Դավիթ Կարեյան

«Այն, ինչ մենք ատում ենք, իրականում մեր սիրո առարկան է»: Նիցշե

Արվեստը հաճախ իր ձևերը վերցնում է իրականությունից, սակայն երբեմն հանդիպում ենք արվեստի ուղղությունների, որոնք, հակադրվելով իրականությանը, ձգտում են փոխել այն: Արվեստի նոր ձևերը մերժում են հասարակական այն բարքերը, որոնք ենթակա են փոփոխության, սակայն կարծրատիպային մտածողության պատճառով պահպանվում են:

«Մարմին. նոր պատկերային արվեստը Հայաստանում» ցուցահանդեսի այս բաժինը ներառում է արվեստի ստեղծագործություններ, որոնք անդրադառնում են վերջին տասը տարում հայաստանյան մշակութային դաշտում մեծ հետաքրքրություն վայելած մարմին-արվեստ-սոցիում փոխհարաբերությանը: Այն բաղկացած է վավերագրական նյութերից, որոնք հետահայաց կերպով ներկայացնում են մարմնի ընկալման նոր ձևերը հետխորհրդային Հայաստանում: 20-րդ դարում հասարակական բարքերի փոփոխման հետ մեկտեղ փոխվում էին նաև մարմնականի և հոգևորի պատկերացումները: Մեզանում մարդու մարմինը իբրև մշակութային դիսկուրս ընկալելը բացառապես կապված է հետգաղափարախոսական մշակութային գործընթացների հետ: Տեղի սղության պատճառով գուցե անհնար լինի լիովին ներկայացնել այն մշակութային շարժման առանձնահատկությունները, որը պայմանականորեն անվանվել է «դիմադրության արվեստ», սակայն մի քանի տասնյակ տպավորիչ արվեստի ստեղծագործությունների և արվեստաբանական ուսունասիրությունների առկայությունը հնարավորություն է ընձեռում ընկալել այն և ներկայացնել որպես յուրահատուկ մշակույթային գործընթաց: 1999-ի հոկտեմբերին Նորարար փորձառական արվեստի կենտրոնում (ՆՓԱԿ) բացվեց «Ճգնաժամ» խորագրով ցուցահանդեսը, որն ուղղակիորեն համընկավ ՀՀ խորհրդարանում ահաբեկչության հետ: Ուժեղ զգացմունքային ցնցումը մի խումբ արվեստագետների մղեց դիմել առավել ծայրահեղ պատկերավորման միջոցների` արտահայտելու համար պատերազմի, սովի ու քաոսի սարսափը, որը ավելի ապագան կախագուշակող սարսափ էր, քան անցյալի հիշողություն: Ցուցահանդեսի ակտուալությունը ցնցող տպավորություն էր գործում հանդիսատեսների,  առավելապես լրագրողների վրա: Այդ ցուցահանդեսի շատ նմուշներ, օրինակ՝ Տիգրան Խաչատրյանի` իրական մեծության ստվարաթղթե տանկը, հետագա տասը տարվա ընթացքում եղավ տիպական պատկեր նոր սկիզբ առնող դիմադրության մի շարժման համար, որը ցուցադրում էր մարմնի ազատագրումը` իբրև հիերարխիկ ռեպրեսիվության դեմ ուղղված պայքար: 2000 թ. մեկ այլ ցուցահանդես՝ «Քաղքենիական խուճապ» խորագրով, ներգրավելով արվեստի տարբեր տեսակներ՝ կերպարվեստ, կինո, թատրոն, երաժշտություն և այլն, վերածվեց իրական շարժման, ուր արդեն լսելի էր նորանկախ Հայաստանի երիտասարդության ձայնը: Հենց այդ ցուցահանդեսում էլ առաջին անգամ ելույթ ունեցավ «Ինցեստ» ռոք խումբը: Մի խումբ աղջիկների (Ծոմակ, Նատա, Նառա, Սոնա) նախաձեռնած այդ գործունեությունն ավելի շատ նմանվում էր բողոքի, քան երաժշտական համարի: Ընտրելով քաղաքակրթության արշալույսին օրինականացված և մտքի զարգացման խթան հանդիսացած արնապղծությունը` որպես անվանում, նրանք նպատակ են հետապնդում հանդիսատեսին ստիպել սրտխառնոցի աստիճան լիարժեքորեն վերապրելու ֆիզիոլոգիական երազանքների դառը պտուղները: Պարզվում է, որ քաղաքակրթության ծագման մասին իսկ մտածելը կարող է առաջացնել զզվանք: Իսկ ամենօրյա ռիթմիկ մարսողությունն ապահովելու համար միջին սպառողից պահանջվում է չմտածել ճշմարտության, առավել ևս քաղաքակրթության ծագման մասին: Մարդկանց դեռ վաղ մանկությունից վարժեցնում են առանց մտածելու ապրել կարողանալուն. նման բթացնող դեր ունի, ասենք, «Ծափ-ծափիկ» ոտանավորը: Երբ «Ինցեստ» խմբի երգիչը` Նատան, «Ծափ-ծափիկի» հովվերգական տողերի մեջ ավելացնում է կյանքի ճշմարտությունը, բանն ավարտվում է սրտխառնոցով` ի հաստատումն նրա, որ ճշմարտությունը չի նպաստում մարսողությանը: Հեքիաթներից և ոտանավորներից մեզ կաշկանդած դերակատարումներն ու սցենարները պարբերաբար տանում են փակուղիների, առաջացնում լճացումներ, ի վերջո հասցնում մի կատարյալ «քաղքենիական խուճապի»:

