Կուշանե Չոբանյան 

Անունս Սեթ է: Ես 25 տարեկան եմ: Այսօր 2035 թվականի փետրվարի 28-ն է, 20 տարի է անցել այն օրից, ինչ հայրս չկա: Այն ժամանակ հինգ տարեկան երեխայիս համար զոհվել և ապրել բառերն այնքան նույնն էին, որ երբ հարազատներս իրար մեջ քչփչում էին, որ նա մահացել է, ես չէի հասկանում, թե ինչ են ասում. մտածում էի՝ գուցե դա նշանակում է ինչ-որ տեղ մեկնել երկար ժամանակով և նրանք ինձ չվշտացնելու համար են շշուկով խոսում այդ մասին: Միայն հիշում եմ, որ մի օր հայրս էլ չեկավ: Նրա անթիվ մեդալներին մեկն էլ ավելացավ, բայց այդպես էլ ոչ ոք ինձ չբացատրեց` ինչի համար: Չէ, ավելի շուտ բացատրեցին` սխրագործության, որն ինձ համար մոտավորապես նույնն էր, ինչ մահանալը: Շուտով բերեցին հորս իրերը. զինվորական հագուստ, կոշիկներ ու մի տուփ խտացրած կաթ:

Ես մեր տան փոքր երեխան եմ, ինձնից մեծ քույր ունեմ՝ Տաթևը: Այն ժամանակ Տաթևն արդեն մեծ աղջիկ էր, համենայն դեպս ինձ այդպես էր թվում. նա լավ հասկանում էր՝ ինչ է նշանակում մահանալ, ուրեմն մեծ էր: Քույրս ամաչկոտ էր, քչախոս, շատ մարդկանց ներկայությունից նեղվում էր, ամենքին չէր ընդունում: Տատս ասում էր, որ հորս մանկությունն է հիշում Տաթևին նայելիս: Նա շատ էր սիրում մի քանի ծամոն միանգամից լցնել բերանն ու փուչիկ անել՝ ճիշտ հորս երեխա ժամանակվա պես: Մենք մտերիմ էինք հորս կենդանության ժամանակ, նրանից հետո՝ առավել, քան երբևէ:

Մայրս. երբևէ չեմ տեսել մեկին, որն ամուսնուն սրտի այդքան մեծ թրթիռով սպասի, մեկին, ում աչքերը այնքան ուժեղ կայծկլտան ամուսնուն տեսնելիս, որ թվա` ուր որ է դուրս կգան: Մորս համար հորս գալը տոն էր, երջանկություն բառիս ամենաիսկական իմաստով: Հիշում եմ` մի տարի ծննդյան օրը հայրս խոստացել էր, որ պիտի գա: Ամառվա շոգ օր էր ու մեր բակի սեղանի շուրջ հավաքվել, շնորհավորում էինք մորս, երբ հանկարծ դարպասի դուռը բացվեց: Հայրս չէր կարողացել գալ, փոխարենը դեղին վարդեր էր ուղարկել… ինչքան երջանկություն ու սպասում կար այդ վառվող աչքերի մեջ: Մայրս ու հայրս ամուսնացած էին ինը տարի, միասին ապրել են երկուսուկես տարի: Հորիցս հետո մորս աչքերում մեղադրանք էի տեսնում՝ իր չսկսված երջանկության, իր անավարտ ծրագրերի համար, հորս մահվան նախորդ օրը` մորս խոստացած լիկյորը չխմելու, նրան նորից չգրկելու, չգուրգուրելու համար…

Փոխգնդապետ հայրս. պատմում են, որ նա որոշել էր կամ քահանա դառնալ, կամ զինվորական, մի կերպ են համոզել, որ երկրորդն ընտրի: Առաջինն ընտրելու դեպքում ես չէի լինի, բայց հայրս կլիներ: Չգիտեմ` որն է ճիշտ. այն, որ ես կամ ու հորս ժառանգն եմ, նրա մի մասը, թե այն, որ չլինեի ու հայրս ապրեր, թեկուզ քահանա դառնար: Տատս շատ էր սիրում հորս մասին պատմել: Հայտնի պատմություններից մեկը նրա կոշիկների մասին է: Մի անգամ տատիկս ու պապիկս գնում են Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական ինստիտուտ, որտեղ սովորում էր հայրս, հարցնում են` ուր է, հրամանատարներից մեկն ասում է` գնացեք, նայեք բոլոր զինվորների կոշիկները, ամենամաքուրը հենց գտաք, ձեր որդին է. ամբողջ օրը կոշիկ է փայլեցնում:

Իմ հայրենի քաղաքը Տաշիրն է, չնայած մինչև հինգ տարեկան դառնալս այնքան էինք տեղափոխվել մի քաղաքից մյուսը, որ չեմ էլ հիշում` որտեղ եմ ծնվել: Ծնողներս էլ են Տաշիրից ու հենց այնտեղ էլ հանդիպել են: Շատ ընդունված հայկական տարբերակով հանդիպում. հորս ասել են, թե մի լավ աղջիկ կա, դու էլ արդեն 30 տարեկան ես, ընտանիք կազմելու ժամանակն է (երբեք չեմ հասկացել, թե ով է այդ ժամկետը որոշում): Մայրս այն ժամանակ Տաշիրի դպրոցներից մեկում է աշխատելիս եղել, դպրոցի ճանապարհին հանդիպել են, դպրոցի մեծ սրահում էլ ամուսնացել: Պատմում են, որ Տաշիրում նման մեծ հարսանիք շատ վաղուց չէր եղել. 400-ից ավելի հյուրեր, ցուրտ ձմեռ ու մե՜ծ-մե՜ծ երջանկություն: Շատ կուզենայի հարցնել՝ արդյոք եթե իմանար, որ հայրս զոհվելու է, կամուսնանա՞ր նրա հետ: Վախենում եմ հարցնել…

Մայրս միշտ նեղսրտում էր, որ հորս քիչ է տեսնում, դրա համար էլ, երբ նրան Ղարաբաղ տեղափոխեցին, մենք էլ մեկնեցինք ու որոշ ժամանակ մանկությանս մի կտոր անցել է Արցախում՝ Մատաղիսում: Հայրս այնտեղ էր ծառայում: Իմ՝ հորս հետ անցկացրած ամենաերկար ժամանակահատվածն է եղել: Փոխգնդապետ-հրամանատար հայրս, որի խստության առջև զինվորները զգաստանում էին, նույնչափ քնքուշ ու հոգատար էր թե՛ մորս հանդեպ, թե՛ մեզ՝ երեխաներիս: Հայրս իմ հպարտությունն է եղել, ճիշտ ապրելու տեսակը, իմ իդեալը, ամենամոտ ընկերս: Ես 25 տարեկան եմ, բայց հորիցս այդպես էլ չլսեցի այն տղայական խորհուրդները, որ պետք է տար, նա իր զինվորական հագուստով  ինձ դպրոց չտարավ, որ ես էլ հպարտությունից քիթս ցից քայլեի, երջանիկ, որ նրա պես հայր ունեմ` հայրենիք պաշտպանող: Նրա հետ ապրած անցյալը լոկ հիշողության պատառիկներ են, թերմածքներ, որ ինձ տվեց հայրենիքս՝ հորս կյանքի դիմաց:

Վերջին անգամ, երբ եկավ Ղարաբաղից, գրկեցի ու ասացի, որ կկարոտեմ, իսկ հիմա ուզում եմ ճչալ, որ լացելու աստիճան կարոտել եմ, ու ցավն այն է, որ հասկացել եմ այդ մահանալ բառը, որ քո դեպքում զոհվելով են փոխարինել՝ ասես դրա մեջ մեծ մխիթարանք կա, որ քո դեպքում հանուն հայրենիքի են փոխարինել, ասես հանուն հայրենիքի մահանալը մի տեսակ ուրի՛շ է, առավել պատվաբե՛ր: Թե՞ հայրենիքի համար մեռնողներն ուրիշ տեղ են ընկնում: Կնախընտրեի հերոսի տղա չլինեի, բայց հայրս կողքիս լիներ, ճիշտ մեր դասարանի Արմենի նման, ում հայրը հանցագործ է ու կենդանի:

Տարիներ անց մայրս ինձ պատմեց ամեն բան ու հենց այդ ժամանակ ես հասկացա. մահանալ՝ չի նշանակում ինչ-որ տեղ մեկնել, մահանալ՝ նշանակում է երբեք հետ չգալ, մնալ սրտում, հոգում ու հիշողություններում: Ուզում եմ հայրս կողքիս լինի, ոչ թե սրտումս, հոգումս ու հիշողություններումս…

Նրա մահվան օրը երբեք չեմ մոռանա, թեև այն ժամանակ ինձ համոզեցին, որ դա հերթական օր էր: Փետրվարի 28-ն էր, հանգստյան օր՝ նույն ազատ օրերի նման, ոչնչով չտարբերվող, ոչ տարօրինակ գորշ, ոչ շատ ձյունոտ: Քանի որ հայրս դիրքեր էր բարձրանում, մայրս նրան չէր անհանգստացնում, լուռ սպասում էինք, թե երբ կզանգեր: Այդ օրը ու ոչ էլ երբևէ հայրս չզանգեց: Երեկոյան կողմ տարօրինակ անցուդարձ էր տանը, իմացա, որ մորաքույրս է եկել Մոսկվայից, որ հորաքույրս, հորեղբայրս, բոլորը եկել են: Մեզ ուղարկեցին տատիկիս տուն, մնացածը չգիտեմ: Մոտ մեկ շաբաթ անց տուն եկանք, ոչինչ չէր փոխվել, միայն հորս նկարներն էին պատուհանագոգից անհետացել…

Ծառայության սովորական օրերից մեկն էր: Հայրս դիրքերից իջնում է ու զանգում մորս, ասում է, որ մի լավ լիկյոր է գնել, կգա, միասին կխմեն: Այս կոչումով փոխգնդապետ մարդը իրականում զինվորի կյանքի համար դողացող մեկն էր, երևի դա է պատճառը, որ անհանգիստ նորից հետ է գնում դիրքեր, զինվորներն էլ, թե՝ ա՛յ հրամանատար ջան, նոր եք իջել, էլի ինչո՞ւ եկաք: Բայց հորս պատասխանատվությունը ոչ ոք չուներ, զինվորն իր համար երեխա էր, որին պետք էր սիրել, անհրաժեշտության դեպքում մի լավ դաս տալ, լինել խիստ, բայց հոգատար: Ամեն բան ստուգելուց հետո որոշում է վերադառնալ: Այդ պահին զինվորների համար հաց տանող մեքենան իջնելիս է լինում, նա էլ իր վարորդի ու երեք զինվորների հետ որոշում է հետ գնալ: Վարորդին կարգադրում է նստել իր կողքին, ինքն էլ նստում է ղեկին: Որոշ հատված անցնելուց հետո ադրբեջանցի դիվեսանտները, մտածելով, որ վարորդի կողքին հրամանատարն է, կրակում են, հայրս զինվորներին կարգադրում է արագ դիրքավորվել, ինքն էլ է դիրքավորվում, բայց հանկարծ լսվում է վարորդի՝ Հայկի ձայնը. «Հրամանատա՛ր, վիրավոր եմ»: Հրամանատարը բոլորին կարգադրում է մնալ տեղերում, իսկ ինքը վազում է իր զինվորի կյանքը փրկելու….

Հորս թաղման ժամանակ իր զինվորները եկել ու արտասվել են, թե որքան սրտացավ խոսքեր էին գրել նրա մասին համացանցում՝ տեսել եմ շատ ուշ, ու եթե հորս ճանաչած չլինեի, կմտածեի, որ զինվորն իր հրամանատարի մասին չի գրել, այլ սեփական ծնողի. որքան ջերմություն ու ցավ կար այդ խոսքերում:

Գիտե՞ք՝ թաղման, դրան նախորդող հոգեհանգստի և այլնի մեջ մի լավ բան կա. մարդիկ՝ բամբասող, հիշող, ասող-խոսող, անգամ լացող…Ու եթե այդ պահին ուզում ես գոռալ, որ բոլորը հանգիստ թողնեն քեզ, ապա հետո, մնալով միայնակ, կամ որ ավելի վատ է՝ մենակ հիշողություններիդ հետ, ուզում ես, որ ունայնությունդ լցնող հայտնվի: Հորս մահից հետո մնացինք երեքով. ես ու քույրս՝ մորս հետ, մայրս՝ մենակ: Նա միայնակ էր, միայնակ՝ հորս հետ:

Տաշիրում գտնվող մեր տունն առաջվանը չէ, այն ուրախ, քեֆ անողների տունը, որը միշտ լիքն է եղել հյուրերով, hիմա մի տեսակ ուրիշ է: Բայց միևնույնն է՝ 20 տարի անց անգամ նրա ներկայությունն այնքան շատ է, տունն այնքան լիքը նրանով, որ թվում է՝ հիմա նորից մեր հսկա բակի դարպասի դուռը կբացվի ու ես ամբողջ բակով մեկ կվազեմ նրան ընդառաջ՝ վզովն ընկնելու…

Հորս իրերից որոշ բաներ վերցրի, հիմա վերադառնում եմ հետ՝ հուշերս պինդ գրկած իմ մեջ, ասես հորս եմ գրկել ու հիմա ճամփորդում ենք միասին: Ինքնաթիռը շուտով երկինք կբարձրանա, ինչպես այն ժամանակ հայրս է բարձրացել, ու հիմա, երբ օդում եմ, ի՛նչ իմանաս, գուցե գտնեմ քեզ, պա՛պ:

Պատմվածքը նվիրվում է փոխգնդապետ Արտակ Աղեկյանի հիշատակին, որը 2015 թվականի փետրվարի 28-ին զոհվեց Մատաղիսում` ադրբեջանական դիվերսիայի ժամանակ: Արտակը 36 տարեկան էր…