Բերդ քաղաքից սահմանամերձ Մովսես գյուղ տանող երկու ուղի կա. մեկը Նորաշենով ձգվող, նախկին հանդամիջյան 17 կմ երկարությամբ ճանապարհն է, մյուսը` Այգեպարից թեքվող, սահմանի երկայնքով ձգվող 14 կմ-ոց ճանապարհը:

Այս ճանապարհը գոնե մինչ Այգեպար ասֆալտապատ է, որից հետո սկսվում է «չարչարանաց ուղին»: Նախկին օդանավակայանի խաչմերուկում Մովսեսի ուղղությունը ցույց տվող ճանապարհային ոչ մի նշան չկա, ուստի տեղանքին անծանոթը դժվար է կողմնորոշվում: Բերդ քաղաքում ռազմական ոստիկանության սպան մեզ խորհուրդ տվեց ռիսկի չդիմել, այդ վտանգավոր ճանապարհով չանցնել: «Մոտ 15 օր առաջ ճանապարհի վրա կրակում էին»,- տեղեկացրեց Մովսեսի բնակչուհի Ժասմինա Այվազյանը:

Վերընթաց խճապատ ճամփան խորդուբորդ է: Մեքենաների երթեւեկը մոտակա ադրբեջանական հենակետերից պաշտպանելու համար ճանապարհի եզրերին բարձր, շուրջ 4մ բարձրությամբ հողապատնեշներ են կառուցել: Այնպիսի տպավորություն է, կարծես թունելի միջով ես անցնում: Գյուղի ծայրին 80-ականների վերջին կառուցված, սակայն պատերազմի վտանգի պատճառով այդպես էլ չբնակեցված մի քանի տներ են:

Մովսես գյուղը 270 տարվա պատմություն ունի, բնակավայրի անունն առնչվում է գյուղի Մովսես քահանայի հետ: 2005 թ.-ից համայնքը ղեկավարող Լյուդվիգ Ապերյանն ասում է, որ գրանցված 2700 բնակիչներից փաստացի բնակվում է 1800-ը, մնացածն արտագաղթել է: Համայնքի այս տարվա բյուջեն 18 մլն 100 հազար դրամ է, որից պետական լրավճարը` 15.5 մլն դրամ: Տեղական բյուջեի զգալի մասը ծախսվում է համայնքապետարանի եւ դրա ենթակայության տակ գտնվող մշակութային, կրթական հիմնարկների 13 աշխատողներին աշխատավարձ վճարելու համար: Անցյալ տարի հողի հարկը գանձվել է նախատեսվածի 48%-ի չափով: Համայնքի ղեկավարի վկայությամբ` սեփականաշնորհումից մինչ այժմ հողի հարկի եւ գույքահարկի պարտքը կազմում է 11.4 մլն դրամ: Հողատերերից շատերն անվճարունակ են, ոմանք էլ տարիներով բացակայում են, հողերի մի մասն էլ չի մշակվում սահմանին մոտ լինելու պատճառով: Սակայն կան նաեւ անբարեխիղճ հարկատուներ:

Լյուդվիգ Ապերյանի խոսքերով` առկա են պայմանագրային զինծառայողներ եւ մանկավարժներ, ովքեր 50 հազար դրամից ավելի հարկային պարտավորություններ ունեն: Համայնքապետարանը դիմել է մարզպետարան, որպեսզի պարտքեր ունեցող զինծառայողները պաշտպանության նախարարության միջնորդությամբ, ինչպես նաեւ մանկավարժները, աստիճանաբար մարեն դրանք: Արդյունքում մի քանի մանկավարժ որոշ չափով նվազեցրել է պարտքը, սակայն, ընդհանուր առմամբ, պատկերը նույնն է մնացել: Մովսեսն Ադրբեջանի հետ 37 կմ-ոց սահման ունի: Այստեղ պատերազմի հետքերը դեռ նկատելի են: Թեւեւ ադրբեջանական հրետակոծությունից վնասված տների մի մասի տերերը պետական աջակցություն են ստացել, սակայն ռմբակոծված 55 առանձնատան վերականգնման համար դեռեւս պետական օգնություն չի հատկացվել` կառավարությունը գումարներ չունի:

Գյուղում 540 հա վարելահող կա: Շուրջ 200 հա-ն ականապատված է, գտնվում է վտանգավոր գոտում կամ հայկական եւ ադրբեջանական դիրքերի միջեւ: Դրանից շուրջ 100 հա-ը եղել է խաղողի եւ պտղատու այգի: Մշակվող 350 հա տարածքում հացահատիկ, եգիպտացորեն, կարտոֆիլ, բանջարանոցային մշակաբույսեր են ցանում: Ոռոգելի միակ տարածքը 34 հա խաղողի այգին է: Մովսեսը քարքարոտ տեղանքում է, տնամերձերն ամռան տապին ժամանակացույցով տրվող խմելու ջրով են ոռոգում, իսկ գյուղի միջով հոսող գետի ջրերն ադրբեջանցիների դաշտերն են ոռոգում: Հողերը ոռոգելի դարձնելու համար համայնքապետարանը 2 ծրագիր է ներկայացրել կառավարություն` 100 մլն դրամ ընդհանուր արժեքով: Պատասխանել են, որ դրանք կընդգրկվեն «Հազարամյակի մարտահրավերներ» ծրագրում: Սա Մովսեսի համայնքապետին լավատեսություն չի ներշնչում. նախ` Հայաստանում այս ծրագրի իրականացումը կասկածի տակ է: Համայնքն էլ ի զորու չէ վերոհիշյալ ծրագրով նախատեսված 15% ներդրումը կատարել: Խմելու ջուրն այստեղ հիմնահարց է: Այն տրվում է 3 օրը մեկ, սակայն թաղերում, տներից 150-200 մ հեռավորությամբ ծորակներ կան տեղադրված, որտեղից միշտ կարելի է ջուր վերցնել: Խնդիրը լուծելու համար հունական ոչ պետական կազմակերպությունների կողմից իրականացվող «Հելլենիկ օգնություն» ծրագրի երկու փուլով խմելու 18 կմ ջրագիծ եւ ներքին ցանց պիտի կառուցվեր: Սակայն մինչ 2004 թ. իրականացվել է միայն առաջին փուլը, կառուցել են 10 կմ-ը: Ծրագիրն ավարտելու խնդրանքով համայնքապետը 2 տարի առաջ դիմել է Հայաստանում Հունաստանի դեսպանատուն, սակայն ապարդյուն... Հիմա 2.5 կմ երկարությամբ խմելու ջրագծի ներքին ցանցի շինարարությունն ավարտին է մոտենում: Խողովակների արժեքը` 2.5 մլն դրամ, տրամադրել է «ՎիվաՍելը», 700 հազար դրամ ներդրել է է համայնքը, որոշ չափով աջակցել են Մոսկվայում ապրող մովսեսցիները:

Պետբյուջեի 100 մլն դրամ ֆինանսավորմամբ ավարտին է մոտենում մշակույթի տան հիմնանորոգումը: Դեկտեմբերին կգործարկվի մանկապարտեզի նոր շենքը: Այդ նպատակով 37 մլն դրամ է տրամադրել «ՎիվաՍելը», եւս 23 մլն դրամ հանգանակել են Մոսկվայում ապրող մովսեսցիները: Մոսկվաբնակ մի մովսեսցու (ով չցանկացավ հրապարակել իր անունը) ավելի քան 1 մլն դոլար ներդրմամբ գյուղի կենտրոնում բազալտակուռ եկեղեցի է կառուցվում: Կրկին մոսկվաբնակ մովսեսցիների միջոցներով լուծվում է գիշերային լուսավորության խնդիրը:

Այս կառույցները թեեւ ժամանակավոր աշխատատեղեր են ստեղծում, սակայն չլուծված են մնում գյուղի ամենակենսական խնդիրները` գյուղտեխնիկայի մաշվածությունը եւ արտադրված մթերքների իրացումը: Գյուղտեխնիկայի հավաքակայանը սահմանի մոտ է եղել: Կռիվների ժամանակ թեեւ հասցրել են մեքենաներն ու տրակտորները կրակի տակից դուրս բերել, սակայն շարքացանները, կուլտիվատորները, մեքենաների պահեստամասերը ադրբեջանական ռմբակոծության տակ են մնացել: Գյուղում երկու կոմբայն կա` 28 եւ 26 տարեկան: Համայնքապետարանի տրամադրության տակ գտնվող 2 տրակտորները նույնպես հին են` 1981 եւ 1968 թվականների արտադրության: Տեխնիկան հաճախ է շարքից դուրս գալիս, իսկ նորոգելու հնարավորությունները սուղ են:

Գյուղացին առանց ոռոգման ջրի, դժվարությամբ աճեցրած սակավ բերքն իրացնելու հնարավորություն չունի: Միայն խաղողն է հանձնում Բերդում գործող Երեւանի կոնյակի գործարանի ընդունման կետ: Խորհրդային շրջանում 3 հերթափոխով աշխատում էր Այգեպարի պահածոների գործարանը, որտեղ գյուղացիներից նույնիսկ թութ էին ընդունում: Մովսեսի երիտասարդության զգալի մասն արտագաղթել է, անասնապահությամբ զբաղվողների թիվն էլ նվազել է: Համայնքապետի վկայությամբ` նախկինում Մովսեսում 1000 գլուխ խոշոր եղջերավոր անասուն կար, այժմ` 300: Գյուղացին չի ցանկանում անասնապահությամբ զբաղվել, քանի որ այն եկամտաբեր չէ: «Աշտարակ կաթ»-ը Նորաշենի ընդունման կետում կաթի լիտրը 90-100 դրամով է գնում»,- ասում է Լյուդվիգ Ապերյանը:

Հեռավորության պատճառով մովսեսցին հնարավորություն չունի բերքը Երեւանում վաճառել, տեղում էլ վերամշակող ձեռնարկություններ չկան: Ռուսաստանում բնակվող մովսեսցիներն առայժմ գյուղում գյուղատնտեսական մթերք վերամշակող ձեռնարկություն հիմնելու մտադրություն չունեն: Մինչդեռ ժամանակը չի սպասում, վտանգված է Մովսեսի ապագան: Նվազել են ծնունդները, ավելացել` մահերը: Գյուղի երկու գերեզմանատներին անցյալ տարի նորն է ավելացել:

«1989 թ. գյուղի դպրոցում 1090 աշակերտ կար, հիմա` 220: Մոսկվայի դպրոցներում ավելի շատ մովսեսցի դպրոցականներ կան, քան այստեղ»,- տխրությամբ փաստում է համայնքապետ Ապերյանը, ում 4 զավակներից 3-ը Ռուսաստանի մայրաքաղաքում են բնակվում: