1-ին մասը կարդացեք այստեղ:

Բոլորովին ուրիշ առիթով մի հանդիպման ժամանակ, երբ խոսք բացվեց անցյալ տարի Հայաստանում տպված Գրիգոր Պըլտյանի Հայկական ֆուտուրիզմ հատորի մասին, անակնկալորեն պարզեցինք, որ իրարից անկախաբար երկուսս էլ ցանկություն ունենք գրախոսելու գիրքը: Ցանկությունները պայմանավորված էին հայալեզու միջավայրում գրքի աննախադեպ լինելով` որպես տեսական աշխատանք եւ որպես գրականության պատմություն:

Այստեղից ծնվեց համատեղ գրախոսություն գրելու միտքը` նկատի առնելով հենց գրքի այս երկու երեսները: Սրանով է  պայմանավորված նաեւ գրախոսության բնույթը. մտքում մեկս մյուսին նկատի ունենալով` գրված երկու առաձին տեքստեր են դրանք, ինչ-որ իմաստով մեր զրույցը գրքի առիթով: Զրուցելու մեր եղանակները էապես տարբեր են, ինչը ակնհայտ է հենց գրության մակարդակում, որոնք սակայն բազմաթիվ առումներով լրացնում են միմյանց: Տեքստերից առաջինի ավելի տեսաբանական եւ երկրորդի ավելի բանաստեղծական լինելը ինչ-որ իմաստով համահունչ է Պըլտյանի տեքստը կազմող երկու երեսներին: 2009թ. Երեւանում հրատարակվել է ֆուտուրիզմին նվիրված եւս մեկ գիրք` Դավիթ Գասպարյանի Հայկական ապագայապաշտությունը (Երեւան: Զանգակ), ինչպես նաեւ Ժենյա Քալանթարյանի գրախոսությունը Պըլտյանի գրքի մասին («Խորհրդածություններ Գրիգոր Պըլտյանի «Հայակական ֆուտուրիզմ» գրքի մասին եւ նրա առիթով», Գրական թերթ, 2010, թիվ 4,5), որոնք չունեն տեսաբանական եւ կոնցեպտուալ այն հարթությունը, որը առաջարկում է Պըլտյանի Հայկական ֆուտուրիզմը:

Վարդան Ազատյան, Սիրանուշ Դվոյան 

Վիպումը

Երբ փորվածքը միշտ ներսից դեպի ներս է… Պատմություն գրելու ցանկության ու առարկայի միջեւ ինչպիսի՞ հարաբերություններ են հնարավոր արդյոք, կա՞ն արդյոք պատմության ու իրականության միջեւ խզված հարաբերություններ, եւ արդյոք ինչո՞ւ է կարեւոր պատմություն գրելը` իրականությունը տեսնելո՞ւ, թե՞  իրականությունը իրականություն դարձնելու համար: Հարցերի այս շրջանակը ընդհանրական է թերեւս ցանկացած գրված կամ գրվելիք պատմության համար, երբ իսկապես այնտեղ խնդրո առարկա է պատմություն գրելու արարքը: Գրիգոր Պըլտյանի Հայկական ֆուտուրիզմ  հատորը հայկական իրականության մեջ գրականության պատմություն գրելու արարքը խնդրականացնում է երկու առումով. նախ` արեւմտահայ հատվածում Մխիթարյաններով մինչեւ Հակոբ Օշական գրականության պատմություն գրելու որոշակի ավանդույթ կա, որի ժառանգորդն ու ստանձնողն է Պըլտյանը եւ այս առումով շատ կարեւոր է այն պոլեմիկան, որը ստանում է նա իր հայրերի հետ, եւ ապա` արեւելահայ հատվածում ավանդույթ չձեւավորող, բայց գոյություն ունեցող գրականության պատմություններին դեմընթաց գնացող արարքը իսկապես հարցականի տակ է դնում «գրականության պատմության» արեւելահայ ըմբռնումը: Ուրեմն, հատորը տարբեր է նախեւառաջ որպես գրականության պատմություն: Գրականության պատմությունը գրականության մեջ եղած փաստերի արձանագրո±ւմն է միայն ու միայն: Կամ մեկ այլ մոտեցմամբ, գրականության  մեջ եղած փաստերի խմբագրված վերաներկայացումը` ըստ գրականության պատմաբանի ցանկության: Այս երկու մոտեցումներն էլ հերքվում են հատորում: «Այս պատմութեան ընդհանուր գիծերը փորձած եմ այստեղ կազմել: Ոչ անոր համար որ չիք գրական ուսումնասիրութիւն առանց գրականութեան պատմութեան – որ ինքնին արդէն խնդրական գաղափար մըն է, գրականութեան պատմութիւնը - այլ անոր որ հետազօտող միտքը արխիւի վիճակէն կամ անյայտէն դուրս պարտի բերել դէպքերու, դիրքորոշումներու, ըմբռնումներու, մտատեսութիւններու կամ հերքումներու հետքերը, ընդլայնելու, խորացնելու համար գրական յիշողութիւնը» (էջ 13): Ուրեմն, իր համար կարեւոր է «գրական յիշողութեան» ընդլայնումը:

