Տեսանյութեր
Լուսանկարներ
Հաճըն - Հայկական Արհեստները Օսմանեան Կայսրութեան Օրօք
Հեղինակ՝ Վարդի Քէշիշեան
Բոլոր հայաբնակ վայրերու նման, Հաճընի մէջ նոյնպէս, հին ժամանակներէն լայն տարածում ունէին տնային արհեստները, որոնցմէ ոմանք գոյատեւած են մինչեւ արդի ժամանակներ, հանդիսանալով ժողովուրդին հիմնական զբաղումն ու ապրուստի գլխաւոր միջոցը:
Հաճըն քաղաքն ունի 20 հազարէ աւելի հայ բնակչութիւն եւ յայտնի է իբրեւ հայկական քաղաք. տեղական արհեստներն ալ գերազանցապէս հայկական արհեստագործութեան աւանդոյթներուն վրայ հիմնուած են: Անշուշտ, այս կամ այն արհեստին առաւել կամ նուազ զարգացումը պայմանաւորուած է քաղաքին բնական հարստութիւններով, ժողովուրդին կեանքով ու կենցաղով, նաեւ սովորութիւններով:
Կարգ մը արհեստներ ժամանակի ընթացքին աւելի լայն տարածում գտած են, նպաստելով արտադրութեան աճին եւ բնակչութեան տնտեսական բարգաւաճման: Եթէ անցեալին արհեստներն ու արհեստագործութիւնը կը զարգանային տուներու մէջ՝ գերազանցապէս ընտանիքներու պահանջքին գոհացում տալու համար, ապա աւելի նոր ժամանակներուն՝ 19-րդ դարու կէսերէն սկսեալ, կարգ մը արհեստներ տուներէ դուրս մղուելով, կը սկսին զարգանալ արհեստանոցներու, խանութներու մէջ, մրցակցութեան մէջ կը մտնեն այսպէս կոչուած շուկայական արհեստները:
Իրաւ է որ Հաճընի մէջ զարգացման որոշ աստիճանի հասած են արհեստները, այսուհանդերձ, ի մի բերելով ընդհանուր պատկերը, կրնանք ըսել, որ հայկական այլ կեդրոններու բաղդատմամբ, Հաճընի արհեստագործութիւնը չի փայլիր ո'չ իր ճոխութեամբ ու բազմազանութեամբ, եւ ո'չ ալ կատարողական արուեստով: Արհեստի այս կամ այն ճիւղին առաւել կամ նուազ զարգացումն ալ ուղիղ համեմատական է տեղւոյն պահանջարկին եւ սպառումի ցուցիչներուն: Ուստի կարելի է ըսել, որ Հաճըն արհեստագործութեան կեդրոն ըլլալով հանդերձ, արհեստը աշխատանքի կամ ապրուստի միջոց մը եղած է եւ ոչ երբեք շքեղ կեանքի ու կենսակերպի դրսեւորում: Ըսուածը հաստատելու համար բաւարար է թուարկել քաղաքին մէջ գործող աւանդական արհեստներու շարքը՝ կտաւագործութիւն, մանիսագործութիւն, թաղիքագործութիւն, գուլպայագործութիւն, փայտամշակութիւն, կաշեգործութիւն, եւլն:
Արդարեւ, մինչեւ 19-րդ դարու կէսերը Հաճնոյ արհեստագործութիւնը կը մնար սոսկ ժողովուրդի կենցաղային կարիքները բաւարարելու իր պարունակին մէջ: Ասոր հիմնական պատճառներէն պէտք է նկատել Հաճընի առեւտրական ճամբաներէ հեռու՝ մեկուսի դիրքը, արտադրութեան միջոցներու եւ հումքի սահմանափակութիւնը, հետեւաբար նաեւ զարգացումի հնարաւորութիւններէ զուրկ վիճակը: 1870-80-ականներէն սկսեալ, ինչպէս ընդհանուր երկրամասին, Հաճընի մէջ նոյնպէս նկատելի տեղաշարժեր կը կատարուին, մասնաւորաբար առեւտրա-արդիւնաբերական, արհեստագործական շրջանակներէ ներս: Կը հիմնուին արդիւնաբերական շարք մը ձեռնարկութիւններ, նոր թափ կը ստանան աւանդական արհեստները՝ կաշեգործութիւնն ու փայտամշակութիւնը, ձեռագործի, մանիսայի արտադրութիւնները:
Յաջորդող տողերու մէջ կը ներկայացնենք Հաճընի մէջ առաւել տարածուած ու բազմամարդ արհեստանոցները, որ իր կարգին լոյս կը սփռէ Հաճընի տնտեսական կեանքին վրայ:
Խաղախորդութիւն
Հաճնոյ ամենէն հին եւ զարգացած արհեստներէն է կաշեգործութիւնը, որ յայտնի է խաղախորդութիւն անունով [1]: Հումքի առատութիւնն ու տեղական պահանջարկը կարեւոր դեր խաղցած են այս ճիւղին զարգացման համար, սակայն աւելի մեծ եղած է կաշեգործութեան հին հայկական աւանդոյթի գործօնը, որ ապահոված է արտադրանքի ե'ւ բարձր որակը ե'ւ արդիւնաւէտութիւնը:
Քաղաքին արեւելեան կողմը՝ Գըրտէտի գետին եզերքը կը գտնուի Թաղարնոցը (թաղար բառէն, անասուններու մորթը մշակելու համար կը թրջէին գետնափոր յատուկ թաղարներու մէջ), որ ամենէն լաւ կազմակերպուած արհեստանոցներէն մէկը կը թուի ըլլալ: Ընդհանուր թաղարնոցը կը բաղկանայ 25-30 առանձին արհեստանոցներէ (տնակներէ) եւ գետնափոր թաղարներէ, ուր անասուններու հում մորթը խուզելէ, մաքրելէ եւ մշակելէ յետոյ՝ կաշեղէնը այլ եւ այլ նպատակներու գործածուելու կը պատրաստուի [2]: Նուրբ եւ փափուկ կաշին կը գործածեն կիներու կօշիկ, կիսակօշիկ, մուճակ, մոյկ կարելու, իսկ կոշտ տեսակը՝ այրերու ոտնաման, երկարաճիտ կօշիկ, նաեւ սանձ, թամբ, ձիասարքի եւ կենցաղային նշանակութեան իրերու կաշեմասեր պատրաստելու համար: Տեղական պահանջարկը ապահովելէ զատ, հաճընցի կաշեգործները իրենց արտադրած կաշիի մէկ մասը կ'արտահանեն շրջակայ քաղաքներ:
Դեռեւս հին ժամանակներէն բոլոր արհեստաւորները համախմբուած են մէկ էսնաֆութեան մէջ, որ կը ղեկավարուի վերին մարմինի մը կողմէ եւ որուն հովանաւորութեան տակ կը գտնուին բոլոր արհեստաւորները: Դատելով այս մարմինին մասին ամփոփ տեղեկութիւնները, կրնանք ըսել որ ուրոյն եւ լաւ կազմակերպուած արհեստակցական ընկերութիւն մըն է, որ իր շուրջ համախմբած է կաշեգործութեամբ զբաղող բոլոր վարպետները, վարպետի օգնականներն ու աշակերտները:
Ինչպէս ամենուր, Հաճընի արհեստակցական այս կազմակերպութիւնն ալ ունի իր կանոնադրութիւնը, գանձարկղը եւ ղեկավար մարմինը, որուն գլուխ կանգնած է արհեստակիցներուն կողմէ ընտրուած աւագ վարպետը՝ էսնաֆպաշին, եւ արհեստակցական միութեան պետը: Իբրեւ այդպիսիք կը ներկայանան՝ Կարապետ վարպետ Տէվիրեան, Գրիգոր վարպետ Քէսպէրճիքեան: Այս մարմինը կը հսկէ արհեստանոցի ներքին կարգ ու կանոնին, կը հարթէ վէճերն ու անհամաձայնութիւնները, նաեւ կ'օժանդակէ տնտեսապէս տուժած կամ դժուարութեան մատնուած արհեստակիցներուն [3]: Այս արհեստին մէջ յաջողած եւ երեւելի դիրքի մը հասած անուններէն է՝ Հաճի աղա Ճըռեան, որ յետագային իր գործը Ատանա կը փոխադրէ [4]:
1900-ականներու սկիզբը, հաճընցի խումբ մը երիտասարդներ հայրենի քաղաքին մէջ աւանդական կաշեգործութիւնը զարգացնելու եւ կատարելագործելու նպատակով կը մեկնին Ատանա, ուրկէ գիտական նոր մեթոտներ եւ հմտութիւններ ձեռք բերած հայրենիք կը վերադառնան ու անմիջապէս գործի կը լծուին։ Սակայն Ցեղասպանութիւնը վրայ կը հասնի, Հաճընը հայաթափ կ՚ըլլայ եւ այս արհեստն ալ կը կասի, ուրիշ շատ մը արհեստներու կարգին [5]:
Ոստայնանկութիւն եւ մանուսագործութիւն
Հաճնոյ հնագոյն եւ տարածուած արհեստներու շարքին է ոստայնանկութիւնը՝ կտաւագործութիւնը: Սակայն այս արհեստն ալ մինչեւ 19-րդ դարու վերջերը տնայնագործութեան մաս կը կազմէր եւ ընտանիքներու կարիքները հոգալու կը ծառայէր: Սովորաբար հագուստեղէնը եւ այլ պարագաներու կտաւեղէնը տուներու մէջ կը պատրաստուին: Գրեթէ բոլոր տուներէ անպակաս է տեազկահը (ոստայն), որու առջեւ կիներ ծալապատիկ նստած կտաւ կը հիւսեն, մեծ մասամբ մանածն ալ իրենք պատրաստելով կը գործեն բուրդէ, բամպակէ կամ այծի մազով տարբեր հիւսուածեղէններ [6]:
Առանձին ճիւղ մըն է մանուսագործութիւնը: Մանուսան բամպակէ զոլաւոր կտաւ մըն է, անուանումը ստացած է Փոքր Ասիոյ Մանիսա քաղաքէն, որ մանուսագործութեան նշանաւոր կեդրոն մըն էր: Մանուսան շատ տարածուած էր հայաբնակ շարք մը քաղաքներու մէջ, յայտնի է նաեւ ալաճա անունով: Հաճընի մէջ այս արհեստին տարածումն ու զարգացումը կ'առնչուի Մանիսաճեան ընտանիքին հետ (այստեղէն՝ Մանիսաճեան մականունը): Կ'ըսուի թէ բաւական ժամանակ առաջ (հաւանաբար 1800-ականներուկեսերէն յետոյ), Նազարէթ աղա Մանիսաճեան իր տանը մէջ մանուսագործութեան արհեստանոց մը հիմնած է եւ տեազկահներ ու դերձանն ալ Մարաշէն ու Ատանայէն բերել տալով սկսած է մանուսա եւ կտաւ գործել տալ: Այս արհեստանոցէն ելած մանուսան մեծ պահանջարկ ունեցած է տեղական շուկայի մէջ [7]:
Փոքր Ասիոյ ուրիշ քաղաքներու նման, մանուսան շատ մեծ կիրառութիւն ունի տարազագործութեան մէջ եւ պարտադիր մաս կը կազմէ Հաճընի տարազին, այդ թուին ե՛ւ կիներու ե՛ւ այր մարդոց հագուկապին: Այր մարդոց հին տարազէն անպակաս էր սեւ կամ կարմիր զոլաւոր մանուսայէ անթարին, իսկ կիներ կը հագուէին գոյնզգոյն մանուսայէ հիւսուած անդրավարտիք:
Այս գործով զբաղող ուրիշ ընտանիքներ եւս ծանօթ են Հաճընի մէջ, սակայն մէկ կողմէ հումքի պակասութիւնը, միւս կողմէ սպառումի եւ արտածումի աննպաստ պայմանները արգելակած են այս արհեստին առաւել զարգացումն ու տարածումը:
Մանուսագործական արհեստանոց
Համիտեան կոտորածներէն (1895) անմիջապէս յետոյ, ամերիկեան միսիոնարական ընկերութիւնը (American Board of Commissioners for foreign missions) Հաճըն կը ղրկէ միսիոնար Ճոն Մարթինը, տեղւոյն հայութեան կարիքներուն նեցուկ կանգնելու նպատակով: Մարթին, Ատանայի մէջ Մեծն Բրիտանիոյ հիւպատոսին միջոցաւ կը դիմէ բրիտանական բարեսիրական ընկերութիւններու եւ անոնցմէ իբր օգնութիւն հասած դրամական միջոցներով քաղաքին արեւելեան կողմը խոշոր գետին մը գնելով՝ երկու հսկայ շէնքեր կառուցել կու տայ: Ասոնցմէ՝ վարի շէնքը կը յատկացուի մանուսագործութեան, իսկ վերի շէնքին մէկ մասը՝ կահագործութեան, մաս մըն ալ գորգագործութեան:
Ուշագրաւ հանգամանք մըն է, որ Մարթին առաջին իսկ առիթով մանուսագործութեան կարելիութիւնները ուսումնասիրելով, նպատակայարմար կը գտնէ մանուսայի արհեստանոց մը՝ Մանըսխանէ հիմնել: Գործը աւելի արդիւնաւորելու եւ հաստատուն հիմերու վրայ դնելու համար, յատուկ այս նպատակով Մարաշէն վարպետներ կը հրաւիրէ (կը յիշուի Աստուր Մարաշլեան անունով վարպետ մը) եւ կարճ ժամանակի մէջ գործը բաւական կ'ընդլայնէ ու կը զարգացնէ [8]: Իսկ կահագործութեան (մարանկոզութեան) գործը կը յանձնէ Թորոս Սաղտանսաղեանի ղեկավարութեան:
Մարթին իր յուշերուն մէջ հետաքրքական մանրամասներ կը հաղորդէ այս արհեստանոցներուն մասին, նշելով, որ անոնց արտադրութիւնները մինչեւ Անգլիա եւ Միացեալ Նահանգներ ղրկած է հակերով [9]:
Շալվարագործութիւն
Բուրդէ կամ բամպակէ հիւսուած լայն, ծալքաւոր տաբատ, որ յայտնի է շալվար անունով: Բուրդը մանելէ եւ սեւ գոյնով ներկելէ յետոյ կը գործեն շալվարացուն, որմէ կը ձեւեն ու կարեն շալվարը: Ըստ սովորութեան այն կը կրեն հիւսուածոյ լայն գօտիով մը, որ գօտկատեղին կապելով լայն ծալքեր (փոթեր) կը գոյանան: Իբրեւ առօրեայ հագուկապի անբաժան մաս մը, բնական է մեծ պահանջարկ կը վայելէ շուկայի վրայ: Հաճընի մէջ կային շալվար հիւսող արհեստաւորներ, որոնք իրենց գործերը Հաճըն եւ շրջակայ գիւղերու մէջ ծախելէ զատ, կը ղրկէին նաեւ Մարաշի, Քիլիսի, Այնթապի, Հալէպի, Ալեքսանտրէթի եւ Ատանայի պէս վաճառաշահ քաղաքներուն շուկաները։ Ասկէ պէտք է հետեւցնել, որ շալվարագործութիւնը բաւական լայն տեղ զբաղեցուցած է Հաճնոյ արհեստագործութեան մէջ:
Նշանաւոր էին Մընըշեան եղբայրները, Մախեան, Աշըրեան, Ըշըգեան, Էօլմքէսէքեան, Պէլեան, Մանկըրեան, Ղարիպեան եւլն [10]:
Գուլպայագործութիւն
Շալվարագործութեան առընթեր զարգացած են գուլպայ, ձեռնոց, ինչպէս նաեւ սաւան, չուլ եւ այլ գործուածքներ հիւսելու արհեստները: Գործողները բացառաբար կիներ են, որոնք բուրդը մանելով կը հիւսեն ու կը կարեն զանազան հիւսուածեղէններ, ապահովելով ոչ միայն ընտանիքներու կարիքները, այլեւ բաւական մեծ քանակութեամբ կ'ուղարկեն արտաքին շուկաները՝ վաճառքի համար [11]:
Կը յիշուի, որ անգամ նոր ժամանակներուն, երբ արդէն ձեռագործ հիւսուածեղէնը դանդաղօրէն իր տեղը զիջած էր արդիւնաբերական գործուածքեղէնին, երբ շրջանառութեան մէջ մտած էին մեքենայի գործ գուլպաները, հաճընցի տղամարդիկ կը նախընտրէին իրենց մայրերու կամ քոյրերու ձեռքով հիւսուած բուրդէ գուլպաները:
Հաճընի ձեռագործ գուլպաները մեծ համբաւ ունէին շրջակայ հայահոծ քաղաքներուն մէջ եւ մեծ քանակութեամբ կ'արտահանուէր արտաքին շուկաներ: Առհասարակ, գուլպայագործութիւնը հաճընցի կիներու հիմնական զբաղումներէն մէկը եղած է, յատկապէս ձմռան երկար գիշերներուն կիներ գուլպայ եւ ձեռնոց հիւսելով կ'անցնէին: Տուներու մէջ աշխատող ձեռքերէն զատ, կան նաեւ փոքր արհեստանոցներ, որոնց մէջ կ'աշխատին երիտասարդ կիներ եւ աղջիկներ [12]:
Ասեղնագործութիւն
Յատկանշական է, որ Հաճըն չէ ունեցած եւ չունի ասեղնագործութեան կամ զարդակարի իր ուրոյն տեսակը, որուն կը հանդիպինք հայաբնակ շատ մը կեդրոններու եւ քաղաքներու մէջ:
Սակայն ինչպէս ջուլհակութիւնը, մանածագործութիւնը, կտաւագործութիւնը եւ այլ աւանդական արհեստներ, ասեղնագործութիւնը եւս բուռն վերելք կ'ապրի՝ մէկ կողմէ Հաճընի մէջ ստեղծուած կեանքի ու ապրուստի դժուարին պայմաններուն, միւս կողմէ՝ արտաքին ազդեցութիւններու բերմամբ: Ժամանակի ընթացքին, շրջակայ քաղաքներու ազդեցութեանց ներքոյ, հայկական ասեղնագործութեան եւ ժանեակագործութեան տարատեսակներ լայն տարածում կը գտնեն Հաճընի մէջ, գերազանցելով անգամ այդ ճիւղին մէջ համբաւաւոր քաղաքներուն:
1895-ի համիտեան կոտորածներէն ետք արեւմտեան երկրներէ Հաճըն եկած միսիոնարներ, ոչ միայն խրախուսեցին հայկական ասեղնագործութիւնը, այլեւ տեղական արտադրանքը տարածեցին աշխարհով մէկ, վաճառքի հանելով Եվրոպայի եւ Միացեալ Նահանգներու շուկաներուն մէջ:
Հաճընի մէջ ասեղնագործութեան զարկ տուող նախաձեռնութիւններէն իբրեւ անդրանիկ քայլ կը յիշուի Կարապետ Քէշիշեանի հիմնած ասեղնագործութեան արհեստանոցը: Կ'ըսուի, թէ Կարապետ Քէշիշեան Այնթապի Կեդրոնական Թուրքիոյ Գօլէճին մէջ իբրեւ ուսուցիչ պաշտօնավարած շրջանին, մօտէն կը ծանօթանայ այդ քաղաքին ծաղկեալ արհեստներէն՝ զարիֆէ կոչուած ասեղնագործութեան ու անոր բերած բարիքներուն եւ կը մտադրէ զայն Հաճըն ներմուծել: Այս նպատակով 1909 թուականին Այնթապէն փորձառու վարժուհի մը հրաւիրելով՝ իր հօրը Յակոբ աղա Քէշիշեանի ընդարձակ տանը մէջ արհեստանոց մը կը բանայ:
Կարճ ժամանակի մէջ բաւական թիւով երիտասարդ կիներ եւ աղջիկներ վարպետ-ուսուցչուհիին ձեռքին տակ կը սորվին հայկական ասեղնագործութեան այլեւայլ տեսակներ, տիրանալով այդ արհեստի գաղտնիքներուն: Կարապետ Քէշիշեան այնուհետեւ ասոնց անհրաժեշտ դերձանն ու գործիքներն ալ ապահովելով կը յաջողի բաւական ընդարձակել գործը։ Կը յիշուի թէ այս արհեստանոցին աշխատող ձեռքերուն թիւը երբեմն անցած է 400-ը [13]:
Հաճնոյ մէջ բացուած ասեղնագործութեան փոքրաթիւ արհեստանոցներուն մէջ հարիւրաւոր հայուհիներու ասեղնագործութիւն ուսուցուեցաւ, որոնցմէ շատեր տարագրութենէ ետք, իրենց նոր բնակավայրերուն մէջ կրցան իրենց ընտանիքներուն օրուայ հացն ապահովել այս արհեստներուն շնորհիւ [14]։
Շարունակությունը՝ այստեղ։
Մեկնաբանություններ (3)
Մեկնաբանել