HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Պահակներ կան, որ հսկում են օդը

- Խոսենք ազատության մասին։ Ի՞նչ է ազատությունը գրողի համար, հատկապես բավականաչափ տարբեր ժամանակաշրջաններում ապրած գրողի համար։ Ի՞նչ էր ազատությունը խորհրդային տարիներին, ի՞նչ էր 88-ին, ի՞նչ է հիմա։

- Ընդհանրապես ազատության մասին խոսելու համար երեւի բանաստեղծությունը լավ առիթ է, որովհետեւ, ասենք, քաղականության մասին խոսելիս այսօր դժվար թե անդրադառնանք ազատությանը։ Այսինքն՝ պատճառ չենք ունենա խոսելու, որովհետեւ մեզ մոտ քաղաքականությունն ազատության հետ դեռեւս չի կապվել կամ մենք չենք կարողանում կապել, կամ էլ երեւի չարժե, որ սրանից ավելի ազատ լինեն հայերը։ Չգիտեմ, բայց ես տրամադրված եմ ազատությունը բանաստեղծության մեջ գտնել, այդ սահմաններում, որովհետեւ իրոք միակ բանը, որի պահանջը զգում ես, ազատությունն է։

Ես հիմա գրքի վրա եմ աշխատում, որոշ հին բանաստեղծություններ էլ եմ դնում գրքիս մեջ, որովհետեւ ազատության առումով ինչ-ինչ բառեր արդեն փոխվել են։ Ես չեմ ասի, որ այն ժամանակ փոխել են գրածներս։ Ես այն հեղինակներից էի, որ շատ չէի հասցնում այնտեղ, որ փոխեին։ Ես գիտեի որ, ասենք, Աստծո անունը մեծատառով գրեիր, փոքրատառ կդարձնեին։ Ոչ թե դարձնում էին, այլ այդպես էր ընդունված։ Ես էլ շատ դեպքերում, հաջորդ անգամ ինքս փոքրատառով էի արդեն գրում։ Բայց հիմա, երբ որ բանաստեղծություններ եմ վերահրատարակում, մեծատառ եմ դարձնում, այսինքն՝ քանի դեռ ժամանակ կա ու քանի դեռ մեկը ֆինանսավորում է, որ գիրքդ տպվի, պիտի հասցնես փոքրատառը մեծատառ դարձնել, այսինքն՝ մեղքերդ քավել։

Ավելի շատ կաշկանդվում էիր այն մտքից, որ քեզ ամեն ինչ չի թույլ տրվում, թե չէ առանձնապես չեմ ասի, թե այս կամ այն գործը չի տպագրվել։ Այսինքն՝ մենք մեր մեջ հաջողությամբ բռնացել էինք մեր ազատության վրա ու տեղ չէինք թողնում, որ ինչ-որ ցենզորներ ավելի շատ կրճատեին մեր ասելիքը։ Իսկ ամենավատը գիտե՞ս որն է։ Արդեն մի 15 տարի ասում են՝ լավ, ազատ եք, հիմա ասեք ինչ ուզում եք, բայց էլի նույն բանն ենք ասում՝ ընդամենը ինչ-որ արտահայտչաձեւեր փոխելով։

- Ուրեմն՝ սա կարելի էր ասել, սա՝ չէր կարելի։ Ներքին այս դրվածքից գործը չէ՞ր տուժում։

- Քանի որ չգիտենք այն գործի փոխարեն ինչ գործ պիտի լիներ, չենք կարող ասել՝ տուժել է, թե՝ ոչ։ Համենայնդեպս, եթե մեզ թույլ տային մեր ասելիքն ասել հրապարակախոսության մեջ, պոեզիայի մեջ կամ պոեմի ժանրում, գուցե ինչ-որ կցկտուր հակասովետական բաներ գրեինք։ Ես մի երկու գործ ունեի՝ պոեմ, բանաստեղծություններ, որ իրոք չէր տպագրվի այն տարիներին (ստացվել էր, գրել էի)։ Հետո, երբ ժամանակները փոխվեցին, եկան, այսպես ասած, ազատության, ազատ խոսքի ժամանակներ, այդ գործերն արդեն պիտի տպեի, տեսա տպելու բան չեն։ Ու մտածեցի՝ ավելի լավ է նորը գրեմ։