Պըլտյանին խորթ չէ բանասիրական աշխատանքը, ինչպես ցանկացած քննադատի, քանի որ մեկնաբանական աշխատանք կարելի է կատարել միայն ու միայն բանասիրական աշխարհի միջից: (Որպես օրինակներ` իր իսկ կողմից տարբեր գրողների` Սարաֆյանի, Կարա Դարվիշի եւ ուրիշների բնագրերի հրատարակությունները, որոնք միշտ հագեցած են հարուստ բանասիրական ապարատով): Գրականությունը վաղուց անտի գոյություն ունի որպես փաստ ու տվյալ, որի մասին կարող ենք խոսել, մեկնաբանել, եթե ձեռքի տակ ունենք նախ փաստերի այդ աշխարհը:

Ուրեմն, չենք կարող մտածել, որ մինչեւ այս հատորը Պըլտյանը հեռու է եղել բանասիրական աշխատանք կատարելուց: Բանասիրական նյութը գործածվել է այնքան, որքան որ պետք է եղել մեկնաբանական աշխարհը ստանալու համար: Այս հատորը անակնկալորեն Պըլտյանը սկսում է մաքուր բանասիրական  աշխատանքից, երբ որ իրար կողքի են դրվում հայկական ֆուտուրիզմի հետ կապված բոլոր տվյալները, առանց խմբագրումների, դրանց բացակայության դեպքում հղում է արվում հիշատակումը պահպանած աղբյուրին` անկարեւոր չհամարելով բացակայող փաստը: Այս կերպ հեղինակը ուզում է ստանալ հնարավորինս ճշգրիտ պատմություն, մի կողմից, եւ մյուս կողմից, վերստանալ արդեն վաղուց հրապարակից ջնջված իրականությունը որքան որ հնարավոր է ամբողջականորեն: Մինչդեռ այդ իրականությունը հնարավոր է վերկայացնել, երբ հնարավոր լինի վերստին կյանքի կոչել արդեն խխմված հարաբերությունները: Այս երկրորդը կարծեմ այլեւս անկարող է ստանալ բանասիրությունը եւ հենց այստեղ է, որ սկսում է աշխատել վիպագիրը: Ուրեմն, խորքի մեջ գործ ունենք բանասիրական աշխատանքով ու վիպական սկզբունքով գրված գրականության պատմության հետ:

Մեթոդաբանական այս մոտեցումը առայժմ եզակի է հայալեզու քննադատության մեջ ընդհանրապես եւ Պըլտյանի գրությունների մեջ մասնավորապես: Մինչեւ այս ֆրանսերեն լեզվով գրած իր` ֆրանսահայ գրականության պատմությունից բացի գրականության պատմություն գրելու այլ փորձառության դեռեւս չենք հանդիպում իր մոտ: Գրականության պատմության մեջ Պըլտյանին հետաքրքրողը միշտ եղել են առանձին հեղինակները, շատ ավելի կոնկրետ` առանձին հարցերը, գրականությանը մոտենալու ռազմավարությունները, գործիքները, որոնցով կազմվում ու կազմաքանդվում են տեքստերը, մինչդեռ պատմությունը միշտ թվում է չի կարեւորվել: Սա առաջին հայացքից, քանի որ ուշադիր լինելու դեպքում կարելի է նկատել, որ պատմություն գրելը առհասարակ խորթ չէ այս հեղինակին: Այլ է հարցը, որ նրա համար «պատմություն գրելը» այլ նշանակություն ունի. այն հեռու է պարզ փաստահավաքման ու կուտակման, երբեմն համակարգված, երբեմն խառնիխուռն ներկայացող աշխատանքներից, ինչը շատ բնորոշ է հայ բանասիրությանը: «Պատմություն գրելը» իր համար փաստերը նորից ապրեցնելն է, կենսավորելը, ասենք` պատմությունը պատմելը: Հատորը ունի շատ պարզ կառուցվածք` ֆուտուրիզմի դրսեւորումները Պոլսում, Թիֆլիսում եւ Երեւանում: Այս երեք տարածքները միավորվում են նրանով, որ ֆուտուրիստական բոլոր դրսեւորումներն էլ հայալեզու են, եւ ընդամենը:

Հենց սրանով էլ հեղինակը բացատրում է գրքի անվանումը` «հայկական»ը բնավ չկապելով ազգայինի հետ: Քանի որ նորարարական շարժումները խորքում միշտ համընդհանրական դառնալու ցանկություններ են, եւ դրանք միշտ աշխատում են ազգայինից այն կողմ բացվող հորիզոնները կյանքին բերելու: Այս երեք «կենտրոններում» ծավալվող շարժումները ամենատարբեր կերպերով առնչվում են Եվրոպայում եւ Ռուսաստանում ծավալվող շարժումներին: Եվ գրքում մեկ այլ ու շատ հետաքրքրական ցանց է ստեղծվում եվրոպական ու ռուսական իրականությունների ու հայկականի միջեւ: Երբ այդ ցանցը ձեւավորող անհատները հայտնվում են ամենաանակնկալ հարաբերություններով, ասենք օրինակ` Կարա Դարվիշն ու Վահան Տերյանը իբրեւ ընկերներ, կամ Հրանտ Նազարյանցը` իտալական ֆուտուրիստների սերտ բարեկամ եւ այլն:

Փաստեր, որոնք մինչեւ հիմա զլացվել են բարձրաձայնվելու: Բայց փաստից առավել կարեւոր է դառնում ամենատարբեր մտածողությունների ու մոտեցումների կամ, որ պակաս կարեւոր չէ, երկու այնքան տարբեր իրականությունների ընկերությունը  պարզապես, որով փաստվում է, մեկ անգամ եւս, որ մշակույթը ընկերային երեւույթ է բառի թե արեւելահայ, թե արեւմտահայ իմաստներով: Այս ընկերայինի խախտումին չի՞ ակն արկում Պըլտյանը, երբ ֆուտուրիզմի «խափանումը» տեղակայում է աղետի շրջանակի մեջ, թերեւս էլ` այդ շրջանակին դեմ հանդիման: Աղետի հարցը, որը տասնամյակներով Պըլտյանի  աչքի առջեւ է իբրեւ հարցը հարցերի: Մինչդեռ այս հատորում աղետին նայելու հայացքը ոչ այնքան տարբեր, որքան ընդլայնված է թվում: Հայալեզու երեք «կենտրոններում» էլ ի վերջո ֆուտուրիզմը չի ծավալվում, չի ձեւավորվում որպես շրջանակ, զրկվում է գոյութան, ինքը իրենով ավանդույթ ստեղծելու հնարավորությունից: Ֆուտուրիստական բոլոր դրսեւորումները ուղղված էին արվեստը կարծրացումից հանելուն, նորացնելուն, եթե ոչ նորոգելուն: Ավելի խորքում, ամենատարբեր մոտեցումներով մտածողական նոր համակարգ ձեւավորելուն` հակընդդեմ կանգնած ավանդականին:  Երբ Պըլտյանը ֆուտուրիզմի «խափանումը» տեղակայում է աղետին դեմ հանդիման, ավանդականի գերակայության  մի քանի չափումներ է նկատում: Պոլիսը, Թիֆլիսը եւ Երեւանը միայն իբրեւ աշխարհագրական տարածքներ կամ իբրեւ մշակութային իրողություններ չեն, որ տարբեր են:

Այս երեք «կենտրոններն» էլ մշակույթին նայելու նույն եւ տարբեր տեղերը ունեն, բայց որոնք իրարից անկախաբար քաշում են մշակույթը հրապարկից դուրս: Դարասկզբի Պոլիսը բավականին արագ արձագանքում էր դրսում ծավալվող շարժումներին: Գրքում վկայակոչված բազմաթիվ փաստեր կան, որոնք վկայում են ֆուտուրիզմի ներկայությունը արեււմտահայ իրականության մեջ:

Հրանտ Նազարյանցի ու իտալական ֆուտուրիստների ընկերությունը, ֆուտուրիստ բանաստեղծներից արված թարգմանությունները, ֆուտուրիստական հանգանակների թարգմանությունները, մամուլում, հատկապես «Մեհյան»ում, պտտվող խոսակցությունները փաստում են, որ ֆուտուրիզմի ուրվականը պտտվում էր Պոլսում:

Բայց այս ամբողջով հանդերձ կար նաեւ եւ ուժգնորեն գործում էր ֆուտուրիզմով չվարակվելու հակազդեցությունը: «Հայաստանյայց գրականության»  խելահեղորեն թափառող ծրագիրը, որը աշխատում էր «հայ հոգու» վերահառնումով կորստից փրկել «ազգը», իր այս ձգտումի մեջ հակընդդեմ չէ աղետին: «Անիկա ամբողջովին կը բանի «ազգի» ոչնչացման հոլովոյթին տրամաբանութեան մէջ, իբրեւ անոր դէմ յանդիման գացող ընթացք: Իր ձեւով ու ոճով` մեհենականութիւնը կը կազմակերպուի աղէտի հորիզոնին» (էջ 157): Այն դեպքում, երբ մեհենականների ու ֆուտուրիստների ձգտումների միջեւ ընդհանրություն կա այն իմաստով, որ երկուսն էլ ուզում էին «ժողվել բզիկ-բզիկ եղած, կոտորակուած համայնքը «արվեստով»: Պըլտյանը Պոլսին նվիրված բաժինը փակում է առկախված հարցումով. «Հայաստանեայց գրականութիւնը ազգային հակազդեցութի՞ւն` ընդդէմ եւ ի դիմաց ապագայապաշտության»` նկատի առնելով իտալական ապագայապաշտության  կայսրապաշտական ախորժանքները:

Այլ է Թիֆլիսի պարագան: 20-րդ դարասկզբին արեւելահայ մշակույթի «կենտրոն» Թիֆլիսը թվում է ավելի բաց էր հարաբերվելու առումով: Նկատի առնենք, որ Թիֆլիսը կենտրոն էր Կովկասում առհասարակ:  Այս կենտրոն հասնում էին թե եվրոպական, թե ռուսական (եվրոպականը հաճախ ռուսական խողովակով) մտքի բոլոր նորությունները:

Հաճախ էին կազմակերպվում հանդիպումներ, դասախոսություններ, քննարկումներ: Եվ ուրեմն մտքի այս խառնարանում էր ձեւավորվում դարասկզբի արեւելահայ գրականությունը: Ի տարբերություն Պոլսի այստեղ գործ ունենք ֆուտուրիզմի ուղղակի ներկայության հետ: Այն իմաստով, որ կար մեկը, Կարա Դարվիշը (Հակոբ Գենջյան), ով ուղղափառ ֆուտուրիստ էր ի սկզբանե մինչեւ կյանքի վերջը, ինչպես որ Պըլտյանը հետեւողականորեն ներկայացնում է: Գրականությամբ թե տեսական գրություններով, դասախոսություններով թե գործելակերպով նա փորձում է իսկապես ստեղծել ֆուտուրիստական շրջանակ: Ավելին, փորձում է ձեւ ու կերպ տալ «հայկական ֆուտուրիզմ»ին ի մեջ Արեւելքի ու Արեւմուտքի: Երբ ի սկզբանե գրական հանրությունը արդեն անհնարինության առասպելն էր հորինում հեգնանքի ու անլրջության, մերժումի ու դատապարտության արտահայտություններով: Երբ նման վերաբերմունքով ամլացնող հող էր ստեղծվում առհասարակ գրականության զարգացման համար: Ընդունելու, հասկանալու ցանկության բացակայությո՞ւն թե՞ անկարողություն: Ի վերջո, ֆուտուրիզմի պաշտոնական դատապարտում (Մարտակոչի 1923թ. թիվ 222-ում տպագրվել է «Ֆուտուրիզմը եւ նրա անդրադարձումը Կարա Դարվիշի ստեղծագործության մեջ» գրությունը, որը Հայարտան  մեջ կազմակերպված դատի հավաքական, անստորագիր որոշումն է) հեղափոխության ու նոր ստեղծվող իրականության  անունից իրենք իրենց գրականության պաշտպաններ ճանաչցածների կողմից: Ուշագրավ է. այս դեպքում ականատեսն ենք ավանդական ու նոր աշխարհների (գործածելու համար հեղափոխության բառապաշարը) կռվշտուքին, երբեմն վայրենի հակամարտությանը, որը Պըլտյանը ներկայացնում է որպես իրականության նենգափոխություն կամ իրականության կեղծում, ոչ ստեղծաբանական առումով: Հետաքրքիրն այն, որ Պըլտյանը դժվարանում է խուսափել նույնացումներից, երբ հարցը վերաբերում է ստեղծաբանությանը, մասնավորապես` հեղափոխությանը: Պահպանվող ակնհայտ հեռավորություններով հանդերձ նա գրեթե միշտ խոսում է գրականության եւ ոչ բանասիրության միջից:  Պըլտյանը առանձին եւ ընդարձակ վերլուծում եւ մեկնաբանում է Կարա Դարվիշի մոտեցումներն ու «գրականություն»ից մերժված գործերը: Եվ ոչ այն մոտեցմամբ, որ դրանք նվաճումնե˜ր են գրականության մեջ, այլ որ դրանք իբրեւ փաստ կարեւոր են գրականության համար, նախ, եւ ապա մտածելի դարձնել հեղափոխության ու ֆուտուրիզմի մեղսակցությունը: Այս հարաբերությունը խորտակվել է հենց հեղափոխության նախաշեմին, ինչպես արդեն ակնարկեցինք: Կարան ինքը տարբեր առիթներով տարանջատում է ֆուտուրիզմն ու պրոլետ գրականությունը, որով ջրբաժան է անցկացնում հեղափոխության ու «սուտի վրա բարձրացող իրականության» միջեւ: Կարան ինքն է նաեւ, որ չի դադարում մինչեւ կյանքի վերջը կրկնելուց, թե «…տակաւին մարդիկ չեն գիտեր ի˜նչ է գրողը»: «Ան որ կանգ չ’առնէ՞ր»` Պըլտյանի հավելում-մեկնաբանությունն է: Երկակիության մեջ դրված. պատասխա՞ն: Թերեւս էլ խուսափումը պատասխանից: Հաստատումի, դատապարտումի (հետին թվո՞վ) ռազմավարության ուղղակի մերժումը պատերազմի թատերաբեմի է վերածում գրականությունը: Մինչդեռ կա հարցը տեւականորեն մտածումի ենթարկելու արարքը, առանց պատասխանի, առանց սահմանումների, փորվածքը բացվածք դարձնելու ցանկությունը… Եվ ի վերջո կա երրորդ «կենտրոն»ը` Երեւանը, որտեղ Երեքի դեկլարացիայով  եւ Standart-ով  ներկայացող հանգանակային ելույթները մասամաբ ուղեկցվում են գրականության արտահայտություններով, որոնք սակայն մաքուր ֆուտուրիստական դրսեւորումներ չեն: Այս հատվածում բավականին բարդ ու  ներհյուսված են թվում ու ներկայացվում առհասարակ  արվեստի ու քաղաքականի հարաբերությունները, կողք-կողքի, նույն ընկերության մասերը կազմող, բայց որոնք թվում են բռնված նվաճումի, տիրացման, ենթարկումի կրքին առավելաբար: Մյուս կողմից, կա դասականության հետ հարաբերվելու հարցը, որը այնքան ակնհայտորեն եւ պարբերաբար հայտնվում է հատկապես Չարենցի ստեղծագործություններում: Այս շրջանը Չարենցի ստեղծագործության մեջ` իր իսկ կողմից այնքան կարեւորված, իր մեկնաբանությանը դեռեւս սպասող, թվում է, թե Չարենցին պիտի բերեր ներկային, որով պիտի չքանար աղետը: Միջանկյալ նկատենք նաեւ, որ Պըլտյանը առհասարակ ավանգարդի լինելության հարցը դիտարկում է ոչ այնքան աղետը, չգոյությունը չեզոքացնող կամ ջնջող  մի բան, որքան`  իբրեւ հակակշիռ: Այստեղից դիտված` Չարենցի պարագայում դասականության, ավանգարդի եւ ապագայի տեսիլների միջեւ ստեղծվում են ոչ այնքան կապեր ու հարաբերություններ, որոնք ենթադրում են տեւական ու համբերատար աշխատանք, որքան որ Չարենցը թռչում է մեկից մյուսը, արդյունքում միշտ կանգնելով ներկայի բացակայութան առջեւ: Պըլտյանի համար քաղաքականի ու արվեստի բազմաբարդ հարցի դիտարկումը սկսվում եւ ավարտվում է միայն մեկ ռազմավարությամբ, ըստ որի արվեստը եւ քաղաքականը համատեղելի չեն, եւ ուրեմն, միշտ աշխատում է ժխտումի ուժը: Նկատի առնենք, որ Պըլտյանը քաղաքական ասելով նկատի ունի հիմնականում վարչակարգը: Արվեստի ու քաղաքականի հարաբերակցման հարցը Պըլտյանը սկսում է քննարկել «նոր-ապագայապաշտության» ու հեղափոխության հետ եկած նոր արվեստ ստեղծելու եւ այդ արվեստով վարչակարգ ձեւավորելու պրոլետ գրողների ձգտումներով` իր մեջ ներառելով պոետների ու երբեմն ծպտված վարչակարգի խոսնակների պոլեմիկաներով, որն ավարտվում է երկու թեւերի հեղափոխականների` Մյասնիկյանի ու Չարենցի շատ սիմվոլիկ հանդիպման պատմությամբ: Գրքի ամենավիպական հատվածներից մեկը, երբ Մոսկվայում հանդիպում են Ալեքսանդր Մյասնիկյանն ու Չարենցը. հարցն այն չէ միայն, որ իսկապես հեղափոխության երկու թեւերի միջեւ կար շատ հետաքրքիր քաղաքական պոլեմիկա, այլ հարցն այն է, որ այդ պոլեմիկայի մեջ կար մոտիկության մի շերտ, որտեղ քաղաքականի ու արվեստի նույնացումը ենթադրում էր բռնություն, ճնշում այս դեպքում` քաղաքականի կողմից, իսկ արդյունքում` Standart-ի «խափանումը»: Մյասնիկյանի ու վարչակարգի նույնացումը ակնհայտ է Պըլտյանի մտքի մեջ: Մինչդեռ կա ծածուկ մնացած մի հարց` իսկ եթե արվեստը ինքանակազմակերպվե±ր` դեմ հանդիման քաղաքականին, այս դեպքում` վարչակարգին: Այս ամբողջին իբրեւ վերջաբան տեղակայված է զուտ տեսական մի հատված, որտեղ, ինչպես Պըլտյանն է խոստովանում, ամփոփում է իր ոչ այնքան  եզրակացությունները, որքան եզրահանգումները: Հարցը շատ ուղղակի է. աղետի առնչումը ավանգարդին կամ ավանգարդիստական շարժումների միջով իրականության, կյանքի ներկայության հարցը հայկական շրջանակից ներս` այս դեպքում ազգայնականության հարցը տարանջատելով «ազգի ծնունդ»ի հարցից: Վարուժանից, Մեհյանից, Կարա Դարվիշից, Տերյանից ու Չարենցից վկայակոչումներով գծվում  է աղետված ինքնությունը արվեստի զորությամբ կենդանացնելու կամ վերակենդանացնելու հարցի շրջանակը, նմանատիպ ուղղակի ընդգծումով եւս մեկ անգամ ներկայացնելով մտածողական եւ ռազմավարական այն համակարգը, որի շրջանցումով առ այսօր «հայակական իրականություն» եզրը մնում է գաղափարախոսական շրջանակների սեփականությունը միայն ու միայն (նկատի չունի միայն վարչական համակարգը, այլ նաեւ` «մտավորական»), եւ ուրեմն` միշտ առասպելական ու միշտ բացակա: Հայկական ֆուտուրիզմ հատորն առաջարկո±ւմ է արդյոք նոր ռազմավարություն, բացի այն, որ կրկնվող ռազմավարությունների թարմացման, նորոգման, այս դեպքում նաեւ տեսաբանական ընդլայնման ընթածիրն ունի իբրեւ ցանկություն ու նպատակ: Տեքստը ցանցող հռետորական հարցերի մեծ շրջանակ կա, որոնք թվում է, թե հեղինակը ուղղում է անհայտին: Մինչդեռ հարցումների մեծ մասը խորքի մեջ ուղղված է հենց իրեն` որպես ավանգարդի ջատագովի: Ասածս այն չէ, որ Պըլտյանը կասկածում է կամ չի հավատում իր ունեցած ռազմավարությանը, այլ այն, որ երկրորդ մի ժեստով նա փորձում է տեւականորեն բաց պահել հարցի շրջանակը: Ինչպես վերեւում տեսանք, «գրական հիշողության» ընդլայնումը հարց է իր համար, թերեւս կարեւորագույն հարցերից մեկը, իսկ նման ռազմավարության տեւական ներկայությունը` իր ստեղծագործական ընթածիրում, երբ արդեն հարցը կամ ռազմավարությունը չի պայմանավորվում ժանրով: Այսպիսի մոտեցումը ավելի ու ավելի ակնհայտ է դարձնում գրության հիմքը կազմող անձնականությունը, հաճախ արդեն նույնականացումը, որը անխուսափելի է դարձնում ցանկացած գրության բանաստեղծականությունը: Հայկական ֆուտուրիզմը իր խորքում լուրջ պոլեմիկա ունի Հակոբ Օշականի Համատկեր արեւմտահայ գրականության հսկայածավալ գրականության պատմության հետ: Օշականի ու Պըլտյանի միջեւ եղած պոլեմիկան այս գրությամբ չէ, որ սկսվում է. Պըլտյանի վիպաշարն արդեն նման պոլեմիկայի վավերացումն է տարիներ ի վեր: Առանց բանասիրության, մաքուր վիպական մոտեցմամբ պատումին, ինչպիսին է Օշականի Համապատկերը, (Համապատկերն էլ պոլեմիկան է Մխիթարյանների ու բանասիրության) իբրեւ հակակշիռ է ներկայանում այս հատորը:

Եթե Օշականի ու Մխիթարյանների դեպքում գործ ունենք բացարձակ տարբեր` բանասիրական ու վիպային հիմքերով կազմավորվող պոլեմիկայի հետ, այս դեպքում երկու հիմքերի համակցման սկզբունքն է աշխատում, երբ որ տարանջատված աշխարհները փոխկառուցում են միմյանց:

Օշականի` Մխիթարյանների հետ ունեցած պոլեմիկայի մեջ բանասիրական հիմքի բացառումը բացարձակ է, որի արդյունքում բանասիրությունը որպես աշխարհ դրսից է նպաստում վիպային գրականության պատմության ստեղծմանը: Մինչդեռ Պըլտյանը բացառումի սկզբունքը Օշականի գործադրած բացառումի բացառումն է (եթե խոսքը քաղաքականի ու արվեստի հարաբերման մասին չէ). բանասիրության ու վիպումի փոխներթափանցումներով ստեղծվող գրականության պատմությունը կրո'ւմ է իր մեջ իրեն իբրեւ ժառանգություն փոխանցված հարստությունները, իրար մեջ բացելով երկու աշխարհները:

Այս դեպքում արդեն աղետի հարցը տեղափոխվում է  ռազմավարական հարթություն, երբ բացառման սկզբունքի բացառումը բացում է տարբեր աշխարհների` միմյանց հետ հարաբերվելու հնարավորությունները: Արդյո՞ք սա է նկատի առնում հեղինակը` գրքին իբրեւ բնաբան ընտրելով Նիցշեի միտքը` «Կառուցել երկը աղետի մը ի բաց»: Ի բաց կառուցվող երկը նոր ռազմավարությո՞ւն է:

Սիրանուշ Դվոյան