Գլոբալացման մշակութային չափումը 

Քսաներորդ դարի վերջին ձեւավորված համամոլորակային հաղորդակցական ցանցը գլոբալացման առավել ակնառու դրսեւորումներից մեկն է։ Առեւտրի եւ հաղորդակցության հին ժամանակների ճանապարհների համեմատությամբ, որոնք նույնպես ծածկում էին հսկայական տարածություններ, ներկա տեղեկատվական եւ հաղորդակցական ցանցերը տեխնոլոգիական նշանակալի նորարարության եւ վիթխարի ներդրումների արդյունք են։

Ամերիկացի տեսաբան Ֆ. Ջեյմսոնը պնդում է, որ գլոբալացումը առաջին հերթին հաղորդակցական հասկացություն է, որն իր մեջ քողարկում է երկու այլ՝ մշակութային եւ տնտեսական իմաստներ։ Մի կողմից՝ աստիճանաբար ակնհայտ դարձավ, որ այս ցանցերն ավելի ու ավելի քիչ են ծառայում տեղեկատվություն ստանալուն եւ ավելի ու ավելի շատ՝ գովազի, մարկետինգի, հեռուստատեսային ծրագրերի եւ մշակութային այլ արտադրանքի արտահանմանը։ Այսինքն, հաղորդակցական ցանցերի աննախադեպ զարգացումն ու ընդլայնումը, կարծեք թե, առաջին հերթին խոսում է նոր համաշխարհային մշակույթի ձեւավորման մասին։ Բայց, շարունակում է Ջեյմսոնը, բավական է հիշել աշխարհով մեկ կատարվող ֆինանսական փոխանցումների եւ ներդրումների մասին, եւ գլոբալ հաղորդակցության ցանցերի նշանակությունն սկսում է կապվել առեւտրի նոր եղանակների հետ, հաղորդակցության իմաստը փոխակերպվում է համաշխարհային շուկայի փոխկապակցվածության եւ աշխատանքի՝ ծայրահեղ մասշտաբների հասնող գլոբալ բաժանման։ Եթե մենք ընտրում ենք հաղորդակցության մշակութային բովանդակությունը, ապա դառնում ենք մշակութային տարբերությունների հռչակման ականատեսը։ Այստեղ՝ մշակութային բազմաձայնության հրաշալի մի համատեքստում, բոլոր մշակույթները դրված են միմյանց նկատմամբ հանդուրժողական հարաբերության մեջ, որ անկարելի է չողջունել։ 

 Տնտեսական կողմի վրա կենտրոնանալիս մեր առջեւ հառնում է ավելի քան մռայլ մի հեռանկար. մինչ այժմ ինքնավար ազգային շուկաները եւ արդյունաբերությունները արագ կլանվում են մեկ ոլորտի մեջ, կատարվում է բոլոր երկրների միավորում աշխատանքի նոր գլոբալ բաժանման մեջ, անհետանում են ազգային գոյության սահմանները։ Մեծանում է անջրպետը աղքատ եւ հարուստ երկրների, ինչպես նաեւ հասարակության ունեւոր եւ չունեւոր խավերի միջեւ։ Այս դեպքում խոսքն արդեն համամոլորակային մասշտաբի աննախադեպ ստանդարտացման մասին է։ Այս պատկերները՝ ուրախ եւ տխուր, կարող են արտացոլվել միմյանց վրա։ Օրինակ՝ երբ տնտեսական մռայլ հեռանկարը փոխանցվում է մշակութային տիրույթ, ապա ստանում ենք մշակույթի՝ աշխարհով մեկ կատարվող ամերիկականացման եւ ստանդարտացման, տեղային տարբերությունների կազմալուծման պատկերը։ Ամերիկյան առեւտրային մշակույթի՝ ամբողջ մոլորակով արտահանման մյուս կողմը տեղական մշակույթների առեւտրայնացումը եւ ապրանքայնացումն է։ 

 Եթե «պատկերի հասարակության» մեջ տնտեսությունը քիչ-քիչ մշակութային դիմագծեր է ստանում, երբ գովազդի միջոցով ապրանքը փոխակերպվում է սեփական պատկերի, ապա բարձր մշակույթի քայքայումը, զանգվածային մշակույթի ապրանքայնացումը եւ ժամանցի վիթխարածավալ բիզնեսը խոսումն են մշակույթի տնտեսականացման մասին։ 

Մշակութային փոխանակության հետ միաժամանակ կատարվում է ազգային մշակույթների՝ աննախադեպ մասշտաբի եւ խորության փոխներթափանցում, որը հիմնավորապես ասիմետրիկ է եւ մեծապես կախված տնտեսական-քաղաքական գործոններից։ Ասենք՝ ամերիկյան զանգվածային մշակույթի վայելած պատիվը եւ մեդիայի կողմից դրա նորմերի օրինականացումը աներեւակայելի է տեղական մշակութային արտադրանքի համար։ 

Անգլիացի սոցիոլոգ Լ. Սքլերը գլոբալացման մշակութային-գաղափարաբանական ասպեկտը բնորոշում է որպես սպառողականության մշակույթ-գաղափարաբանություն։ Այստեղ մարդիկ լիովին արժեզրկված են որպես տնտեսական կամ քաղաքական էակներ եւ առաջին հերթին սպառողներ են։ Ապրել, նշանակում է սպառել, ունենալ նորանոր իրեր։ Մշակույթի գլոբալացումը նա բացատրում է ոչ թե մշակույթների միատարրացման, այլ մշակույթի՝ սպառման ոլորտ ներգրավվելու եւ առեւտրայնանալու լեզվով։ Ըստ այդմ՝ ժամանակակից բոլոր հասարակությունները այս կամ այն չափով սպառողական են։ Ոչ ոք եւ ոչինչ պաշտպանված չէ ապրանքայնացումից եւ առեւտրայնացումից։

Լ. Սքլերը նկարագրում է, թե ինչպես վաթսունականների ուսանողական ըմբոստությունների քսանամյակների տոնակատարությունները՝ դառնալով մեդիա իրադարձություններ, առեւտրայնորեն անվերջ շահագործվեցին։ Իսկ մասնակցների մեջ էին այնպիսի մարդիկ, ովքեր իրենց նվիրել էին եւ շատերը հիմա էլ նվիրված են կապիտալիստական համակարգի հեղաշրջման նպատակին։ Նույն բանը տեղի ունեցավ ֆրանսիական եւ ամերիկյան հեղափոխությունների 200-ամյակների հետ։ Նրա հեգնական եզրակացությունն այս է. պետք է սպասել մինչեւ 2017թ.՝ տեսնելու համար, թե սպառողականության մշակույթ-գաղափարբանությունը ինչ դուրս կբերի բոլշեւիկյան հեղափոխության հարյուրամյակից։

Ուրվագծելով ետխորհրդային իրադրությունը 

Գլոբալ շուկային ձեւավորման համար վճռական եղան 1980-ականները, երբ ԱՄՆ-ի եւ Բրիտանիայի հովանավորությամբ եւ զարգացած երկրների համաձայնությամբ իրականացված շուկայի ապակարգավորման քաղաքականությունը հնարավոր դարձրեց կապիտալի «ազատ հոսքը», եւ գլոբալ ֆինանսների աշխարհի առաջ բացեց ազգային պետությունների սահմանները։ Խորհրդային Միության փլուզմամբ վերացավ տնտեսության անդրազգայնացման վերջին խոչընդոտը, եւ անդրազգային կորպորացիաների իշխանության տարածման համար այլեւս արգելքներ չմնացին։ Կոմունիստական ճամբարի նախկին երկրները այս բուռն զարգացումների հորձանուտում հայտնվեցին բոլորովին անպաշտպան։

Ակներեւ է, որ կոմունիստական գաղափարաբանությունից հետո Ռուսաստանը դեռ չի գտնել սեփական ինքնության որեւէ նոր կաղապար, բացի «հզոր տերության» ներկայանալուց, որը շատերին թվում է անարդյունավետ եւ անհեռանկարային։ Ռուսաստանի համար ճակատագրական այս ժամանակը արեւմտյան հետազոտողները (Ք. Քելլի եւ ուրիշներ) բնութագրում են որպես ծայրահեղ «բեզվիխոդնոե պոլոժենիե» (անելանելի դրություն), որով սկսվում է ինքնության եւ մշակութային արժեքների անորոշության մի երկարատեւ շրջան, որի գերիշխող միտումը մշակութային գաղութացումն է, Ռուսաստանի եւ ռուսական արժեքների հարաճուն ամերիկականացումը։ 

 Այս նկարագրությունը եւ բնորոշումները հիմնականում կարող են վերագրվել նաեւ նախկին խորհրդային երկրներից շատերին, քանի որ առայժմ, թվում է, ետխորհրդային ազգերի մոտակա հեռանկարի համար ավելի կարեւոր են նրանց ընդհանրությունները, քան տարբերությունները։

Խոսելով պերեստրոյկայի շրջանի քաղաքական, մտավորական շարժումների մասին, Մ. Կաստելսը հստակորեն ընդգծում է, որ այդ շարժումները, ինչպես ազատ խոսքի գլասնոստ շարժումը Ռուսաստանում (իսկ մեր կողմից կարող ենք ավելացնել՝ Հայոց համազգային շարժումը Հայաստանում) չունեին դրական (պոզիտիվ) հասարակական բնույթ, որն իր մեջ կունենար քաղաքականության եւ հասարակության վերաբերյալ այլընտրական հայացքներ։ Ուստի՝ «Երբ ակնհայտ թշնամին՝ խորհրդային կոմունիզմը, կազմաքանդվեց, ակներեւ դարձավ, որ «նախկին» լինելու փաստից անդին նախկին խորհրդային մարդիկ չունեն խմբային որեւէ նախագիծ»։

Ցանկանում եմ Կաստելսի այս միտքը լրացնել նրա հայտնի գրքից մի այլ մեջբերմամբ. «Ռուս ժողովուրդը եւ նախկին խորհրդային հասարակությունների ժողովուրդները ստիպված կլինեն մի կերպ վերակառուցել իրենց խմբային ինքնությունը մի աշխարհի մեջ, ուր իշխանության եւ փողի հոսքերը ձգտում են մաս-մաս անել առաջ եկող տնտեսական եւ հասարակական հաստատությունները՝ նախքան դրանք գոյություն կառնեն, որպեսզի կլանեն գլոբալ ցանցերի մեջ։ Ոչ մի տեղ գլոբալ տնտեսական հոսքերի եւ մշակութային ինքնությունների միջեւ շարունակվող պայքարն այնքան կարեւոր չէ, որքան խորհրդային համակարգի կործանմամբ ստեղծված անապատում՝ տեղեկատվական հասարակության պատմական եզրագծին»։ 

Վերադառնանք մշակութային գլոբալացման հարցին՝ վերստին դիմելով Ֆ. Ջեյմսոնի օգնությանը։ Այսօր մշակույթի արտադրությունը ամենօրյա կյանքի արտադրություն է (մշակույթը կենսակերպ է), առանց որի տնտեսական համակարգն անկարող է գործել եւ ծավալվել։ Այս տեսանկյունից է, որ Ջեյմսոնը, մանրամասն վերլուծությունից հետո, արձանագրում է թե՛ Ճապոնիայի անկարողությունը՝ ունենալու գլոբալ մասշտաբի մշակութային արդյունաբերություն (օրինակ՝ Սոնի ֆիրմայի կողմից «Քոլումբիա փիքչրս»-ի անհաջողության մատնված տնօրինումը), թե՛ Եվրոպային ձախողումը՝ ստեղծելու զանգվածային մշակույթի արտադրության սեփական ձեւերը։ Ճիշտ այդպես, ըստ Ջեյմսոնի, Երրորդ աշխարհի, ինչպես նաեւ նախկին սոցիալիստական երկրներն են թվում անընդունակ՝ ծնելու յուրօրինակ մշակույթ եւ կենսակերպ, որն ի զորու կլիներ դառնալ այլընտրանք եւ դիմադրել ամերիկականացմանը։

Մշակութային փոխակերպումները Հայաստանում 

Տեսաբանների մեծամասնությունը համամիտ է այն հարցում, որ գլոբալացումը սասանում է ազգային պետության հիմքերը։ Քննադատներից մեկի խոսքերով ասած՝ «ազգային պետության վարկաբեկումը գլոբալացման կողմից» ի հայտ է գալիս, օրինակ, գլոբալ տնտեսության համատեքստում սեփական տնտեսությունը կարգավորելու անկարողությամբ։ Միանգամայն տեղին է, ուրեմն, հարցնել, թե ի՞նչ է պատահում ազգային ինքնությանը, երբ նշանակալիորեն նվազում եւ փոխակերպվում է պետության կարողությունը՝ տնօրինելու սեփական մշակույթի ճակատագիրը։ Բայց սա խնդրի մի կողմն է միայն։ Ետխորհրդային ժողովուրդների ներկա կացության մեջ «նորահայտ» գլոբալացումը հանդիպում է «Պատրաստված է ԽՍՀՄ-ում» պիտակը կրող ազգային ինքնությանը։ Խորհրդային այս ժառանգության վրա այսօր էլ ընթեռնելի են միաձուլման հեռանկարի մեջ ազգերի վերասահմանման կոմունիստական նախագծի անշփոթելի նշանները, որ որոշ քննադատների մեկնաբանությամբ պարզապես նշանակում է ազգային ինքնության բացակայություն (Բ. Գրոյս)։

Եթե նույնիսկ Գրոյսի ձեւակերպումը մեզ ծայրահեղություն թվա, ապա անպայման հետաքրքրական եւ ուսանելի է ամերիկացի գրաքննադատ, ռուս գրականության ուսումնասիրող Ե. Թոմփսոնի հետեւյալ դիտարկումը. «Ի տարբերություն արեւմտյան գաղութների, որոնք ավելի ու ավելի պարզորոշ են իրենց կարծիքն ասում իրենց նախկին տերերին, Ռուսաստանի գաղութները հիմնականում մնացին համր, մասամբ արեւմտյան կրթությամբ ազգային վերնախավեր չունենալու պատճառով… Նրանք շարունակում են իրենց ընկալել եւ ընկալվել Ռուսաստանին հարմար պարադիգմերի մեջ, ավելի որպես ռուսական ընկալման առարկաներ (օբյեկտներ), քան իրենց սեփական պատմություններին, ընկալումներին եւ շահերին արձագանքող ենթականեր (սուբյեկտներ)»։ Հասկանալի է, որ որքան աղքատ է երկիրը, այնքան կոպիտ եւ անմնացորդ է մշակույթի առեւտրայնացումը եւ անդարմանելի՝ հետեւանքները (եթե երբեւէ դարմանելու մասին կարելի կլինի մտածել)։ Հայաստանն այս առումով, իհարկե, բացառություն չէ։ Պետությունն այլեւս մշակույթի պատվիրատուն չէ եւ ոչ էլ, բնականաբար, մշակութային նորմեր եւ սպառման եղանակներ թելադրողը։

Անտեղի է խոսել մշակութային որոշակի քաղաքականության մշակման եւ գործադրման մասին։ Մշակութային հաստատությունների համակարգը մասամբ առեւտրայնացվում է, մասամբ՝ անհետանում։ Հատկանշական են այնպիսի «նորարարություններ», ինչպես վերջին տարիներին Հայաստանի մշակույթի նախարարության (!) հովանու ներքո անցկացվող «Միս Հայաստան» մրցույթ-շոուն։ Առեւտրային ոգին թափանցել է ամեն տեղ։ «Բարձր մշակույթը», որ կարող էր մշակութային դիմադրության խորհրդանշանը դառնալ, արագորեն տեղի է տալիս։ Զանգվածային մշակույթի ներխուժման, մաշակույթի հարաճուն առեւտրայնացման եւ տեսողականացման, ինչպես նաեւ այլ հանգամանքների ճնշման ներքո նոր ուժով հառնում է ազգային լեզվի ճակատագրի հարցը։ Բնութագրական է զանգվածային մշակույթի նոր ձեւերի առաջացումը (օրինակ՝ հանրամատչելի երաժշտության կամ Ինթերնեթի հետ կապված մշակութային նոր դրսեւորումների՝ ակումբների, հանրույթների եւ այլնի ի հայտ գալը), որոնք առայժմ ավելի կրկնօրինակումներ են, քան տեղական յուրահատկությունների արդյունք։ 

Նախկին մշակույթի հիմքերը սասանող գործոնը եւ նոր մշակույթի առավել ցայտուն ազդարարությունը գովազդն է, որը բրտորեն ներխուժեց մշակութային-սոցիալական միջավայր՝ փողոցներ ու հրապարակներ, զանգվածային տեղեկատվության միջոցներ՝ վերափոխելով այն ըստ սեփական պատկերի։ Հեգնականորեն, գովազդային շահագործման առաջին գայթակղությունը եւ հիմնական հումքը ազգային ինքնության խորհրդանշանները եղան, որոնց ապրանքայնացման եւ սպառման փորձությունը այլեւս ետեւում է մնացել։ Սպառողականությունը որպես կենսաոճ արմատացվում է բոլոր մատչելի միջոցներով, եւ Երեւանի քաղաքային տարածքի՝ վերջին տարիների սրընթաց մասնավորեցումը եւ հախուռն, չվերահսկվող սրճարանաշինությունը այս ընթացքի մարմնացումներից են։ 

 Մշակույթը գաղափարաբանությունից զերծ չէր նաեւ խորհրդային տարիներին. «սովետսկայա կուլտուրա», «կուլտուրնոստ» հասկացությունները կոմունիստական գաղափարաբանության կենտրոնում էին։ Այսօր նույնպես այն գաղափարաբանությունների պայքարի, իշխանության հաստատման եւ դիմադրության հարափոփոխ մի ասպարեզ է։ Եւ եթե անգամ կարելի է մշակույթի ինքնաընկալման աղոտ ձեւերից եւ մշակութային ընթացիկ իրողությունների փշուրներից ի մի բերել մշակութային «ինքնության» դյուրաբեկ ու վաղանցուկ մի պատկերը, ապա առայժմ անհնար է հայ մշակույթի համար երեւակայել շատ թե քիչ հստակ եւ մանավանդ՝ ցանկալի հեռանկար։