Դեպի հայրենի գյուղ տանող ճանապարհն անցնում է սրտիս միջով: Արյունս հիշողության գետ է դառնում, եւ հուշերս պարզում են ճերմակ  առագաստները…

Թթենիների միջով ձգվող ճամփան ցեխոտ է, տեղ-տեղ կուտակված անձրևաջրերը մեծ փոսեր են առաջացրել: Մեքենայի անիվները դժվարությամբ  հաղթահարում, թվում է՝ կռիվ են տալիս ցեխաջրերի հետ: Մեքենան համառ է,ավելի ճիշտ՝  վարորդն է փորձառու՝ հարյուր տարվա վարորդ է,գյուղերի ճանապարհների «գիտակ»:

-Բոլոր գյուղերի ճամփեքն իմ կենսագրությունից ավելի լավ գիտեմ,-կատակում է:

Թթենիները նույնն են մնացել, միայն մի բան է փոխվել՝ այնտեղ այլեւս չեն լինում սիրահարների թաքուն հանդիպումներ. սիրահարնե՞րն են գյուղում քչացել,թե՞ ուրիշ ավելի գեղեցիկ վայրեր կան հանդիպման համար: Թթենիները մենակ են մնացել.խեղճ թթենինե՜ր,երևի նրանք էլ կարոտում են հին ու լավ օրերը, երբ ականջ ականջի լսում էին սիրո թաքուն խոստովանությունները եւ մի քիչ ամաչկոտ,մի քիչ պարծենկոտ սվսվում…

-Բարև թթենիներ, -ասում եմ՝ մեքենայի բաց պատուհանից նայելով նրանց անձրևոտ տերևներին:

Վարորդը շվարած ետ է նայում, եւ զարմացած ժպիտը մի պահ կանգ է առնում թավ բեղերի վրա. երևի մտածում է՝այ քեզ գիժ,բայց մտածածը թաքցնելու համար ուրիշ բան է ասում.

-Կարոտե՞լ եք գյուղը:

-Կարոտել եմ:

-Ի՞նչն եք կարոտել:

-Ամեն ինչը:

Լռություն…Լռությունը խառնվում է ցեխաջրերին, եւ չը՜մփ ցեխաջուրը ողողում է մեքենայի ապակիները:

-Թու՜,- ասում է վարորդը եւ վառում ծխախոտը: Մեքենայի դիմացի հայելու մեջ նա գտնում է իմ ժպիտը, իսկ ես նրա՝ զայրույթով լի աչքերը: Ես փախչում եմ նրա աչքերից , որ թաքուն ժպտամ…

Այս վայրերով պատերազմն է անցել, ու թեւ դա 25 տարի առաջ էր, բայց հողը դեռ վիրավոր է: Ահա երևաց վայրի թրաշուշանների անծայրածիր փունջը՝ գարնան աձրևով ողողված: Փունջը մեկընդմեջ ընդհատվում է. մոտեցողը կտեսնի՝ ընդհատված տեղերում պատերազմի հետքերն են: Ծաղիկներն ասես խորշում են  դրանցից…
Թրաշուշանների բույրը ներս է մտնում մեքենայի պատուհանից եւ խառնվում  հիշողություններիս, հիշողություններս գարնան շունչ են առնում:

-Կարո՞ղ եք կանգ առնել մի քանի րոպե:

Պատասխանի փոխարեն վարորդը արգելակում է մեքենան:

Ես սկսում եմ ագահորեն պոկել ծաղիկները՝ մոռանալով, որ ցեխաջուրը լցվում է կոշիկներիս մեջ: 
Ծաղիկների փունջը սեղմում եմ կրծքին. սիրտս ու ծաղիկները ջերմանում են: Քայլում եմ առաջ: Ծանոթ հուշաքարին մի փոքրիկ թռչուն է նստել եւ անշարժացել ասես: Թռչունն ամենեւին չի թռչում  մոտեցող քայլերիցս: Թրաշուշաներն ինձ հետ կռանում են,  եւ ես ու ծաղիկները խոնարհվում ենք սառը քարին: Հուշաքարի վրա գրված անունները կարոտներ են. ոմանց այցելում են, ոմանք էլ այցելուի են ամեն օր սպասում : Ես համբուրում են բոլորի անունները՝  բոլորի զավակների փոխարեն:

- Հենց այստեղ է հայրս անմահացել,երբ մարտի էր տանում տղաներին,- ուզում եմ թեքվել եւ ասել վարորդին, բայց նա շրջվել եւ փնթփնթալով մեքենայի ապակիներն է մաքրում:

Մի պահ խորհում եմ անցյալի ու ներկայի մասին. այսօր, առավել քան երբեւ, նրանք նման են՝ այդ ներկան ու անցյալը, նման է նաեւ մի բան՝ ապագայի անորոշ տեսլականը: Ես ապագայի մասին չեմ ուզում մտածել, ներկան է հուզում, որովհետեւ ապագա կոչվածը ներկայի գույները պիտի ունենա: Ներկայի գույները  մտահոգում են, որովհետեւ նրանցում շատ են անցյալի երանգները.այդ երանգները պատերազմոտ են: Ես ուզում եմ , որ հավետ ջնջվեն այդ երանգները, բայց վայրի թրաշուշանների մեջ երևացող «հետքերը» հուշում են նրանց գոյության մասին…
Թռչունը թռչում է: Երկնքում ամպեր կան, բայց թռչունը երևում է, թեեւ փոքրիկ է: Հետո թռչունը խառնվում է ամպերին : Ամպերի միջից մի վառ ճառագայթ գրկում է հուշաքարը. սառը քարը ջերմություն է առնում: Ես ձեռքըս դնում եմ  ջերմացող քարին, մատներս արևանում են: Ոչ ոք չի խառնվում մեր լռությանը,միայն երբեմն-երբեմն հեռվից, դիմացի բլրից  այնկողմ, կրակոցներ են լսվում…
Ես վեր եմ կենում ու նայում հեռուն.
Այնտեղ, ուր դեռ չեն վերջանում թրաշուշանները,  զինվորական տասնյակ վրաններ են երևում. ուրեմն պատերազմը դեռ շրջում է այս կողմերում՝ մտածում եմ  եւ հեռվից ձեռքով անում չգիտեմ թե ում: Չգիտես թե ով՝ զինվորական շորերով, հեռվից  բարևիս պատասխանում է՝ ձեռքը թափահարելով: Ես երկու ձեռքս բարձրացնում եմ եւ նորից բարևում՝ այս անգամ ներքին անբացատրելի ոգեւորությամբ…
- Պատերազմը չի վերջացել….իսկ թրաշուշաններն ուզում են, որ միշտ գարուն լինի,-ասում եմ քթիս տակ՝ կամաց մոտենալով վարորդին, ով արդեն հասցրել է նաեւ ծխախոտի տուփը դատարկել:

- Դուք հավատու՞մ եք,որ պատերազմը մի օր կավարտվի,-դառնում եմ նրան:

- Ես արդեն ոչ մի բանի չեմ հավատում,- ասում է միանգամից:

- 3 տղաներս սահմանին են,- նայելով աչքերիս մեջ՝ շարունակում է նա,- երբ տուն են գալիս,ասում են՝ պապ,ի՞նչ ես խոժոռվել,ամեն բան լավ կավարտվի, մեծ մարդ ես,դուխդ տեղը պահի: Իսկ ես ասում եմ,երբ որդի ունենաք՝ էն ժամանակ կհասկանաք ինձ:

Նա նստում է մեքենայի ղեկին :

-Ես մի քիչ անհավատ մարդ եմ...Իսկ դու՞:

 Նրա աչքերում գտնում եմ տխրության ստվերներ:

-Ես արդեն 25 տարի է նույն երազանքով եմ ապրում:

-Իսկ ինչու՞ չես գնում, ոմանք գնացել են, ռուսաստաններում են: Կարող ես գնալ, բայց երազանքդ պահել սրտումդ:

-Ես այստեղ ինձ ապահով եմ զգում:

- Ապահո՞վ, բայց այստեղ կռիվ է:

-Սա բոլորիս կռիվն է...

-Երևում է պինդ ջահել ես...

Ծիծաղում է:

Ցեխաջուրը խլում է նրա ձայնի ելեւէջները եւ ականջներս  լցվում են անսովոր աղմուկով:

-Պա-տե-րազմ...

Մի վերջին անգամ թրաշուշանների բույրը թափանցում է հոտոտելիքներս:

-Գա-րու՜ն...

Ճանապարհին մարդիկ են կանգնած: Գյուղի ավտոբուսը մնացել է ցեխի մեջ եւ առաջ շարժվել չի կարողանում: Տղամարդիկ փորձում են հրել առաջ, չի ստացվում:

-Բարև ժողովուրդ, ինչո՞վ կարող եմ օգնել,-վարորդը մոտենում է ավտոբուսին:

«Բարև»-ի հետ բոլորը ժպտում են: Բոլորը ծանոթ դեմքեր են:

-Մենակ թե ավտոբուսի մասին չգրես,- ինձ նկատելով՝ ասում է խանութպան Աշոտը: Բոլորը քահ-քահ ծիծաղում են:

-Չէ,չէ թող գրի, բա էսպիսի բան կլինի՞, 100 տարի է էս ավտոբուսը մնում է էս նույն ցեխի մեջ:

-Դու ավտոբուսից խի՞ ես բողոքում,ճանապարհներից բողոքիր, ճանապարհս ո՞րն է, մի «ճ»- ը է մնացել,- կատակում է հաստլիկ մեկը:

-Որ հարստանաս մի կարգին ավտոբուս կգնես էս գյուղի համար:

-Չէ, որ հարստանա ճանապարհը սարքել կտա, խղճով աղջիկ է...