 Ու հետաքրքիրն այն է, որ եթե, ասենք, խորհրդային պետությունը եւ նրա թերություններն արդեն չկան, դրա դեմ բան տպագրելն անիմաստ է։ Ընդհանրապես եթե մեկը սարսափելի չէ, նրա դեմ չարժե գրել եւ շատ վատ է գոյություն չունեցող բանի դեմ գրելը։

Վերադառնանք ազատության գաղափարին։ Ազատությունն, իմ կարծիքով, շատ պարզ բան է, մանավանդ գրականության մեջ։ Այսինքն գրում ես այն, ինչ ուզում ես։ Մի ազատություն կա, իհարկե, որ գրողի ինտիմին է վերաբերվում, այդ ազատությունը գրողը միշտ իր համար է պահում։ Դա ազատության հոդվածի տակ չի ընկնում, որովհետեւ գրողը, նույնիսկ ամենամեծ գրողները՝ Տոլստոյից սկսած, միշտ մի բան ունեցել են ասելու, որ պահել են իրենց ու չեն ասել։ Ուզում եմ ասել, միշտ չէ, որ գրողի ազատության վրա են բռնանում, դեպքեր կան, որ գրողն ինքն իրեն պատրաստ չի համարում կամ ընթերցողին պատրաստ չի համարում կամ գրականությունն այդ արտահայտչաձեւը չի համարում, որ անկեղծորեն մինչեւ վերջ բացվի։

- Եթե 1988-91 թվականներին կատարվածը պայմանականորեն կոչենք հեղափոխություն կամ ինչպես ընդունված է ասել «թավշե հեղափոխություն», դրանից հետո հռչակված ազատությունը քեզ ափսոսանքի առիթ չի՞ տվել։ Չե՞ս մտածել, որ կուզեիր սկսել հենց այդ օրվանից։ Եւ ի՞նչ ես կարծում, հնարավո՞ր է, որ մարդը մի օր արթնանա ու տեսնի ուրիշ ազատություն, երեկվա ազատությունից տարբեր։

- Իմ սերնդի ու նաեւ քո սերնդի մարդիկ, որ խորհրդային տարիներին ինչ-որ բանի հասել էին, նոր ազատության պայմաններում առանձնապես նոր բան չարեցին, սկսեցին կրկնվել։

 Ես չէի ասի, թե ինձ մոտ էլ նոր որակ առաջացավ կամ ես փոխվեցի։ Հակառակը՝ ես սկսել էի 75-ին, գրում էի 85-ին եւ շարունակում 88-ին։ Բայց մարդիկ կային, որ 88-ին կանգ առան։ Հասկանում ես, նրանց համեմատությամբ ես ինչ-որ թարմ բան գուցե բերած լինեմ, բայց դա նախկինում իմ արածի օրգանական շարունակությունն է, ի տարբերություն նրանց, ովքեր օրգանականորեն կանգ են առել 90-ին։ Այսինքն մարդ կա, որ մինչեւ 90 թիվը շարժվել է, հետո եկել անակնկալի։ Ես այդ անակնկալը չեմ զգացել։ 88-ից սկսած ուրիշները միտինգ էին անում կամ հեղափոխություն էին անում, իսկ ես այդ ընթացքում, կոպիտ չլինի ասել, գրական նյութի հետ էի շփվում, այսինքն, ավելի ճիշտ, կյանքի նյութի հետ, որը գրականության նյութն է։ Դրա համար, փաստորեն, ես կանգառ չեմ զգում։ Զգում եմ, որ արդեն փոխվել եմ, հնարավոր է, դարձել ավելի անմիջական, բայց չէի ասի, որ ինչ-որ շրջադարձ է եղել կամ զրոյից աշխարհ եմ ստեղծել։

Հետո մի բան էլ կա։ Մարդիկ ինչ-որ մետաֆորներով, ինչ-որ պատկերավոր միջոցներով էին արտահայտվում, եւ նոր ժամանակներում մի քիչ դժվար է փոխվել, մանավանդ որ մետաֆորը գրականության մեջ քեզ ամեն ինչի տեր է դարձնում եւ օգնում է, որ ամեն ինչ ասես։ Մարդ կա, որ պատճառ չի ունեցել իր արտահատչաձեւը փոխելու։ Մարդիկ կան, որ փոխվել են՝ ավելի անկեղծ են գրում, բայց դրանից առանձնապես որակական մեծ փոփոխություն չի եղել։

- Քաղաքական ճնշում կար եւ այդ ճնշումը չէ՞ր խտացնում մարդկայինը արվեստի, հատկապես, բանաստեղծության մեջ, բանաստեղծին չէ՞ր կենտրոնացնում մարդկային արժեքների վրա։

- Շուկշին կամ Վիսոցկի… այդ անուններն եմ տալիս։ Նրանք պայմանականություններից ազատ էին։ Շփում չունեին գրողների միության հետ։ Նրանց համար գրականությունը երկրոդ տեղում էր։ Իրենք գլխավոր մասնագիտություններ ունեին՝ մեկը Տագանկայի թատրոնում էր խաղում, մյուսը՝ կինո էր նկարում, իսկ գրականությունը, որտեղ իրականում նրանք մեծ էին, ձեռի հետ էին անում։ Դրա համար հնարավորություն ունեցան ազատ լինելու եւ, պիտի ասեմ, որ փաստորեն այդ երկուսի գործերն ուսումնասիրելիս, զգում ես, որ ոչ մեկին չի հաջողվել ոտնձգություն կատարել նրանց ազատության դեմ՝ այսինքն, նրանք արել են այն, ինչ որ ուզել են։ Ես չեմ պատկերացնում, որ Շուկշինն այսօր լիներ, պիտի հատուկ ազատ գրեր, էլի նույնն էր գրելու կամ Վիսոցկին էլի նույնն էր երգելու։

Բայց, ասենք, Եվտուշենկոն կամ Վոզնեսենսկին ոչ մի արդյունք, փաստորեն, չտվեցին։ Նրանք, քո ասածի նման, մարդկայինը խտացրին, բայց էլի պարզվեց, որ մարդկայինի հարցում էլ նրանք էին առաջին գծում, ովքեր գրող չէին համարվում, համարվում էին ինքնուս կամ սիրող։ Կյանքը ցույց տվեց, որ հենց Շուկշինն ու Վիսոցկին մնացին այդ տարիների գրականությունից։ Պաստեռնակի, Ախմատովայի սերունդը չհաշվենք, նրանք նախահեղափոխական կրթության սերունդ էին, նույնիսկ Շոլոխովը։

- Այ, օրինակ՝ Հրանտ Մաթեւոսյանի հերոսները։ Նրա մարդկային կերպարներն՝ իրենց ճակատագրերով, ստիպում էին մտածել հասարակության կամ պետության ճիշտ ու սխալի մասին։ Սա էլ, իմ կարծիքով, ընթերցողին տալիս էր ազատ մտածելու հնարավորություն։

- Շուկշինն, իմ կարծիքով, Հրանտ Մաթեւոսյանի զուգահեռն էր, երկուսն էլ մարդու մեջ էին տանում։ Ինձ չի թվում, որ ցենզուրան Հրանտ Մաթեւոսյանին խանգարել է, չի խանգարել եւ դրա համար ինքը գրականության մեջ մեծ արդյունքի է հասել։ Այսինքն՝ ցենզուրան ո՞րն է։ Մարդը Ֆիդել Կաստրոյի հետ մտերմություն է անում, հետո գրում է «Նահապետի աշունը»։ Ինքն ամբողջ օրը նրա հետ բիլիարդ է խաղում, որսի է գնում, շատ ազնիվ ընկերություն են անում։ Բայց Մարկեսը կարող է ազատ հասարակության մեջ ապրեր, Փարիզում ապրեր, ոչ մի գրող էլ չդառնար ամենաբացարձակ ազատության մեջ։ Այսինքն հիմա «Հարյուր տարվա մենությունը» կամ ասենք Հրանտ Մաթեւոսյանի «Ծառերը»… ես էլի դժվարանում եմ ասել՝ ազատությա՞ն արդյունք են, թե պարզապես մեծ գրողների գրչի տակից դուրս եկած տեքստեր։ Համենայնդեպս, ես այսօր կուզենայի ինձ համար պարզել, թե ինչ կգրեինք, որ չէինք կարողանում այն ժամանակ, բայց դժվարանում եմ։ Հրանտ Մաթեւոսյանը մոսկովյան կյանքից մի վիպակ գրեց՝ «Խումհարը», փաստորեն ամեն ինչ կար այդ գործի մեջ, ազատություն էլ կար, ամեն ինչ էլ կար, համենայնդեպս չկար այնպիսի բան, որը ինքը ցանկացած լիներ ու արած չլիներ։