20-րդ դարում մարմնականն իբրև հոգևոր դիտարկելը կարևոր դեր ու նշանակություն ունեցավ ազատականացման գործընթացում: Մշակույթն իբրև հաղորդակցման համակարգ, այլ ոչ թե «ավար» ընկալելը գերազանցապես կին արվեստագետների ներդրումն է: 2001 թ. Սոնիա Պալասանյանի կազմակերպած «Պատրանքների փլուզում» ցուցահանդեսը իր ձևով չափազանց յուրահատուկ էր և աչքի էր ընկնում լավ մտածված և որակյալ աշխատանքների գերակայությամբ: Ցուցահանդեսը նման էր մի մեծ թատերական բեմադրության, ուր հանդիսատեսը, կարծես բեմի վրա տեղաշարժվելով, անցնում էր մի փերֆորմանսից մյուսը` հենց ինքն էլ մասը կազմելով մեծ ներկայացման: Ինստալացիայի, վիդեոյի, փերֆորմանսի այս միախառնումը աչքի էր ընկնում ոչ այնքան իր ձևային նորարարական ձեռքբերումներով, որքան արվեստագետներին միացնելու, իրար հետ նրանց աշխատելու և համագործակցելու բացառիկ փորձառությամբ: 2003 թ. Գյումրիի միջազգային բիենալեի շրջանակներում ցուցադրած «Չկա վերադարձ» վիդեո-փերֆորմանսը վերը նշված փորձառության արդյունքն էր: Վիդեոները պատրաստել էի ես, երաժշտական մասը՝ Եվա Խաչատրյանը, իսկ բեմականացումը մտածել էինք մի խումբ արվեստագետների հետ միասին: «Չկա վերադարձ» վիդեո-փերֆորմանսում մենք ցանկանում էինք ցուցադրել ավանդական հասարակարգ վերադառնալու ժամանակակից մարդու ձգտումը և դրա անհնարինությունը: Վիդեո-փերֆորմանսը ներկայացնում էր հետխորհրդային հասարակության մեջ տիրող հակասություններն ու խառնաշփոթը: Այն կառուցված էր հակադիր պատկերներից` ներկա և ապագա, մշակույթ և բնություն, անհատ և հասարակություն և այլն: Շրջադարձային երևույթների կենտրոնում մարդն է, որը, ձգտելով ապագա, հայտնվում է անցյալում` կորցնելով ներկան:

1999-2005 թթ. իմ և ընկերների գրեթե բոլոր ստեղծագործություններում փորձ էր արվում արտահայտել արգելված ցանկությունները: Ցանկություններ, որոնք փոխակերպված են, անճանաչելի, հաճախ նույնիսկ անվանված չեն և կարող են ընկալվել իբրև գոյություն չունեցող: Մարդկային ցանկությունն իր բնույթով հասարակական է, թեպետ մենք հաճախ այն ընկալում ենք իբրև բան, որը դուրս է ընդունված սահմաններից: Մենք փորձում էինք հասկանալ մարդուն: Արդյոք հնարավո՞ր է ապրել առանց բռնության, ո՞րն է մարդու բնական միջավայրը: Ինչո՞ւ մշակույթը, լինելով փոխհատուցող մեխանիզմ, չի կարողանում հստակեցնել այն սահմանները, որտեղ մարդը իրեն կհամարի իր բնական միջավայրի մեջ: Ինչո՞ւ է մարդուն թվում, թե անտառը կամ ծովը իր բնական միջավայրն է: Հնարավո՞ր է արդյոք, որ իրականությունը նմանվի արվեստին: Մենք փորձում էինք այսպիսի հարցադրումներ առաջացնել հանդիսատեսի մեջ՝ օգտագործելով գեղագիտական և հոգեբանական հակադրություններ: 2005 թ. Վենետիկի 50-րդ միջազգային բիենալեի Հայկական տաղավարում ես համադրեցի «Դիմադրություն արվեստի միջոցով» նախագիծը, որում ներգրավված էր չորս հայ արվեստագետ` Դիանա Հակոբյանը, Վահրամ Աղասյանը, Սոնա Աբգարյանը և Տիգրան Խաչատրյանը: Այս արվեստագետներն առավել ակտիվ մասնակցել էին գրեթե բոլոր գեղարվեստական ակտիվ դրսևորումներին, որոնք Հայաստանում ընթացել են 90-ակաների կեսերից խորհրդային տարիներից մնացած հաստատություններից դուրս: Նրանց ստեղծագործություններում առավել սուր ձևով ներկայացվում էին հողագործական-անասնապահական մշակույթի «հեղափոխական վերականգնումը», արդյունաբերական մոդեռնիզացիայից առաջացած զանգվածային հիստերիկ-խելագար բռնկումները: Սրանք բախումներ են, որոնց ականատես ենք լինում, երբ միաբևեռ աշխարհի ձգտող գաղափարախոսությունը բախվում է իրականությանը: Երբ Դիանա Հակոբյանն իր «Ուժի տրամաբանություն» վիդեոաշխատանքում ցուցադրում է կնոջը հատկացված դերերը և հասարակական կազմակերպությունների սոցիալական հարցումների արդյունքները, ուղղակիորեն հարց ես տալիս ինքդ քեզ. արդյո՞ք հնարավոր է հաշտվել աշխարհում տիրող դաժանության և անարդարության հետ, հնարավո՞ր է ստեղծել մի հասարակություն, ուր ինքնահիացումն ու իշխանությունը չեն ներկայանում իբրև «հրապուրիչ խաղ»: Երեք մոնիթորների մեջ «rock & roll»-ային ռիթմով իրար հաջորդող պատկերները ստեղծում են մի դինամիկ շղթա, որն իր վիզուալությամբ հիշեցնում է 60-70-ականների էմանսիպացիոն գործընթացների դրական ներդրումը հասարակական բարքերի ազատականացման մեջ: Որքան էլ Խորհրդային Հայաստանում թույլ կամ աննկատ են եղել վաղ խորհրդային ազատականացման գործընթացների հետևանքները, այնուամենայնիվ, սեռերի հավասարության գաղափարը այլևս հնարավոր չէ ստորադասել մեկ այլ կարևոր նպատակի: Արևմուտքում, 60-ական թվականներից սկսած, սեռական կյանքի ազատականացումը հնարավորություն տվեց բազմաթիվ մարդկանց զգալ իրենց իշխանությունը` սեփական ճակատագրի նկատմամբ: Կարելի է փոխել ապրելու վայրը, մասնագիտությունը, սեռը, մաշկի գույնը և այլն: Դիանա Հակոբյանը փորձում է արթնացնել դիտողի հիշողությունը՝ ներգրավելով նրան 60-ականների ազատականացման այդ պրոցեսի մեջ, որն, այնուամենայնիվ, երկար մի ընթացք է՝ անընդհատ բախվող նեոպատրիարխալիզմի բազմազան դրսևորումներին, որոնք արդարացնում են «ուժի տրամաբանությունը», անիմաստ շահագործումն ու սպառումը: Դիմադրության շարժման հաջորդ ալիքը 2009 թ. ձևավորված «Արտ լաբորատորիա» խմբի գործունեությունն էր: Ի տարբերություն մարմնական արվեստի նախորդ դրսևորումների` այս արվեստագետները ոչ թե քաղաքականությունն են բերում արվեստի դաշտ, այլ, ընդհակառակը՝ արվեստը միացնում են քաղաքանությանը: Իրենց արտիստիկ փերֆորմանսներով նրանք միջամտում են հասարակական փակ համակարգերին՝ փորձելով դրանք ազատականացնել: 2009 թ. Մխիթար Սեբաստացի կրթահամալիրում բացվեց «Արտ լաբորատորիա» խմբավորման «Դիմադրություն» խորագիրը կրող նախագիծը: Մասնակիցները համոզված էին, որ արվեստում ազատականացման պատմությունն իսկ ներկայացնելը դիմադրության ձև է: Մարմնի ճշմարտությունն իբրև գաղափարախոսությունների դեմ ուղղված պայքար դիտարկող արվեստագետները, օգտագործելով հոգեբանական և գեղագիտական հակադրություններ, «մարմնականի և հոգևորի հակամարտությունը» ցուցադրում են որպես արդեն անցյալ դարձած մի աշխարհի արձագանք, որի ձայնային տատանումներից կարող է վտանգվել մեր բոլորի գոյությունը:

Տեքստում զետեղված պատկերները` 1. Արեւիկ Արեւշատյան եւ Ռուբեն Գրիգորյան, «Ճգնաժամ» ցուցահանդեսի կատալոգի էջերից 2. Կարինե Մացակյան 3. Դավիթ Կարեյան 4. Գարիկ Ենգիբարյան