհաղթահարելի այս անջրպետը մեծապես նպաստում է՝ մնալու ռուսական ազդեցության տիրույթում։ Վերջին տարիներին միանգամայն ակնհայտ դարձավ, որ Ռուսաստանը մեծ ցանկություն ունի վերականգնելու իր ազդեցությունը նախկին «փոքր եղբայրների» նկատմամբ։ Եթե խոսքը Հայաստանի մասին է, ապա տնտեսական եւ քաղաքական ասպարեզներում Ռուսաստանը հասել է շոշափելի հաջողությունների եւ այսօր ի ցույց է դնում ավելի ընդգծված հավակնությունների հստակ նշաններ։ Նպատակը Խորհրդային Միության նման մի նոր միավորում ստեղծելն է (այս մասին վերջերս գրել եմ «Ռուսաստանը գիտի՝ ինչ անել» եւ «Ռուսական փակուղի» հոդվածներում)։ Եւ այստեղ է, որ տեսնում ենք ամենաանսպասելին. կայսրության նախկին սուբյեկտների նկատմամբ մշակութային ազդեցության վերահաստատման ցանկություններ մի ժամանակ, երբ Ռուսաստանն ինքը մշակութապես միանգամայն լուսանցքային, անկյալ վիճակում է։ Հենց այս առումով է, որ Հայաստանում օտարալեզու (իրականում՝ առաջին հերթին ռուսալեզու) դպրոցների ստեղծման հարցը ստանում է հավելյալ հրատապություն։ Թեեւ մինչեւ հիմա երկրի եվրոպական կողմնորոշման համար Հայաստանում իրական քայլեր չեն ձեռնարկվել, ավելորդ չի թվում ավելացնել, որ Եվրամիության մի քանի երկրներում ծավալվող ճգնաժամը հուշում է` եվրոպական կողմնորոշման եւ համագործակցության արտաքին հնարավորությունները եւս զգալիորեն պակասում են: Փորձելով հասկանալ հայոց ռուսական կողմնորոշման բարդ կառուցվածքը՝ առաջին հերթին ընդգծեմ ներկա պահի մի առանձնահատկություն։ Գաղտնիք չէ, որ ետխորհրդային տարիներին Ռուսաստանում առաջ եկած հայկական սփյուռքը նշանակալի մասնակցություն ունի ներհայաստանյան կյանքին՝ մեծ ծավալի մասնավոր դրամական փոխանցումներից մինչեւ Հայաստանի տնտեսական եւ քաղաքական կյանքի վրա ունեցած ազդեցությունը։ Այս սփյուռքը շոշափելի դերակատարություն ունի նաեւ Հայաստանի նկատմամբ Ռուսաստանի աճող հավակնությունների իրականացման գործում, քանի որ մի խումբ ռուսահայերի եւ Ռուսաստանի տնտեսական շահերը համընկնում են (հատկապես, երբ խոսքը Հայաստանում կասկածելի ծագում ունեցող ռուսական կապիտալի ներդրման մասին է)։ Ի թիվս այլ բաների՝ նրանք ֆինանսավորում են Հայաստանում գործող ռուսաց լեզվի կենտրոնները եւ ռուս մշակույթի տարածման նախաձեռնությունները։ Հայաստանում ռուսալեզու դպրոցներ հիմնելու գաղափարը եւս այդ կողմից է գալիս։ Այստեղ է, որ «համահայկական միասնություն» քարոզող ազգային գաղափարախոսությունը, քողարկելով հայության տարբեր հատվածների շահերի անհամատեղելիությունը, գործում է ի վնաս Հայաստանի ազգային շահերի։ Որպես գաղափարաբանություն՝ արդիական ազգային գիտակցությունը անխուսափելիորեն պատմական է, որոշակի պատմական իրադրության արդյունք։ Նրա ստեղծման համար օգտագործվում են ազգային պատմության եւ մշակութային ժառանգության պաշարները, բայց այն կերպարանք է առնում ժամանակի տիրապետող գաղափարների եւ հրամայականների ազդեցության ներքո։ Արդիականացման ընթացքին արեւելահայությունն առնչվել է ռուսական միջնորդությամբ կամ ավելի ճիշտ՝ առաջնորդությամբ, եւ արդեն գրեթե 200 տարի ռուսահպատակությունը կազմում է արդիական արեւելահայ ինքնության առանցքը՝ նվիրագործված մեծ անուններով ու տեքստերով։ Աբովյանի վեպում օրհնված «սհաթը», երբ «ռսի օրհնած ոտը Հայոց լիս աշխարհը մտավ», այլ բան չէ, քան արդիության դարաշրջանի սկիզբը Հայաստանում։ Այսինքն՝ արդիության ժամանակը Հայաստանի հող է մտնում ռուսի ոտքով, եւ ժամանակի ու տարածության այս պարադիգմային կապակցությունը առայժմ ոչ մեկի կողմից չի խնդրականացվել կամ այլեւս ժամանակավրեպ համարվել… Նոր ժամանակի հայ մշակույթը եւ մասնավորապես գրական արեւելահայերենը ձեւավորվել է ռուսական մշակույթի ընդհանուր տիրապետության եւ ռուսերեն լեզվի ճնշող ներկայության պայմաններում։ Բնավ չեմ ուզում պնդել, թե այդ ազդեցությունը միշտ վնասակար է եղել կամ ծնել է միայն նմանակում եւ կրավորականություն։ Առավել եւս՝ իմ ասածը չի նշանակում, թե արեւելահայ մշակույթն ամբողջովին ռուսական ազդեցության արդյունք է, բայց արդիական աշխարհը հայությանը հասանելի է դարձել առավելապես ռուսական միջնորդությամբ, ռուսական մեկնաբանությամբ եւ խմբագրությամբ, եւ այսօր էլ շատ բան մնում է նույնը։ Մեր մեղքով՝ հայերենն առայժմ հեռու է ժամանակակից լեզու, հաղորդակցության եւ մեկնաբանության արդյունավետ միջոց լինելուց։ Այդ տեսանկյունից՝ շատ դժվար է հստակորեն գնահատել արեւելահայերենի վրա ռուսերենի ազդեցության մասշտաբն ու խորությունը. մտածել մեր լեզվի, մեր մտածողության եւ աշխարհընկալման տիրապետվածության մասին հենց այդ լեզվով՝ իսկական մարտահրավեր է։ Պետք կլիներ, օրինակ, քննադատական հայացքով (եւ համապատասխան հմտություններով) վերընթերցել բազմաթիվ տեքստեր՝ Աբովյանի վեպից մինչեւ խորհրդահայ հեղինակների շատ թե քիչ նշանակալի գրությունները։ Բայց այդպիսի աշխատանք չի կատարվել, տեքստերի եւ դրանց հեղինակների վերաքննություն-վերագնահատում չի կատարվել, եւ հիմա «մեր մեծերի» (որոնցից շատերը ինքնին հասկանալի ձեւով մարմնացնում են ռուսական կողմնորոշումը) անքննադատ պաշտամունքը անխուսափելիորեն վերածվում է հարատեւող ռուսահպատակության ամենօրյա ծեսի։ Մինչդեռ, ասենք, Աբովյանն ու Թումանյանը բնավ անքննադատ եւ առանց վերապահումների չեն եղել ռուսական տիրապետության փաստի նկատմամբ եւ ուղղակի մղում են նման վերընթերցման եւ վերագնահատման արարքի։ Անհույս վիճակ է նաեւ զանգվածային մշակույթի տիրույթում։ Հեռուստատեսությունը հեղեղված է ռուսական անխուսափելի, ինքնին հասկանալի ներկայության եւ ազդեցության անհաշիվ ձեւերով՝ խորհրդային գեղարվեստական եւ մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերից մինչեւ ռուսերեն լեզվով ֆիլմեր, հաղորդումներ եւ ռուսական հաղորդումների նմանակումներ։ Հայկական հեռուստաալիքներով տարեկան քանի՞ անգամ է ցուցադրվում «Կովկասի գերին» կինոնկարը։ 19-րդ դարի սկզբին Պուշկինի «Կովկասի գերին» սկիզբ դրեց ռուս գաղութային գրականությանը եւ գրական օրիենտալիզմին, որտեղ Կովկասը Ռուսական կայսրության «սեփական Արեւելքն» էր (Ռուսաստանը նմանակում էր Արեւմուտքին)։ Թեման հետագայում մշակվել է Լերմոնտովի եւ Տոլստոյի կողմից, այն վերախաղարկվում է նաեւ Անդրեյ Բիտովի «Հայաստանի դասերը» գրքում։ Խորհրդային կինոնկարը այս գաղութային թեմայի հերթական վերաշարադրումն է, որտեղ նոր ձեւերով, բայց դարձյալ ռուսական գնահատող հայացքով վերաշարադրվում է այդպես էլ չքաղաքակրթվող Արեւելքի (Հարավի) առասպելը, կովկասյան սովորույթների ու խառնվածքի «էկզոտիկան», որտեղ վերջին հաշվով Կովկասը ներկայացվում է որպես Ռուսական կայսրության անբաժանելի մասը։ Ցավոք, այսօր պատմության եւ մշակութային ավանդության արմատական վերաքննությունից շատ ավելի կարեւոր է թվում նոր կուռքեր եւ նոր առասպելներ կռելը կամ հները վերհարդարելը («Մենք հայ ենք» հեռուստահաղորդումը)։ «Արարատից Սիոն» ֆիլմի ռադիոգովազդը կոչ է անում՝ «դուրս գալ փոքրության բարդույթից եւ սեփական պատմության տերը դառնալ»։ Իհարկե, շատ ավելի հեշտ է վկայակոչել հազարամյա փառքերը, քան ստանձնել հազար տարվա գաղութային պատմությունն ու լուսանցքային գոյությունը, որն իբրեւ թե սեփական պատմության մաս չի կազմում, որի վրայով հայրենասերները թեթեւորեն սահում են «պետականության բացակայություն» մեղմասացությամբ։ Պատմություն, որ խորը դրոշմված է հայոց մշակութային ինքնության վրա, աշխարհընկալման եւ մշակութային արտահայտության ձեւերի մեջ։ Ազգին պետք են հերոսներ եւ առասպելնե՞ր։ Թերեւս, բայց պակաս հրատապ չէ հպատակության, գաղութացվածության հարյուրամյակների աղետալի հետեւանքների մասին մտածելու հրամայականը։ Հետեւանքներ, որ բնավ էլ կորած չեն պատմության խորքերում կամ հեռավոր վայրերում, այլ այստեղ են, ինչպես ասում են՝ մեր մեջ։