Նույնն էլ Մարկեսի մասին եմ ասում։ Ցենզուրան բացահայտ խանգարում էր Մարկեսին, որ ինքն օրվա Կոլումբիայի կամ Կուբայի մասին խոսեր, բայց նույն ցենզուրան նրան ստիպում էր փոխաբերական իմաստներ վերցնել, ժամանակները խառնել իրար ու դրանով ստեղծել էպիկական մի բան։ Ընդհանրացվածը գեղարվեստական գրականության մեջ պիտի հաղթի ու որքան վերացականանա, որքան ընդհանրական լինի կերպարը, այնքան ավելի շատ ի վնաս կգործի մյուս բոլոր դիկտատորներին։

- Վերցնենք Սոլժենիցինի «Գուլագ Արշիպելագը» եւ Մարկեսի «Նահապետի աշունը»։ Սրանցից մեկը կոնկրետ փաստերի վրա է հիմնված, մյուսն ընդհանրացված է, ո՞րն է ավելի շահեկան։

 - Մարկեսի գործը։ Նա 20-րդ դարի ամենամեծ գրողներից մեկն է։ Մարկեսի գրականությունը նույնքան հարազատ է իսպանացուն, որքան ֆրանսիացուն կամ հային, դա համամարդկային գրականություն է։

- Աշոտ Նավասարդյանը բանտից նոր էր դուրս եկել, մի անգամ ասաց, իրենք (քաղաքական կալանավորները) նեղացած են մեր արվեստագետներից, գրողներից, գիտնականներից, որ իրենց կողքին չեղան ու իրենց պայքարի մեջ չեղան։ Գրողը կամ արվեստագետը պետք է պայքարո՞ղ լինի, թե՝ ոչ։

- Ճիշտ է ասել։ Աշոտ Նավասարդյանը, Ազատ Արշակյանը, Պարույր Հայրիկյանը, Վարդան Հարությունյանը, մյուսները ընթացք չունեցան, որ մենք իրենց կողքին լինեինք։ Իրենք անհատներ էին, ում մասին այդ ժամանակ շատ քիչ մարդիկ գիտեին, հետո շատերն իմացան, որովհետեւ մեզ մոտ այն ժամանակ ազատությունը երեւի այդքան իմաստավորված չէր։ Աշոտ Նավասարդյանը մի քիչ ինքն էր իրեն խաբում, մի քիչ մենք էինք մեզ խաբում, արդյուքն այն է, որ մենք իրականում այսօր ավելի ազատ չենք, քան այն ժամանակ։ Հեռու չգնանք, Հայաստանը որպես քաղաքական պետություն, չեմ կարծում, թե հիմա ավելի պակաս կախման մեջ է Ռուսաստանից, քան այն ժամանակ։ Ընդհակառակը՝ հիմա շատ ուրիշ երկրներից էլ է կախման մեջ։ Նախկինում ազատության դոզան գնալով մեծանում էր ու պիտի գար հասներ սրան. անհեթեթ կլիներ, որ չհասներ։ Փաստորեն, մենք 60-80-ականներից մինչեւ 90 թիվը՝ սովետական պետության մեջ արվեստի ու գրականության առումով ավելի մեծ ընթացք ենք ունեցել, քան վերջին 10-15 տարիներին, երբ լրիվ ազատ ենք։ Ուզում եմ ասել, ազատության ինչ-որ ավել դոզա չկա։ Նոբելյան մրցանակի արժանի 21-րդ դարի առաջին գործը երեւի պիտի Հայաստանում գրվեր, բայց գրվե՞ց կամ գրվո՞ւմ է, չգիտեմ։ Այդ գործը, որ պիտի գրվեր կամ պիտի գրվի, ինչ-որ անհատի գործ է։ Անհատը կա կամ չկա, ազատության պակասից չի, որովհետեւ հիմա այդ գործն արդեն պիտի գրված լիներ ու ազատության չկամներից ոչ մեկն էլ չկարողանար խանգարել։ Խանգարիչ բան չի եղել, որ այդ գործը չի գրվել։ Խանգարիչն այն է, որ մենք դեռ չգիտենք, թե մեզ ինչ է պետք, մեր ուզածն ինչ է. թե՛ Ղարաբաղի հարցում, թե՛ մնացած բոլոր հարցերում ի մի չենք եկել, եթե ի մի գայինք, երեւի այդ գործը կծնվեր։

- Այսինքն՝ Աշոտ Նավասարդյանն ու նրա ընկերները, որքան քո ասածից հասկացա, դնում էին բացարձակ նպատակներ, որոնք այսօր, կարծես, չեն արդարացել։

- Հա, Աշոտենք դնում էին բացարձակ նպատակներ, որոնք 90-ական թվականներին շատ արագ իրականացան։ Իրենց դրած գրեթե բոլոր նպատակներն իրականություն դարձան՝ անկախացանք եւ այնքան արագ, որ չիմացանք, թե հաջորդ քայլը որն է լինելու։ Գերագույն նպատակը անկախությունն էր, եւ մենք շատ արագ անկախացանք, բայց հաջորդ քայլը չգիտեինք։ Չգիտեինք, թե անկախանալուց հետո ինչ պիտի անեինք, հողը ում պիտի տայինք, ոնց պիտի տայինք կամ՝ ես չեմ հասկանում ո՞նց պատահեց, որ որոշ մարդիկ Հայաստանում ամեն ինչ ունեցան, իսկ, ասենք, մտավորական մարդիկ ոչինչ չունեն։ Ես դա չեմ հասկանում։ Աշոտ Նավասարդյանի սերունդը կամ մեր սերունդը պիտի դրա մասին մտածեր, որ եթե, ասենք, փողը սովետական է ու վաղվանից էլ սովետական չի կամ այսինչ բանը սովետական է ու վաղվանից դառնում է հակասովետական, ո՞ւմ է բաժին հասնելու։ Այդ բաժինը չկարողացան բաժանել, դրա համար էլ Հայաստանում հա մի գլուխ իրար գցելու են, որ գան իշխանության, որ էդ մի բաժինը խլեն, որովհետեւ բոլորի բաժինը, որ մի քանի հոգի են վերցրել, անընդհատ ձեռից ձեռ պիտի անցնի։

- Եւ այսպես վարկաբեկվում է անկախության գաղափարը։

- Հա, ամեն անգամ կվարկաբեկվի անկախության գաղափարը, ամեն անգամ անկախության գաղափարը մի կողմից թալանողը կվարկաբեկի, մյուս կողմից էլ չարախնդացողը։

Մեր անկախանալն իմաստ կունենար այն ժամանակ, երբ մենք իսկապես ընտրեինք մեր անկախությունը, բայց մենք հիմա չենք էլ կարող ասել, եթե մենք չուզենայինք անկախանալ, ինչ պիտի անեինք։ Աշոտ Նավասարդյանն ու մյուսները մեզ համար մխիթարանք են, կարող ենք գլուխ գովել, որ մենք էլ ենք ընտրել անկախությունը, որովհետեւ մենք երկու անգամ ունեցել ենք անկախություն ու երկու անգամ էլ մեզանից հարցնող չի եղել՝ ուզո՞ւմ եք, թե՝ ոչ։

- Արտաքին ազդակները, կարծես, երկնային ուժին զորություն ունեն։ Երբեք Հայաստանում չես տեսնի մեկին, որը լիովին վստահ լինի իր ուժերի վրա՝ մեկն ասում է Ամերիկան, մյուսը՝ Ռուսաստանը եւ այսպես անընդհատ դրսից ու դրսից։ 

- Մենք ուզում ենք Ռուսաստան-Բելառուսին միանալ, այն դեպքում, երբ ռուսներն այդպիսի մտադրություն չունեն։ Մենք երբեմն իրենցից առաջ ենք ընկնում եւ իրենց անակնկալի բերում։ Ոչ թե ասում ենք, Քոչարյանը կեղծում է ընտրությունները, այլ ասում ենք, որ Քոչարյանը կեղծում է, Պուտինն էլ թույլ է տալիս։ Սա արդեն ինքնասպանության պես բան է։ Գոնե ասենք, որ մենք մերի վրա չենք կարողանում, ուժներս չի պատում, բայց արդարացնում ենք ուրիշով, այսինքն էլի ուրիշն է մեր փոխարեն որոշում։ Եւ մենք երեսի զոռով մեզ դարձնում ենք ավտոնոմիայի կարգի մի բան, երբ ի վերուստ ավելին ենք ստացել։

