Այսօրվա մամուլի ասուլիսում Ազգային Ժողովի «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Վարդան Բոստանջյանն անդրադարձավ Հայաստանի տնտեսության վիճակին:

Պրն Բոստանջյան, ինչո՞վ է պայմանավորված այս կտրուկ գնաճը: Ինչպե՞ս եք գնահատում գնաճը մեղմելու մեխանիզմները:

Գնաճ երևույթը վատ է ցանկացած հասարակության համար, մասնավորապես ու հատկապես ՀՀ-ի պարագայում:

Այս առումով ես չեմ կարծում, որ ՀՀ-ն լավագույն գործիքաշարն է օգտագործում գնաճի զսպման կամ դրա մեղմման առումով: Գնաճը ՀՀ-ում գերազանցում է 9 %-ը: Դա այն պարագայում, երբ ունենում ենք եկամուտների բավականաչափ ցածր մակարդակ, ունենք մենաշնորհային շուկա, ներմուծման մեծ ծավալներ: Այս ամեն ինչի արդյունքում գնաճը էական ազդեցություն է ունենում հասարակության, նրա վարքագծի, ինչպես նաև տրամադրության վրա:

Դուք նշեցիք, որ գնաճի զսպման ուղղությամբ լավագույն գործիքները չեն օգտագործվում: Օրինակ` ի՞նչ գործիքներ կան, որ չեն օգտագործվում:

Մասնավորապես, հենց առաջինը կասեմ շուկայի մենաշնորհացման հարցը: ՀՀ-ի ընդհանրապես ՀՆԱ-ի ստեղծման մեջ մեծ դեր ունի ներմուծումը, որը մի կողմից կարող է մեծացնել ծառայություններ ոլորտը, բայց մյուս կողմից տեղական արտադրության սահմանափակվածությունը բերում է նրան, որ մեզ մոտ կարող են լինել գործազրկության որոշակի մակարդակ, ցածր եկամուտներ: Այս պարագայում տարբեր հնարավորությունների ու հզորությունների տնտեսվարող սուբյեկտներ կարող են հանկարծակի հայտնվել ոչ ավելի հարմար իրավիճակում, ինչը սահմանափակում, եթե չասեմ` վտանգում է տնտեսական մրցակցության պաշտպանությունը: Մյուսը կուրսի հարցն է: Ցանկացած պարագայում ավելի կայուն արտարժույթների նկատմամբ ՀՀ-ի արժույթի հարաբերակցության հարցը ակնհայտորեն պետք է լինի այնպիսին, որ չվտանգի ՀՀ տնտեսվարող սուբյեկտներին, այսինքն` բոլոր նրանց, ովքեր գործունեություն են իրականացնում. դա կլինի արտադրության ոլորտ, դա կլինի ծառայությունների մատուցման ոլորտ: Այս առումով մենք ունենք դժվարություն: Մյուսը տնտեսական նորմատիվների խնդիրն է: Տնտեսական նորմատիվները գտնվում են հաճախ այնպիսի մակարդակներում, որոնք բացառում են տնտեսվարող սուբյեկտների ընդհանրապես և մասնավորապես բանկային համակարգի ավելի արդյունավետ գործունեությունը: Համաշխարհային բանկի` աշխարհի երկրների զարգաման ցուցանիշով որոշվում է, թե տարբեր երկրում ինչպիսին է հարկային բեռը տնտեսվարող սուբյեկտների վրա: ՀԲ-ի այդպիսի ցուցանիշի գնահատմամբ, ՀՀ-ում այդ բեռը կազմում է 41 %` ի դեպ, չհաշված ԱԱՀ-ն: Պատկերացրեք, որ Վրաստանում այդ նույն ցուցանիշը 15 % է: Նման պարագայում հաշվի առնելով նաև այն հանգամանքը, որ կապիտալը, ըստ էության (և էդպես էլ պետք է լինի) հայրենիք չի ճանաչում, այն հոսում է այնտեղ, որտեղ իր համար ավելի բարենպաստ պայմաններ կան:

Պրն Բոստանջյան, Դուք նշեցիք Հայաստանում հարկային բեռի ծանր լինելու մասին և հարևան Վրաստանի օրինակը բերեցիք: Դուք իշխանության մեջ եք: Ինչո՞ւ մի օրինագիծ չեք առաջարկում, որ հարկային բեռը թեթևացվի:

Նման ձևի օրինագծեր կան ու ոչ քիչ: Մասնավորապես, «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունը իր օրինագծով առաջարկում է, որ ամբողջ բյուջեի ծախսերի (1 տրիլիոն ծախսեր պետք է իրականացվեին 2011 թ. ընթացքում) 0,5 %-ը, որը անում է 5 մլրդ դրամ (13 մլն դոլար), պետությունը տրամադրի փոքր ու միջին ձեռնարկատիրության զարգացմանը, դրա գործունեության խթանմանը` զերծ պահելով այդպիսի ձեռնարկություններին ֆինանսական շուկա մտնելուց և թանկ տոկոսադրույքներով վարկեր վերցնելուց: Այսինքն` եթե մենք բյուջետային վարկերի ձևով տրամադրում ենք դրանք սուբյեկտներին, կախված նրանց ծրագրերից, նրանց գործունեության տեսակներից, մենք ընդհուպ կարող ենք բյուջետային վարկերը կազմակերպել անտոկոս կամ փոքր տոկոսներով: Այսինքն` տնտեսվարող սուբյեկտը կարող է իր գործունեությունը ծավալել շատ ավելի մատչելի, զսպված տոկոսադրույքների պայմաններում:

Հարկային բեռի թեթևացման վերաբերյալ օրինագիծ առաջադրե՞լ եք, որ տոկոսը իջնի. այդ 41 %-ը դառնա, ենթադրենք, 30 կամ 20:

Այդ առումով ընդհանրապես պատգամավորական նախաձեռնությունները ավելի զուսպ են, որովհետև սա միանգամից գործադիր իշխանության կողմից է կատարվում, որովհետև այդտեղ հարկային քաղաքականություն կա, բյուջետային, ԿԲ-ի կողմից դրամավարկային քաղաքականությունը կա: Այս քաղաքականությունների կոորդինացման առումով պատգամավորները (ամբողջ աշխարհում էլ ընդունված է) երբևիցե թույլ չեն տա, որ տոկոսադրույքների փոփոխություններ առաջարկվեն: Առաջարկվելու իսկ պայմաններում էլ հավանականությունը բավականաչափ մեծ է, որ այդպիսի օրենքները չընդունվեն ԱԺ-ում: Իսկ ընդհանուր առմամբ կարելի է պապուլիզմի համար, ենթադրենք, ԱԱՀ-ի կտրվածքով նախաձեռնությամբ հանդես գալ, որ «թող լինի դա 3 %»: Պարզ է, որ այդպիսի բան չի կարող լինել: Սա վերաբերում է հարկատեսակներից յուրաքանչյուրին: Եվ ընդհանարապես, հարկային ծանրաբեռնվածությունը տնտեսվարող սուբյեկտների վրա պայմանավորված չէ միայն հարկերի դրույքաչափերով, այլև այլ պայմաններ կարող են լինել, որոնց պարագայում բեռը, ինչքան էլ թվացյալ մեծ լինի, այդուհանդերձ, չի կարող դառնալ արգելակող գործոն տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության շարունակման կամ զարգացման համար:

Պրն Բոստանջյան, հատկապես սկսնակ տնտեսվարող սուբյեկտների համար գնալով ավելի ու ավելի է դժվարանում վարկեր վերցնելը: Ձեր կարծիքով ի՞նչ պետք է արվի այսօր իրավիճակը շտկելու համար:

Վարկային ոլորտում տոկոսադրույքը կազմում է գրեթե 11 %: Այսինքն` ֆինանսական ռեսուրսները, որոնք ուղղվում են տնտեսվարող սուբյեկտներին վարկավորելու առումով, ՀՀ-ն մի ձևով ձեռք է բերում, մյուս կողմից` դրանք տրամադրում է 11 % տարբերությամբ:  Սա սարսափելի վատ ցուցանիշ է: Ամեն մի երկիր, փաստորեն, այս տոկոսը մեծացնելով, ըստ էության, տնտեսվարող սուբյեկտների համար ստեղծում է շատ ծանր, մշուշոտ վիճակ: Եվ ըստ էության, բացառված է, որ բազմաթիվ տնտեսվարող սուբյեկտներ և առաջին հերթին սկսնակները կարողական մտնել տնտեսական գործունեության դաշտ, ավելին` այնտեղ իրականացնել համապատասխան գործունեության: Ես մի անգամ ԱԺ ամբիոնից ասել եմ. եթե Ամերիկայի նման հարուստ ու մեծ երկիրը հանկարծակի էքսպերիմենտի համար ունենա ֆինանսական այն վիճակը ու տոկոսադրույթների այն մակարդակը, ինչ ՀՀ-ում է, իմ կարծիքով, չի կարող մեկ շաբաթից ավելի գոյատևել:

Պետությունը արտաքին շուկաներ գտնելու հարցում անմիջականորեն պե՞տք է օգնի տնտեսվարողներին, թե՞ այդ հարցը տնտեսվարողներն ինքնուրույն պետք է լուծեն: Չե՞ք կարծում, որ արտաքին շուկաներ գտնելու հարցում տնտեսվարող սուբյեկտներն ավելի շատ բախտի քմահաճույքին են թողնված:

Իհարկե, ես` որպես կոալիցիոն մարդ, իբր էդպես պետք է ասեմ, որ «գիտեք, պետությունը փորձում է»: Բայց ներկա պահին ես չեմ նկատում, որ պետությունը ակտիվ քաղաքականություն է վարում միջազգային շուկաներում ՀՀ-ի համար հնարավոր լավագույն տեղ ապահովելու առումով, և տեղը էդպես չի, որ գնում ենք ու խնդրում ենք էդ շուկաներին, որ «թողեք` մենք էլ էստեղ գործունեություն ծավալենք»: Բոլոր դեպքերում շուկան մնում է շուկա, և դա ազատական տնտեսության կարևորագույն, աքսիոմատիկ պահն է. շուկա է, ապրանքը դրել ես, այն ձեռք են բերում կամ ձեռք չեն բերում: ՀՀ-ում, փաստորեն, մենք չենք կարողանում այնպիսի պայմաններ ունենալ, որ այնպիսի արտադրանք թողարկենք, որ շուկաներում մրցունակ դառնա: Այս առումով մինչև արտաքին շուկաներում տեղեր փնտրելը, առաջին հերթին պետք է աշխատել` ինչպես խթանել տնտեսվարող սուբյեկտին, որ ինքը մրցունակ արտադրանք թողարկի: Ես ուզում եմ ենթադրել, որ ՀՀ-ում, փաստորեն, տնտեսական գործունեության անելը, մասնավորապես արտադրական առումով, գոյատևման հարց է լուծում: Եվ միտումներ կան, որ, ասենք, որոշակի ոչ մեծ, Հայաստանի առումով նաև մեծ կապիտալներ փնտրում են ճանապարհներ` ուրիշ տեղ գործունեություն ծավալելու համար: Ցանկացած պարագայում բացառված է, որ եթե մենք ունենանք բարենպաստ պայմաններ, մեր երկրում չուզենանք գործունեության ծավալել: Ինչի՞ ես պետք է լրացուցիչ ծանրաբեռնվածություններ կրեմ, ի դեմ այլ երկիր գնալու. եթե ես էդ բանը արդեն ուզում եմ անել, նշանակում է, որ էստեղ ինձ համար էդքան լավ չեն պայմանները:

Դրամն ավելի արհեստակա՞ն միջամտություններով է կարգավորվում, թե՞ դրամ-դոլար փոխարժեքն օբյեկտիվ պատճառաբանություն ունի:

Ընդհանրապես ոչ շատ արտակարգ մոտիկ լինելով դրամավարկային քաղաքականության կարգավորման ինստիտուտին` մենք այդ մասին տեղեկություններ ենք ստանում պաշտոնական հրապարակումներից, և ես հակված չեմ այն գնահատելու բարձր մակարդակով: Իհարկե, դրամավարկային քաղաքականությունը, ըստ էության, բարդ ինստիտուտ է, և ՀՀ-ի պարագայում, պայմանավորված բազմաթիվ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ հանգամանքներով, կարող են մեծ շեղումներ լինել, հատկապես այն պարագայում, երբ ֆինանսական շուկան մեր հանրապետությունում 92 %-ով կառավարվում է մեկ կետից` Կենտրոնական բանկի կողմից: Սա ևս իր հերթին ստեղծում է որոշակի բացասական մոտեցումներ ընդհանրապես ֆինանսական համակարգի առողջացման, դրա կայացման, կայունության համար:

Կարո՞ղ եք կանխատեսել` ինչպիսի դրսևորումներ կունենա դրամ-դոլար փոխարժեքը:Իհարկե, չեմ կարող կանխատեսել:

Կարող են կանխատեսել բացառապես նրանք, ովքեր արդեն գիտեն այդ սցենարների մասին: Այդ սցենարները, իմ կարծիքով, որոշակի առումով կրում են անոմալ բնույթ և պայմանավորված են բազմաթիվ հանգամանքներով: ՀՀ-ում ֆինանսական հոսքերի կառավարման առումով գոյություն ունի մի վիճակ, որի պարագայում, իհարկե, մեր ազգային արժույթը կարող է ավելի ուժեղանալ, կարող է չուժեղանալ: Եվ ես իմ ուսումնասիրությունների պարագայում ուզել եմ նկատել (միգուցե սխալ եմ նկատել), որ դա ինչ-որ տեղ նաև կրում է սուբյեկտիվ բնույթ:

Ինչպե՞ս եք վերաբերվում Հայաստանում ազատ տնտեսական գոտիներ հռչակելու հարցին:

Ազատ տնտեսական գոտի ինստիտուտը այդքան չի գերում մեզ: Մենք ինքներս փոքր երկիր ենք և չունենք կարգավորման կատարյալ դաշտ: Այս պարագայում, պատկերացնո՞ւմ եք, որ մենք ազատ տնտեսական գոտի ստեղծենք: Դա նույն բանն է, որ բոլոր տնտեսվարող սուբյեկտները, անկախ ֆիզիկական իրենց գործունեության տեղամասից, կգնան էնտեղ կգրանցվեն միայն նրա համար, որ իրենց պարտավորությունները չկատարեն պետության նկատմամբ: Սա էլ վիճակ չի էն առումով, որ, փաստորեն, մենք չենք ունենա եկամուտներ, համաձայն որոնց` իշխանությունը իրականացնում է գործառույթներ, որոնք չի կարող չիրականացնել:

Պրն Բոստանջյան, Դուք կոնկրետ չասացիք, որ դժգոհ եք տնտեսական քաղաքականությունից: Բայց, համենանդեպս, Ձեր խոսքից հասկացվեց, որ այնքան էլ գոհ չեք: Եղե՞լ է տնտեսական ոլորտին առնչվող այնպիսի մի օրինագիծ, որին «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցությունը դեմ է քվեարկել:

Եղել են նման դեպքեր, հատկապես բոլոր այն օրինագծերը, որոնք ուղղակիորեն առնչվում են հանրապետությունում փոքր և միջին բիզնեսի զարգացմանը: ՀՀ-ի նման ոչ մեծ երկրի առումով փմձ-ին մենք այլընտրանք չունենք: Ուրեմն այս չափերի շրջանակներում պետք է մենք գործունեություն ծավալենք: Մենք չենք ապրում կենտրոնացված կառավարման, այսինքն` Սովետական Միության պայմաններում, երբ բազմաթիվ հարցերում պրոբլեմներ գոյություն չունեին, և մենք ընդհուպ կարող էինք զարկ տալ նաև խոշոր բիզնեսին: Հիմա` այս պարագայում, ՀՀ-ն կարող է փմձ-ն զարգացնել: Դրա զարգացման համար, բնականաբար, կարգավորման բարենպաստ դաշտ է անհրաժեշտ, և բոլոր պարագաներում այն օրինագծերին, որոնք փմձ-ի համար կարող են խոչընդոտ լինել, առնվազն «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության ներկայացուցիչները կողմ չեն քվեարկել: