«Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալ» (DVV International) գերմանական կազմակերպության՝ Թուրքիայի և Կովկասյան տարածաշրջանային գրասենյակը 2007թ․-ից ի վեր իրականացնում է հայ-թուրքական հաշտեցմանն ուղղված ծրագիր, որը տարբեր տարիներին կրել է տարբեր անունները․ «Լսելով միմյանց», «Խոսելով միասին», «Գործելով միասին»։  «Հետքը» զրուցել է կազմակերպության կենտրոնական՝ Բոննի գրասենյակի f\ֆոնդահայթայթման ավագ մենեջեր Նազարեթ Նազարեթյանի հետ, որը Հայաստանում էր՝ ամփոփելու «Գործելով միասին» ծրագիրը։

Հետք - Կա՞ ինչ-որ նախապատմություն, թե ինչպես մեկնարկեց ծրագիրը, և ինչու հատկապես Թուրքիա։

Նազարեթ Նազարեթյան - Սկզբնապես մտածում էինք երկխոսությունն սկսել Ադրբեջանի հետ, բայց որոշեցինք աշխատել Թուրքիայի հետ, որովհետև Թուրքիան մեծ պետություն է ու շատ հարցերին ավելի գլոբալ է նայում։ Ճիշտ է, Ցեղասպանությունը թուրքերի համար մեծ խնդիր է, որովհետև այն շատ մեծ հետևանքներ կարող է ունենալ նրանց համար, բայց նրանք ամեն ինչին հեռավորությունից են նայում, ու հասարակությունն էլ ավելի տարատեսակ է, ու այդ հարցը նրանց համար առօրեական չէ, ինչպես, օրինակ, Ադրբեջանի համար։

Ամենաառաջին քայլն այս ուղղությամբ եղել է 2007-ին, երբ կազմակերպել էինք մի կոնֆերանս՝ միջմշակութային երկխոսության, որին գրանցվել էր մի թուրք պրոֆեսոր։ Նրա ելույթը ոչ միանշանակ ընկալվեց հայ մասնակիցների կողմից, որովհետև նա խոսում էր վիքտիմիզացիայի մասին։ Սակայն մենք որոշեցինք այդ պրոֆեսորի, հայ և այլ թուրք գիտնականների և հասարակական գործիչների հետ համատեղ հանդիպում կազմակերպել ու մտածել, թե ինչ կարող ենք անել։ Այդ եռօրյա հանդիպումը համընկավ ֆուտբոլային դիվանագիտության սկսվելու հետ, ու այն պրոցեսը, որ կատարվում էր պետական մակարդակում, որոշ առումով դրական ֆոն էր ապահովում ծրագրի սկզբի համար։ Երեք օր քննարկեցինք, տարբեր գաղափարներ առաջ եկան, թե ինչպես կարելի է անել, ու մենք ընտրեցինք երկու թեմա, որոնք հոգեհարազատ են «Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալի» համար՝ մեծահասակների կրթությունը և բանավոր պատմությունը։

- Ինչո՞վ է արդյունավետ բանավոր պատմության մեթոդը։

- Միշտ խնդիր կա, թե ինչպես գնահատել այն պատմությունը, որ եղել է 40-50 տարի առաջ և ինչպես են նայում հիմա դրան։ Պատմության հետ առերեսվելը ցանկացած հասարակության համար շատ կարևոր է, որպեսզի հասարակությունն ինքն իրեն ճանաչի։ Գերմանիան այդ հարցում մեծ փորձ ունի, որը հեշտ չի եղել։ Այն սկսվել է դպրոցներից, երբ երեխաները տուն գնալով իրենց ծնողներին սկսել են հարցնել, թե ինչ էինք նրանք անում Հոլոքոստի ժամանակ, որից հետո այն վերաճել է հասարակության ներքին պահանջի։

Այս կերպով հասարակությունն ինքն իր հետ առնչվում ու գնահատում է անցյալը, ու այդ պրոցեսը դժվար է, որովհետև մարդը, սովորաբար իրեն ու իր նախնիներին դրական է վերաբերվում ու, դժվար է ասել, որ իմ ծնողն, օրինակ, հրեա է սպանել։ Ու եթե ոչ բոլորն են սպանել, ապա, երբ տարել են նրա հարևանին՝ ոչ ոք ոչինչ չի արել կամ գրեթե ոչ ոք ոչինչ չի արել, այսինքն գրեթե բոլորն էլ որոշ չափով մասնակից են եղել Հոլոքոստին։

Ու երբ սկսում ես առերեսվել այդ ամենին ու որոշ դատողություններ ես անում, հասարակությունում մեխանիզմ է ձևավորվում, որի նպատակն այն է, որ նման բան այլևս երբեք չկրկնվի։

- Ի՞նչ օրինակով կարելի է տեսնել, թե ինչպես է այդ մեխանիզմն աշխատում։

- Հասարակությունը շատ զգայուն է դառնում նման հարցերի նկատմամբ, ու հենց որ Հոլոքոստ հիշեցնող որևէ մեսիջ է լինում, այն մեծ քննարկում է առաջացնում, որը հետաքրիր է դիտել։ Երբ այս տարվա ապրիլին Ցեղասպանության մասին քննարկումներ էին գնում Գերմանիայում՝ հասարակության համար միանգամից պարզ էր, թե ինչի մասին է խոսքը։ Որովհետև, երբ գերմանական փաստաթղթեր հրապարակվեցին, որտեղ 1915թ․ Թուրքիայում աշխատող զինվորական գործիչներ իրենց նամակներում գրում էին, որ հայերը «խեղճ թուրքերի արյունն են խմում» ու տիրապետում են մեծ քանակությամբ ֆինանսների և գործարանների՝ այն գերմանացու գլխում, որ կարդում է այդ մասին՝ միանգամից վառվում է լույսը, որ նույն պատմությունը եղել է հրեաների հետ, ու ինքը միանգամից հասկանում է, որ դա ցեղասպանություն է։ Այդ տեսակետից պատմության հետ առերեսվելը քաղաքացիական կրթության բացադրիչ է: Սա գերմանական հասարակության կողմից մեթոդի ընկալումն էր, որը կիրառվել է այս ծրագրում։ Այս  մեթոդով «Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալ»-ն աշխատել է տարբեր երկրներում, օրինակ Ռուսաստանում ծրագրեր են իրականացվել ռուս և գերմանացի զինվորների հետ։

Այդ ամենը հաշվի առնելով՝ միտք առաջացավ Թուրքիա-Հայաստան ընդհանուր պատմության վերաբերյալ նմանատիպ ծրագիր իրականացնել, քանի որ Ցեղասպանությունը մինչև հիմա ազդեցություն ունի թե Թուրքիայի և թե Հայաստանի հասարակությունների վրա, որպեսզի նրանք ավելի լավ պատկերացում ունենան միմյանց մասին։

- Դիտելով հայ-թուրքական հաշտեցմանն ուղղված տարբեր ծրագրերում հայ և թուրք մասնակիցների վարքը՝ նկատելի է, որ երկու խմբերը նույն ծրագրերում հիմնականում չեն հատվում և կա զուգահեռության ակնառու դրսևորում։ Արդյո՞ք այն պակասել է այս ծրագրի 8 տարիների ընթացքում։

-Այդ երևույթը կար և հիմա էլ կա, ու դա միշտ էլ լինում է, ու չի լինում, որ բոլորը խառնվեն։ Պրոցեսները շատ բարդ են, պատմությունը բարդ է, հայ-թուրքականը գերմանականից առանձնանում է նաև նրանով, որ Գերմանիան պարտվել էր և հարկադրված էր ընդունել և քայլեր անել, ու մոտ 25 տարի պահանջվեց, որ հասարակությունն արթնանա ու ինչ-որ պրոցեսներ գնան։ Իսկ Թուրքիան Լոզանի պայմանագրով հայերի հետ կապված ոչ մի պատասխանատվություն չէր կրում։ Մեր դեպքում՝ մոտ 100 տարուց հետո մինչև վերջերս լռություն էր կամ մերժում․ մարդկանց էին դատում։ Այդ իրավիճակը փոխվեց Դինքի սպանությունից հետո, ինչպես նաև քրդական հարցի ակտիվության պատճառով, և Թուրքիայում մեծ փոփոխություններ տեղի ունեցան։

Իրականում հայերը թուրքերին չեն ճանաչում և խոսում են հարյուր տարի առաջ ճանաչած թուրքերի մասին՝ թե դրական, և թե բացասական առումով։ Նույնպիսին է թուրքերի գիտելիքը հայերի մասին։ Ու դրանք 100 տարվա հիշողություններ են։ Այսօրվա Թուրքիան ուրիշ պետություն է, ու այսօրվա թուրքերն ուրիշ մարդիկ են։ Մեր մոտ մեծ դիմադրություն կա իրավիճակին իրական գնահատական տալու առումով ու իրավիճակը հասկանալուն․ թուրքը մնում է թուրք։ Նույն իրավիճակն է նաև Թուրքիայում։ Բայց պետք է իմանալ, թե ով է քո հարևանը և ըստ դրա կառուցել քո գործողությունները։ Շատ բացասական ֆոն կա․ բացասական քարոզ, դավաճաններ, ինչպես նաև՝ Ասսալան։ Բայց որպեսզի քո հարևանին ճանաչես, պիտի հասկանաս, թե ինչ է մտածում։

Ու երբ մարդիկ ծանոթանում են միմյանց հետ ու շփվում, ուրիշ զգացումներ են առաջանում։ Մեր համար կարևոր է, որ տեղեկատվություն լինի երկու կողմից, որովհետև մարդիկ ազդվում են, երբ պատմություններ են լսում միմյանց անցյալի մասին, իրենցից ոմանք նույնացնում են այդ մարդուն և նրա հետ պատահածը իրենց հետ։

- Դուք խոսակցության սկզբում շոշափեցիք մեծ և փոքր պետություն լինելու հանգամանքը։ Կա՞ արդյոք որևէ կապ Հայաստանի և Ադրբեջանի՝ Թուրքիայի համեմատ փոքր պետություն լինելու միջև։

-Ես այլ բան նկատի ունեի։ Իմ տպավորությամբ՝ մենք էլ, Ադրբեջանն էլ գնալով փոքրանում ենք, մեր տեսադաշտն ու աշխարհի ընկալումը ավելի սևեռվում է դեպի ազգայինն ու ավանդականը, որը վատ չէ, բայց եթե ամեն ինչն ես դրանով փոխարինում, դա փոքրացնում է թե քեզ, թե քո մտածելակերպը, և թե քո դերը, որը խաղում ես աշխարհում կամ քո տարածաշրջանում։

Մեծ և փոքր քաղաքում ապրող մարդիկ տարբերվում են։ Երբ ասում ես, որ ամեն ինչ պիտի լինի այսպես՝ ֆիլտրված, ստանդարտները՝ այսպես, դու փոքրանում և դառնում ես գեղջուկ, նեղանում ես, ու դու չես կարող աշխարհին մեծ բաներ տալ։ Մենք միշտ հպարտանում ենք, որ մենք մեծ երաժիշտներ կամ նկարիչներ ենք տվել, բայց փոքր պետությունը մեծին ներդրում չի կարող ունենալ, այսինքն որքան շատ ես դու քո յուղի մեջ տապակվում, այնքան հեռանում ես գլոբալ իրականությունից ու այդքան  քո դերն ու հնարավորությունը նվազում է։ Արամ Խաչատրյանը կամ Ազնավուրը մեծ պետության մեջ գլոբալ մտածող մարդիկ էին։ Եթե դու փոքրանում ես քո ավանդույթների շրջանակներում, չես կարող լինել աշխարհի մաս։ Ու  ինչքան սեղմվում ես, այնքան քո պրոբլեմները օտագործվում են հեշտ կառավարելու համար։

Աշխարհը կարիք ունի բազմազանության․ դու պիտի կարողանաս պահել քո ազգայինը, բայց լինես հասկանալի աշխարհին։