-Անպայման կհարստանամ,- կատակում եմ ի պատասխան:

-Մեքենայում տեղ կա, կարող ենք մի քանի հոգու տեղավորել մեզ հետ,-ասում է վարորդը:

-Չէ,չէ,- ասում են ամեն կողմից, բա մեր վարորդին մենա՞կ թողնենք ավտոբուսի հետ, միասին եկել ենք, միասին էլ կգնանք, դուք հանգիստ գնացեք:

Ավտոբու՜սս...Ուսանողական տարիներիս վկան...

Վարորդը երկար «սիգնալ» է տալիս, որ հաջողություն ասելու նշան է:

Ծանոթ դեմքերը ես զետեղում եմ սրտիս մեջ, եւ սիրտս լցվում է մի այնպիսի զգացումով, որ ավելի վեր է, քան բարությունը: Դա մի այնպիսի զգացում է, որպիսին ունենում ես կուսական բնության գրկում:

-Այս մարդիկ բնություն են,- ասում եմ մտքիս մեջ...

Գյուղի սկզբում երկու թոնիր կա, երկուսի դռներն էլ փակ են,  մետաղալարով ամուր կապված, երևում է ՝վաղուց չեն բացվել: Հիմա ո՞վ է գյուղում թոնիր վառում, հազիվ մեկ-երկու հոգի, ջահել հարսներն արդեն չեն օգտագործում թոնիրները: Գյուղի խանութն ամեն օր թարմ հաց է ստանում,բոլորն այնտեղից են հաց գնում կամ էլ տանը՝ ջեռոցում են թխում:

 Թոնրահացի բույրը կախվել է մետաղալարով կապկպված փակ դռներից: Դուռը ճռռոցի է կարոտ, իսկ բույրը՝ հացի...Հաց թխող չկա՜...

Խեղճ թոնիրնե՜ր...

Մայրս  մեզ դիմավորում է նույն բարի ժպիտով, որ ուներ հազար տարի առաջ: Այդ ժպիտը չի ծերանում:

-Սեղանը պատրաստ է, եկեք,եկեք:

-Չէ, ես գնում եմ,-ասում է վարորդը,-օրը մթնում է:

-Ի՞նչ եք ասում,առանց հաց ուտելու տղամարդը ճանապարհ կգնա՞: Ամոթ է,ներս եկեք:

Վարորդը չի համառում:

Տաք վառարանը հիշեցնում է դպրոցական տարիներս:Վառարանի կողքին փոքրիկ խալի էի փռում եւ դասերս այնտեղ սովորում:

-Գետնին մի նստիր, կմրսես,-թախանձում էր մայրս:

-Չէ, այստեղ հեշտ եմ սովորում:

Մայրս չորացրած մրգերով լի ամանը  դնում էր կողքիս :

-Հա՛մ սովորի, հա՛մ կեր...

Իմ սիրելի վառարա՜ն...

-Դե նստե՜ք,քաղցած կլինեք,- մորս ձայնը շոյում է ականջներս...

....Արևը  դեմքը թեքում է դեպի մայրամուտ: Ամենագեղեցիկ մայրամուտը մեր գյուղի մայրամուտն է: Այն միայն տեսնել ու զգալ է պետք բառերիս մեջ համոզվելու համար:

-Դե, ես գնացի, արդեն ուշ է, շե՛ն կացեք, շնորհակալ եմ հյուրասիրության համար,- վարորդը  վեր է կենում:

-Սպասե՛ք, սպասե՛ք,- ես վազում եմ դեպի պայուսակս՝ հիշելով որ չեմ վճարել ճանապարհածախսը:

-Հարկավոր չէ, հաջորդ անգամ...Ես առաջին անգամ միշտ անվճար եմ տանում:

-Ի՞նչ եք ասում, կանգնեք, ինչպե՞ս թե...

- Մի օր էլ դուք ինձ լավություն կանեք...երբ հարստանաք,-խորհրդավոր ժպտում է եւ արագ դուրս գալիս:

-Ինչ տարօրինակ մարդ է,-ասում է մայրս,- որտեղի՞ց ես գտել:

- Ծանոթս է խորհուրդ տվել:

Գիշերը թանձրանում է գյուղի վրա, բայց ոչ ոք չի վառում լույսերը:

Մայրս վառում է հին լամպը:

-Ինչու՞ ոչ մի տան վառ լույս չկա,-հարցնում եմ զարմացած:

-Գյուղապետն է այդպես հրահանգել,ասաց՝  եկեք մի քիչ զգույշ լինենք,աշխատեք լույսերը չվառել՝ թշնամու անօդաչու սարքերի աչքից հեռու մնալու համար:

Լամպի աղոտ լույսը նկարում է մորս բարակ մատները: Այնքան բարություն կա այդ մատների մեջ, որ աշխարհի ոչ մի ծայրում չես գտնի:

-Չե՞ս վախենա, եթե հանկարծ կրակոցներ լինեն:

-Չէ, ես ինձ այստեղ ապահով եմ զգում,- ասում եմ եւ գլուխս խոնարհում նրա մատներին...

Հերմինե Ավագյան, Արցախ