- Եթե այդպես է, ուրեմն մեզ ոչ անկախություն է պետք, ոչ էլ առավել եւս ազատություն։

- Ազատությունը երիտասարդությանն է պետք։ Ես հիմա 50 տարեկան եմ եւ ինձ ավելի ձեռնտու է ազատ չլինել, բայց առողջ սիրտ ունենալ, ճնշում չունենալ եւ այլն եւ այլն։ Երբ ֆիզիկապես տկար ես, ազատությունից էլ հաճույք չես ստանում։ Մեր սերունդը բարդ կյանք ապրեց՝ կեսը այն ժամանակներում, մյուս կեսն՝ այս։ Հիմա նոր սերունդը գոնե պիտի իմանա, թե ինքն ինչ ժամանակում է ապրում։ Մեզ հարցնում էին, ինչ երկիր է ձեր երկիրը, ասում էինք՝ սոցիալիստական։ Մեր սերունդները պիտի իմանան՝ ինչ ասեն։ Մեր սերունդները՝ չգիտեն ինչ ասեն, մեր սերունդները գիտեն միայն, որ ինչ-որ թաղերից ինչ-որ դեպուտատներ են ընտրում, որ ինչ-որ մեկը ասֆալտ է անում ինչ-որ նպատակով եւ այլն եւ այլն։ Նոր սերունդն ազատության ծարավ չունի։ Նայում ես հեռուստատեսությամբ՝ ջահելությունը լրիվ նույն կարգ ու կանոնով է ապրում, ինչ որ մեր թվերին կոմսոմոլի ակտիվիստները՝ ապրելու, շարժուձեւի նույն կերպն է։

- Գրողներն, արվեստագետները դառնում են պատգամավոր, ընդգրկվում քաղաքականության կամ իշխանական կառույցների մեջ եւ իրենց արդարացնելու համար ասում են՝ լավ օրից չի, որ այստեղ ենք։ 

- Նորից վերադառնանք ազատության թեմային։ Շատ հնարավոր է, որ գրողների կամ արվեստագետների մի տեսակ գտնում է, որ քաղաքականությունն իր համար է։ Այսինքն՝ էլի ազատության հարցն է։ Քաղաքականության մեջ մարդն իրեն ազատ է զգում, քան կզգար գրողի վիճակում։ Սա միայն ողջունելի է։ Նույնիսկ եթե մարդը գտնում է, որ ինքը կարող է հասարակությանը պիտանի լինել միաժամանակ թե արվեստում, թե ազգային ժողովում, դա էլ է հնարավոր։ Ամեն մարդ իր ազատությունը մի տեղ պիտի դրսեւորի։ Անհնար բան չկա, կարեւորը անկեղծ լինելն է։ Թե քաղաքականությունը, թե կրոնը, թե արվեստը ազատության մեջ են գեղեցիկ։ Եւ այսօր քաղաքական քննարկումները, հանրահավաքներն ու բանավեճերը թերի են հենց ազատության պակասով։ Տարբեր կուսակցություններից մարդիկ նստում են իրար դեմ եւ անկեղծ չեն խոսում, չես հասկանում՝ ինչու։ Մարդը, որ քաղաքականության մեջ է արդեն հինգ տարի ու ոչ մի միտք չի արտահայտում, ո՞նց ասեմ, որ նա քաղաքականության մեջ իրեն ազատ է զգում։ Մեր քաղաքական գործիչները ազատ չեն խոսում։ Ես չեմ ասում Ղարաբաղի հարցից կամ ինչ-որ արգելված թեմայից ազատ խոսեն։ Իրենք իրար հետ ազատ չեն զրուցում, ոչ միայն ազատ չեն զրուցում, այլեւ իրար չեն սիրում, ոչ միայն չեն սիրում, այլեւ չեն հարգում, երբ նստած են մի սեղանի շուրջ, նայում ես ու զգում, որ այս աշխարհի ազատությունը կամ այս աշխարհի օդը երկուսին չի հերիքում. նրանցից մեկը պիտի չլինի։

- Գրել ես «էլի ճգնում են նույն ժամանակում // վրդ. Կոմիտասն ու ընկ. Փանջունին»։ Ո՞ւմ նկատի ունես։ Փանջունիները շատ են, բայց վրդ. Կոմիտասին չեմ տեսնում մեր ժամանակում։

- Փանջունին ու Կոմիտասը հակապատկերներ են՝ մեկը հեղափոխությունն է, մյուսը, կոպիտ ասած, հեղափոխության զոհը։ Ես վերցնում եմ մեր ժամանակների փանջունուն եւ մեր ժամանակների կոմիտասին, երկուսն էլ կան։ Կոմիտասը սիմվոլ է, կրավորականություն։ Կոմիտասը խելագարվել է, կրել դեպքերի արդյունքը։ Մարդ էլ կա, որ դեպքերի արդյունքն է վայելում։ Հրապարակում, ընտրություների օրերին, խորհրդարանում փանջունիներ են հանդիպում, որ ավելի դասական են, քան Օտյանի Փանջունին։ Նրանց ժամանակն է ծնում։ 70 տարուց ավել ապրեցինք, փանջունի չկար, ժամանակը եկավ՝ փանջունին դուրս եկավ բնից։

- Վերջին 10 տարիների քո ստեղծագործությունն արժանանում է հակասական գնահատականների՝ եւ գովերգում են, եւ քննադատում։ Ինչպե՞ս ես վերաբերվում այդ գնահատականներին։

- Ես քննադատողներին էլ եմ ընդունում, գովացողներին՝ առավել եւս։ Վերջերս «Գրական թերթի» խմբագիրը դարակից մի հոդված հանեց, ասաց՝ քո դեմ են գրել։ Կարդացի, ամեն էջում մի քսան տեղ այդ քննադատը գրել է. «եւ պատահական չէ, որ ընթերցողը չընդունեց Անտիպոեզիան»։ Ես չեմ հասկանում, ընթերցողների հետ հանդիպե՞լ է։ Ես գիտեմ, որ գրողները շատ են դարդ անում, որ այսօր ընթերցող չկա, ես այդ դարդն էլ չեմ անում։ Ես ասում եմ, որ իմ ընթերցողները եթե չեն ավելացել, գոնե չեն պակասել այն թվերի համեմատ, երբ 30 հազար տպաքանակով գիրք էինք տպում։ Այդ գրքերն առնում էին, բայց մեծ մասը չէր կարդում։ Իսկ հիմա ես զգում եմ ընթերցողի գոյությունը՝ ի տարբերություն շատ-շատերի, ի տարբերություն այդ քննադատի։ Ես շատ եմ տխրում, երբ քննադատն իմ այսօրվա գործերին կպնելու համար բերում է իմ հին գրքերը, թոշնած, գլավլիտի հազար ձեռքով անցած, հազար բառ փոխած բանաստեղծությունները բերում դնում է իմ այսօրվա գրածների դեմ եւ ասում է՝ նրանք լավն էին։ Ուղղակի խղճում եմ այդ քննադատին, որովհետեւ պարտադիր չի, որ քննադատն ասի, թե որն է լավը կամ որն է վատը։ Քննադատը պետք է ցույց տա, ինքն այդ գիրքն ընկալե՞լ է, թե՝ չէ, ընկալե՞լ է գրքի արժեքը։

Կարդում է ու որոշում գրել գրքի դեմ։ Այ մարդ, մյուս գիրքն է դուրդ եկել, մյուսի մասին գրի։ Իմ գրքի դեմ 7-8 հոդված է գրվել, բայց չէ՞ որ ես այդ գրքի ծախսը ոչ պետբյուջեից եմ վերցրել, ոչ էլ հոնորար եմ ստացել որեւէ տեղից։ Իրենք այնքան մեծահոգություն չունեն, որ գոնե հանդուրժեն քեզ, ինչպես հանդուրժում են բանաստեղծություն գրող մի սովորական կոշկակարի։ Ամեն օր չեն քննադատում չէ՞ այդ կոշկակարին։ Ես այդքան եմ ուզում, ավել բան չեմ ուզում, ուզում եմ պոեզիայի վրա այդ կոշկակարի չափ իրավունք ունենամ՝ ոչ ավել, ոչ պակաս։ Պատկերացրեք՝ ես գրքիս վերնագիրը դնում եմ «Անտիպոեզիա», իրենք քննադատում, քննադատում են, վերջը գալիս եզրակացության, որ սա հակապոեզիա է։ Ես վերնագրի մեջ արդեն դրել եմ, էլ ինչու ես քեզ տանջում։ Այսինքն՝ ես առանց դերասանության որոշել եմ մի բան գրել, որի անունն արդեն պոեզիա չի, բայց իրենք բերում հին անվան տակ են քննարկում։

- Եթե գրքիդ վերնագիրը չլիներ «Անտիպոեզիա», այլ մի ուրիշ բան լիներ…Երեւի զայրացնում է գրքիդ մեջ արտացոլված իրականության մերկ պատկերը՝ քրջի բազար, Կոնդի Բիջ եւ այլն։

- Այդ վերնագրի, կոպիտ ասած, կուտը կերան։ Եթե վերնագիրը սովորական լիներ, ասենք, «Սկիզբը», ոչ մեկն էլ ոչ մի բան չէր ասի։ Բայց քանի որ դրեցի «Անտիպոեզիա», իրենք շատ ոգեւորվեցին, կուտը կերան ու եթե այդպես է, ես կարող եմ էլի կտեր տալ։ Եթե մակարդակն այդքան ցածր է, որ միայն վերնագրից աղմուկ են բարձրացնում, ուրեմն համապատասխան վերնագիր միշտ էլ կարելի է գտնել։ Իրենց ջղայնացնում է գիտես ինչը. գյուղից եկել են դարձել գիտությունների թեկնածու, դոկտոր եւ նման բաներ ու բողոքում են, որ դու Երեւանի խոսակցական լեզվով ես գրում։ Երեւանի լեզվով հենց գրում ես՝ սիսիանցին, ախտեցին, ղարաբաղցին, բոլորը միանում են, ասում՝ էս մարդը ժարգոնով է գրում։ Ու որոշում են, որ Շեկոյան Արմենն իրավունք չունի իր ազգականների կամ հարեւանների խոսակցական լեզվով գրել։

Ես գրում եմ Երեւանի խոսակցական լեզվով, բայց իրենք չեն հասկանում, որ գրական ներկապնակի մեջ, այդքան ավելորդ բանաստեղծությունների մեջ կարելի է մի հոգու տեղ թողնել, որ Երեւանի լեզվով գրի։ Ժարգոնը Երեւանում չի եղել, Երեւանում եղել է Երեւանի խոսակցական լեզու։ Իսկ այդ գյուղացի գիտությունների թեկնածուները, դոկտորներն ու իրենց երեխեքը, որպեսզի երեւանցուց ավելի երեւանցի երեւան, զզվելի բառեր են օգտագործում, որ ասեն տեսեք-տեսեք քաղաքի տղա ենք։ Եւ այդպես գոյանում է ժարգոնը, որից ինքս եմ զզվում։

- Արմեն, գուցե գրքիդ թարմությո՞ւնը դուր չի գալիս քննադատներին, ինչու չէ նաեւ գործընկերներիդ։

- Գրողներն այս ազատությունից օգտվելով կամ չօգտվելով՝ մի երկու ոտանավոր պիտի գրեին, բայց իրենց մսխում են՝ գրչակից ընկերներին խորհուրդներ տալով կամ դիտողություն անելով։ Իրենք իրենց պիտի գտնեին, հիմա, այսօր եթե չգտնեն՝ անցյալի մեջ են մնալու, իսկ իրենք այսօր քեզ են ուզում ներկայից անցյալ տեղափոխել։

Հայ գրականության մեջ դա միշտ եղել է։ Երբ մեկը հանկարծ թարմության ինչ-որ նշույլ է բերել (ես հավակնություն չունեմ, թե թարմություն եմ բերում), իսկույն հարձակվել են այդ մարդու վրա։ Եթե քննադատն է, ուրիշ բան, բայց ինչ-որ գրողներ կամ ինչ-որ բանաստեղծներ դարդ են անում, ինչ-որ գլոբալիզացիայից են խոսում, ինչ-որ անկապ բաներից են խոսում, իրենց չհասկացած բաներից են խոսում ու ջղայնանում են, որ մեկը մի պտղունց ազատ օդ է գտել ու շնչում է։ Գժվում են, ոնց թե, քեզ ո՞վ է թողել։ Օդի պահակներ կան մեզ մոտ. հսկում են օդը, որ հանկարծ ավել չշնչես։

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter