«Սրա հետ այսօր համաձայնվում են նույնիսկ պարտված այն քաղաքական ուժերը, որոնք խուսափում են բուն քվեարկության փուլի կեղծման մասին հայտարարություններ անել: Չի կարելի ասել, որ ուրիշի փոխարեն քվեա ր կեցին, լցոնումներ եղան, քվեաթերթիկները սխալ հաշվեցին, մեկը մյուսի փոխարեն դրեցին եւ այլն: Այո, մարդիկ գնացին եւ իրենք իրենց ձեռքով ընտրեցին: Բայց ասել, որ ամեն ինչ արդար է եղել, չի կարելի: Շատ դժվար է մի հասարակության մեջ, որտեղ գրեթե բոլորն իրար ճանաչում են, բաժանել ընտրակաշառք եւ թաքցնել դա»,- աում է Հրայր Թովմասյանը: Ընտրակաշառք տալու եւ վերցնելու պատճառները մեկնաբանում է Իրավական համակարգի ամրապնդման խորհրդատվության ծրագրի իրավաբան, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու Հրայր Թովմասյանը:

- Ինչո՞ւ են մարդիկ ընտրակաշառք վերցնում:

- Պատճառներից առաջինն իրավական մշակույթի բացակայությունն է: Մարդկանց մեջ արմատացել է այն գիտակցությունը, որ, միեւնույն է, ոչինչ չի փոխվի: Հասարակության այն մեծ զանգվածը, որը վերցրել է ընտրակաշառք, իմ դիտարկումների համաձայն, ունի հետեւյալ մոտեցումը. «Դե մեկ է, բոլորն էլ նույնն են, ոչինչ չի փոխվի, անցնելու է նա, ով պետք է անցնի, այդ դեպքում ես այս վիճակից դուրս գամ ինչ-որ մի բան շահած»: Այդ շահումն էլ ընտրակաշառքն է: Կարեւոր գործոն է նաեւ սոցիալական ծանր վիճակը: Ես երբեմն պատկերավոր ձեւով ասում եմ, որ ընտրակաշառք վերցնող հայ մարդը նման է անապատում գտնվող այն մարդուն, որն արդեն երկար ժամանակ է, ինչ այդ անապատում է առանց ջրի ու հացի, եւ հանկարծ նրա առջեւ հայտնվում են երկու հոգի, ովքեր ինչ-որ բան են նրան առաջարկում: Առաջինը իր օգտին քվեարկելու դեպքում խոստանում է մի կտոր հաց եւ մեկ բաժակ ջուր, մյուսը խոստանում է ցույց տալ ճանապարհը, որով այդ մարդը ինքնուրույն կհասնի ջրի եւ հացի: Եվ այդ մարդն այս դեպքում վերցնում է ջուրն ու հացը, որը նրան առաջարկվում է հիմա, չգիտակցելով, որ որոշ ժամանակ անց նա դարձյալ մնալու է այդ անապատում: Ասեմ նաեւ, որ այդ մարդը վստահ էլ չի, որ երկրորդ թեկնածուն նրան իսկապես ցույց կտար ճիշտ ճանապարհը: Կաշառք վերցնելու եւս մեկ պատճառ կա: Եթե մեր շրջապատում ինչ-որ մեկը մեր գրպանից գումար գողանա, ապա մենք միանշանակ նրան կանվանենք գող: Բայց այն մարդիկ, ովքեր ուրիշի փոխարեն են քվեարկում, լցոնումներ են անում, ընտրակաշառք են բաժանում եւ վերցնում, մեր հասարակության մեջ չեն ընկալվում որպես հանցագործներ: Ընդհակառակը, նրանք ճարպիկ տղաներ են, բաշարողներ: Ընտրակաշառքը եւ՛ վերցնողի, եւ՛ տվողի համար պատժվում է 2-5 տարի ազատազրկմամբ: Մեկ օրում մեր հասարակության զգալի զանգված դարձավ քրեական հանցագործ: Եվ զարմանալի է, որ նույնիսկ բարձրաստիճան պաշտոնյաներ կոչ են անում կաշառք վերցնել, սակայն քվեարկել խղճի թելադրությամբ: Ախր դա նույնն է, եթե կոչ անենք բռնաբարել, գողանալ, սպանել: Մեր հասարակությունը կաշառքը չի դիտարկում որպես հանցագործություն: Սա քաղաքական մշակույթի ցածր աստիճան է: Մարդիկ չեն տեսել, որ իրենց ընտրությունից հետո իշխանություն է փոխվում, որ իշխանության փոփոխությունից հետո նրա կյանքում ինչ-որ բան է փոխվում: Եթե չհաշվենք կոմունիստական կուսակցության տապալումը եւ 1998 թ.-ին իշխանությունների ներսում գզվռտոցների հետեւանքով տեղի ունեցած իշխանափոխությունը, ապա Հայաստանում ընտրություններով դեռեւս իշխանություն չի փոխվել:

- Ինչո՞ւ են ընտրակաշառք տալիս:

- Հայաստանում իշխանություն ունենալը շարունակում է մնալ հարստանալու ամենակարճ ճանապարհը: Իշխանությունը հնարավորություն է տալիս լինել սեփականության վերաբաշխման ամենամոտ դիրքերում կանգնած մասնակիցը: Իշխանությունը նաեւ շարունակում է մնալ արդեն կուտակված հարստությունը պաշտպանելու միջոցը, որովհետեւ չկան պաշտպանության այլ միջոցներ, օրինակ` արդար դատական համակարգ: Եվ չեմ ասում, որ որոշ մարդկանց համար իշխանությունը ֆիզիկական գոյության խնդիր է: Եվ այսպես, կան ընտրակաշառք տվողներ եւ կան վերցնողներ, այսպիսով շղթան, կարծես թե, փակվում է: Բայց փոխվել են ընտրակեղծիքների ձեւերը: Եթե 2003 թվականին լցրեցին, փոխեցին, ջարդեցին, գողացան եւ այլն, հիմա դռնեդուռ ընկան, համոզեցին, սակարկեցին եւ կաշառեցին:

- Ինչո՞ւ է այդպես:

- Անշուշտ նմանատիպ երեւույթները բավականին խորքային արմատներ ունեն: Մինչեւ 19-րդ դարի վերջ հայ ժողովրդի համար չգոյության տարիներ էին, չկար պետականություն այն ժամանակ, երբ ամբողջ աշխարհում զարգանում եւ արմատավորվում էր իրավական պետության գաղափարը, քաղաքացիական հասարակությունը: Իսկ այդ ընթացքում հայի մոտ ձեւավորվում են այնպիսի հատկանիշներ, ինչպիսին են հարմարվողականությունը, կրավորականությունը եւ այլն: Երկու ասացվածք կան, որոնք բնորոշ են միայն հայերին, մյուս ժողովուրդների մոտ նույնիսկ դրանց տարատեսակները չկան, համենայնդեպս, ես չեմ գտել` «Որտեղ հաց, այնտեղ կաց» եւ «Եղունգ ունես, գլուխդ քորիր»: Նման գենետիկական պաշարով հայ մարդը ժողովրդավարական ընտրությունների անցկացման համար բավականին վատ նյութ է:

- Ի՞նչ է պետք անել իրավիճակը շտկելու համար:

- Եթե շախմատային լեզվով ասենք, ապա հնարավոր չէ հաշվարկել այն միակ քայլը, որի դեպքում մենք կունենանք դիրքային առավելություն: Լավագույն դեպքում դա պետք է լինի քայլերի կոմբինացիա, որի պարագայում հնարավոր կլինի խուսափել պարտությունից: Ընտրակաշառքները հետեւանքներն են, ուրեմն պետք է գտնել եւ վերացնել պատճառները: Իշխանությունը չպետք է դառնա այդքան գայթակղիչ, չպետք է դառնա սեփականության ձեռք բերման կամ այն պաշտպանելու միջոց: Եվ այդ ժամանակ մարդիկ կհասկանան, որ, ի վերջո, պատգամավորի աշխատանքը շատ ձանձրալի է իրականում:

- Իսկ եվրոպացի դիտորդնե՞րը:

- Իրենք ինչ-որ բան զգացին, բայց նրանք շատ լավ հասկանում են, որ չեն կարող մերկապարանոց հայտարարություններ անել: Համատարած ընտրակաշառքների մասին կարող ենք խոսել մենք, որովհետեւ մենք այս հասարակության անդամներն ենք, տեսնում ենք, շփվում ենք, գիտակցում ենք, իսկ դիտորդը չունի շփման այն շրջանակը, որ ունենք մենք: Իսկ միայն լսածով նա չի կարող նման եզրահանգումներ անել: Միջազգային դիտորդներին բնավ էլ չի կարելի մեղադրել այն հարցում, որ նրանք աչք փակեցին կեղծիքների վրա: Իսկ կաշառքն ամենադժվար բացահայտվող հանցանքներից է: