Ռուբեն Հախվերդյանը օգոստոսի 3-ին  հարցազրույց է տվել  թուրքական «Hurriyet Daily News» թերթին:  Հարցազրույցից հետո մարդիկ զանգահարում էին Հախվերդյանին ու հարցնում` իրոք այդպիսի բաներ ես ասել:Երեկ երգահանի հետ զրույցը նորից այդ թեմայով էր:

-Քեզ ճնշո՞ւմ են:

-Ես չեմ հասկանում: Իմ ասածը ընդամենը էն ա էղել, որ թուրքերը մեզնից ավելի շատ բողոքելու բան ունեն, քան մենք իրանցից:

Սկսած Կարո Հայրապետյանի նվագած մեղեդիից, որը ադրբեջանական եղանակ ա, «Սեւ-սեւ աչեր»-ը Իբրահիմի երգն ա... Իրանք ունեն էլիտա, որը ուզում ա հասկանա` ինչ ա կատարվել 1915-ին, եւ պայքարում ա: Մեզ մոտ լույս ա տեսել Փամուկի գիրքը, որը, եթե ոչ ազգային հերոս, ապա ազգային հերոսի նման մեկն ա, բայց որը վտարված ա Թուրքիայից: Թող ինձ էլ վտարեն... Նախ` ինձ պաշտոնապես ոչ մեկը չի դիմել, որ իմ երգերը կատարեն: Դրա համար թուղթ ա պետք, ստորագրություն եւ ինչ-որ կազմակերպություն: Սարքել են, թե իբր ինձ դիմել են: Բայց ես ընդամենը ասել եմ, որ եթե նույնիսկ դիմեին, կասեի` կատարեք: Ոչ մեկը չի դիմել: Էս մեծ աղմուկ ա ոչնչից: Իմ կարծիքով` էս ամեն ինչը հասարակական կարծիքը շեղելու համար ա, որովհետեւ մենք սոցիալական ու էկոլոգիական մեծ պրոբլեմներ ունենք: Ամբողջ հարցն էն ա, որ առաջին, երկրորդ, երրորդ կառավարությունները շերեփեցին, հիմա ուզում են տակից  դուրս գալ, ըսենց տխմար բաներ են ասում. «Իմ դուդուկն իմ զենքը ա» կամ «Ես սիրում եմ քեզ»: Ես էն անգամ էլ «Կենտրոն» հեռուստատեսությամբ ասացի, որ կոմունիստները էդ նույն բանն էին անում: Սա կոմունիստական մտածողություն ա: Աղբակույտը ծածկում են «Слава КПСС»-ով: Ես ամաչելու բան չունեմ: Ասել եմ, որ թուրքերը ավելի շատ բան ունեն բողոքելու, քան մենք, որովհետեւ, օրինակ, Իբրահիմի իրավունքները չեն պաշտպանվում: Գնացեք որեւէ ռեստորան եւ կտեսնեք, թե կլկլոցով ով է երգում: Հայերեն բառի համար եմ ես պայքարում, որի շեշտը վերջում ա դրվում: Ի՞նչ կարծիքի եք էն բանի մասին, որ ասում ա` բեղերս ոլորել եմ, նագանս կողքս եմ դրել, աղջկերքին էլ խաբել եմ (մոտավորապես էն, ինչ-որ քննադատել ա Եղիշե Չարենցը «Խմբապետ Շավարշը» գործում)... Սրան պիտի հասնեի՞նք մենք: Է՞ս ա, որ մեզ դուր ա գալիս:

-Հարցազրույցում ինչ-որ բան խեղաթյուրե՞լ են:

-Խեղաթյուրել են էն, որ ես թաքնվել եմ: Բայց դու ինձ երբեւէ թաքնված տեսե՞լ ես: Ես ասեցի` որեւէ վիճակում ես ասում եմ էն, ինչ որ մտածում եմ: Չեն խեղաթյուրել, բայց, կարծում եմ, բուն իմաստը չեն կարողացել հասկանալ: Չեմ իմանում` ինչի՞ են ռեստորանները դառել ընենց տեղ, որտեղ երգում են կլկլոցով: Հայերեն խոսքը կլկլոցով չի գնացել: Մեր խոսքը շեշտակի ա էղել ու աստվածաբառ խոսք ա: Ես էդ կարծիքին եմ: Եվ եթե ուզում են ինչ-որ կեղտ փնտրեն իմ մեջ, ես լողացած եմ ծնվել:

-Քո կարծիքով` հիմա քեզ վրա հարձակու՞մ են սկսել:

-Չեն կարող, որովհետեւ ժողովուրդն ասում ա` ո՞նց ես մաեստրո: Ես ի՞նչ վատ բան եմ արել: Ես երդում եմ տվել, որ պիտի ծառայեմ իմ ժողովրդին, երկրին: Գիտե՞ս` մանկական դիսկը ինչ դժվարությամբ եմ սարքել: Որեւէ մեկի մտքով կանցնե՞ր, որ էրեխեքը պիտի հայերեն երգեր լսեն: Գիտե՞ս` քանի մարդ ա ինձ շնորհակալություն հայտնել: Սան Ֆրանցիսկոյից հրեաներ են զանգել, ասում են` էրեխեքն ուզում են հայերեն խոսքեր սովերեն, որ երգերդ հասկանան: Ես ինչ-որ սխալ բան եմ ասե՞լ: Ի՞նչ ա էս թուրքիշ երաժշտությունը , որ շպրիցով կոխել են մեր ազգի մեջ: Ես ասել եմ ինչ որ մտածում եմ: Չի կարելի թրիքի վրա թրիք դնել ու սուտ ասել կամ փակել մեր աչքերը: Մենք գիտենք` ինչ ա կատարվում: Ես երգ գրող մարդ եմ, գոնե մի 2-3 հոգի իմ երգերով ապրել են, քանի հոգու փրկել եմ, ասում էին ինքնասպան պիտի լինեինք... էրկու տարին մեկ մի հատ երգ եմ գրում: Հետո՞: Ինձ վրա են գալի՞ս: Ինձ վրա չեն կարա գան, որովհետեւ ես երբեք սուտ չեմ ասել գոնե իմ շահի համար, ի՞նչ շահ ունեմ ես: Մանկական դիսկի համար ինձ օգնել ա Սերժ Սարգսյանը, կաթողիկոսը, «Յունիբանկը» եւ այլն, բայց իրանք օգնել են ի՞նձ, թե՞ երեխաներին: Ես երեխաների համար եմ վերցրել էդ փողը ու շատ մեծ շահույթ էլ չեմ ստացել դրանից: Ես դա արել եմ իմ ժողովրդի համար ու անելու եմ, երկրորդ CD-ն էլ եմ անելու: Ու գնալու եմ օլիգարխներին եւ մինիստրներին ասեմ` փող տվեք, որ էրեխեքը հայերեն երգեր սովորեն առանց ամաչելու, որ իրանց լեզուն հրաշալի լեզու ա, որովհետեւ երգն առաջին հերթին, ըստ Կոմիտասի, լեզվամտածողություն ա: Ես ընդամենը գրել եմ մանկական երգեր եւ թույլ չեմ տվել, որ որեւէ մեկն ասի` դա վատն ա, բայց որեւէ պետական հովանավոր կամ մշակույթի որեւէ մինիստր չի ասել, թե դա ինչ ա իրանից ներկայացնում: Գոնե մեկն ասեր: Դա շատ կարեւոր գործ էր: Մինչդեռ ժողովուրդն ասում ա` մեր էրեխեքը քնելուց քո երգերն են լսում: Ու՞ր ա ձեր մշակույթի նախարարը: Ու՞ր ա, էսպես կոչված, քո մշակույթը:

-«Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ» են անում:

-Բայց չէ՞ որ դա լոզունգ ա: Ես «Կենտրոնով» էլ ասեցի` պարոն պրեզիդենտ, պետք չի գրել «Իմ դուդուկն իմ զենքն ա» կամ «Ես սիրում եմ քեզ», «Մենք հայկական բանակ ենք»: Հայկական բանակը առանձին մարդիկ են: Դա Գարեգին Նժդեհն էր, որ իրա հետեւից տանում էր մարդկանց, դա Լեոնիդ Ազգալդյանն էր, դա Մոնթեն էր: Մենք, ի՞նչ ա, անհատներո՞վ անընդհատ պիտի առաջնորդվենք: Մեր ժողովրդին ինչի՞ են սուտ ասում: Մեր ժողովուրդը ապրելու միջոց էլ չունի: Դուք գիտե՞ք` արտագաղթը ինչ չափերի ա հասել... Եթե չես ծառայում, դու անպետք մեկն ես: Ես ի՞նչ պատասխան տամ նույն Լեոնիդի, Մոնթեի, Դուշման Վարդանի կամ Մոսոյի առաջ: Դուք գնացիք, հետո՞: Հիմա ես ի՞նչը թագավորեմ: Բայց ես ուզում եմ գոնե իրանց առաջ արդարանամ իմ աշխատանքով... Ու ինձ ուզում են քարերով խփե՞ն... : Ես թուրքերի մասին վատ բան չեմ ասում, իրանք ունեն էլիտա, եւ էլիտան Փամուկի նման մարդիկ ա տալիս: Ու՞ր ա մեր էլիտան, որ վերլուծի էս ամեն ինչը: Որտե՞ղ ա ինքը: Ինչո՞վ ա զբաղված:

-Բայց ինչու՞ ես նեղվել դրանից: Սովորաբար դու անտեսում են նման բաները:

-Կինս զանգ ա տվել, ասում ա` էս ի՞նչ ա լինում քո գլխին, էրեխեքը ասում են` էս ինչե՞ր են գրում քո մասին: Ես չեմ համեմատվում մեծերի հետ: Բայց դու գիտես, թե Կոմիտասի ու Թումանյանի նման մոնումենտալ կերպարներին ոնց են պախարակել. տգետ կղերականությունը` Կոմիտասին, գարշելի գրողները` Թումանյանին: Ես փոքր բան եմ արել` CD եմ հանել: Մանկական երգերի երկրորդ CD-ն էլ ունեմ: Բայց ո՞վ ա իմ հովանավորը, պետությու՞նը: CD-ն ուղարկել եմ մշակույթի նախարարին, թե` խնդրում եմ, մի հատ թերթեք: Ոչ մի պատասխան ու ոչ մի հատ դրական բան չի էղել: Մենք ահռելի գործ ենք արել, որ էրեխեքը հայերեն երգեր լսեն, մեջտեղում էլ դրվեն հայկական ժողովրդական երգեր: Եթե ուզում են, թող սպանեն: Ես պատրաստ եմ: Իրանք չունեն հոգեւոր աշխարհ: Իրանք չգիտեն` հայերենը ինչ բան ա: Դու քո գործն ես անում, ես իմ գործն եմ անում, բայց տես` ոնց որ ուզում են ինձ վիրավորեն, հա՞: Ինչի՞ համար: Որ ես համարյա ձրի գործ եմ արել մարդկանց համա՞ր: Հեշտ ա՞ կուլ տալ... Սայաթ-Նովան կովկասյան ֆոլկլոր էր, բայց Կոմիտասը առանձնացրեց մեզ: Կոմիտասը միակն էր, որ փրկիչ էր: 70 տարի կոմունիստները Կոմիտասին չպրոպագանդեցին: «Բարի արագիլ» էին երգում. միլիցու գրած երգը: 70 տարիների ընթացքում Կոմիտասը դրեցին մի տեղ, փոշի նստեցրին վրեն: Կոմիտասին մոռացան, երբ որ կարող էին իրա վրա շեշտը դնել, ու դուրս էկան համակովկասյան քաղաքային ֆոլկլորի վրա, որոնք, իհարկե, լավ երգեր էին, օրինակ` Առնոյի երգերը: Այս կարգերը շարունակում են կոմունիստներին, փոխանակ վերցնեն ու ասեն` տղերք, էկեք մեր կողքին խելոք, զարգացած մարդիկ դնենք: Մենք ֆոլկլոր ունեցել ենք միայն Արեւմտահայաստանում, Արեւելահայաստանում, համենայնդեպս, երգային ֆոլկլոր չենք ունեցել: Կատեգորիկ եմ ասում, բայց ճիշտ եմ ասում: Գենոցիդի ժամանակ թուրքերը վերացրին մեր մշակույթը` շատ լավ իմանալով, որ մնալու ենք իրանց մշակույթի ազդեցության տակ: Հլը տենամ` իրանք կարա՞ն երգեն իմ երգերը: Սերբերը սերբեր են, ռուսները ռուսներ են, բայց սիրում են իմ երգերը, ֆրանսիացիք կան, որ երգում են իմ երգերը: Էրեկ 777 համարներով տղերք տեսա: Ընենց այլանդակ «տոռմուզ» տվեցին էս փողոցում: Նրանցից մեկին ասի` իսկ դուք երբեւիցե քրտնու՞մ եք, տղա ջան: Սկսեց օդին նայել, չի իմանում` ինչ պատասխանի: Անգրագետների մեջ ենք ապրում: Երբ որ սաղ հասարակությունը անգրագետ ա, ինտելիգենցիան փախնում ա էստեղից... Մշակութային սահմանները վաղուց բացվել են, ու թուրքական անապատի արեւը մտել ա էստեղ: