Քնար Հարությունյան
ԳԱԱ հայցորդ

Լևոն Խեչոյանի «Մհերի դռան գիրքը» վեպը լույս է տեսել 2014 թվականին:

Ինչպես նշում է Հակոբ Մովսեսը վեպի գրախոսականում՝ «դժվար է ասել ՝ այս ստեղծագործությունը վե՞պ է, դասախոսություն-հետազոտություն, ինչպես հեղինակն է ներկայացնում, մեր օրերի իրողություններով համեմված էպոսի վերաշարադրանք, խոհագրություն, հասարակագիտական ուսումնասիրությու՞ն»[1]:

Մեր կարծիքով՝ այս ամենը մեկտեղ ու էլի շատ իրողություններ, որ կարելի է դասել թվարկածների շարքում:

Այս վեպը ևս ոճական առումով չի տաբերվում Խեչոյանի մյուս գործերից: Սկսվում է առանց ներածականի, առանց նկարագրությունների:

Նախորդ երկու գրքերում Խեչոյանն անդրադարձել է ստեղծագործության փիլիսոփայությունը կրող Օնանին, ով հետզհետե դառնում է մենությամբ տառապող մի կերպար՝ օտարված ամեն ինչից, նույնիսկ սեփական եսից: Այս կերպարը իր մենությամբ գալիս նույնանում է էպոսյան Մհերին:

Ո՞վ է Մհերը, որտեղի՞ց է նրա սկիզբն ու ավարտը: Ինչո՞ւ է Խեչոյանը հենց այս կերպարի շուրջ վերծանում ազգային էպոսը: Ինչո՞ւ է Մհերը փակված Ագռավաքարում, ինչո՞ւ է Ագռավու քար կոչված դուռը փակվել Մհերի վրա: Եվ ահա պատահական չէ վեպի բնաբանը. «Որտեղ էլ լինենք, դռան հակառակ կողմում ենք, ներսիններն այն` ելքի, դրսինները մուտքի դուռ են անվանում» [2]:

Ահա այդ անորոշ դրսի ու ներսի միանյուսման սահմանում էլ սկսվում է էպոսի մի նոր պատումի շարադրանք, ուր Խեչոյանը ներկայացնում է Մհերի Ագռավաքարում փակվելու առասպելը, որը ստեղծվել է ժողովրդի կողմից, որպես աշխարհաճանաչողություն, գրեթե վերացնելով իրականի և առասպելականի սահմանը: Առասպելի իրականությանը հավատում է գրողը և այդ իրականության մեջ սկսում է ապրեցնել դարերի խորքից եկած ժողովրդական էպոսի հերոսներին: Ժողովրդական էպոսներն արտացոլում են աշխարհի և պատմության ժողովրդական ըմբռնումները, գեղարվեստական ընդանրացման բարձր մակարդակով վերարտադրում են ժողովրդի կյանքում վճռական դեր խաղացած իրադարձությունները կամ թերևս որոշ փուլեր, պատմական անցքեր ու անձեր: Մեր էպոսի ակունքները գնում, հասնում են հեթանոսական, նույնիսկ ավելին ՝ ուրարտական ժամանակաշրջաններ: «Սասնա ծռեր» էպոսը ստեղծել է մի ժողովուրդ, որը քրիստոնեական մեծ ավանդույթներ ունի: Քրիստոնեությունը Հայաստանում տիրապետում է դեռևս 4-րդ դարից սկսած և հարյուրամյակների ընթացքում, մինչ էպոսի ստեղծվելը, քրիստոնեությունը մեծ հետք է թողել ժողովրդի գիտակցության մեջ: Աստվածաշնչյան պատմությունները,   քրիստոնե-ական շատ գաղափարների հետ միասին, մտել են այդ հավատով ապրող ժողովրդի առօրյա և  դրանց ազդեցությունը էպոսում բացառելն անհնար է: Ճիշտ է, կրոնն սկսել էր արմատանալ ու հաստատվել հայերի կյանքում, կենցաղում և գիտակցության մեջ, սակայն մինչ այդ եղածը՝ հեթանոսությունն էլ  չէր մոռացվել: Էպոսի կերպարներից շատերն են գնում, նույնանում իրենց հեթանոսական սկզբին: Նամանավանդ Փոքր Մհերը, ում առապելը և պատմում է Խեչոյանը:

Ինչպես «Սև գիրք, ծանր բզեզ» վեպում է վիպական սյուժեն բաղկացած տարբեր թեմաների շուրջ պատմվող օղակների շղթայից, այնպես էլ «Մհերի դռան գիրքը» վեպում Խեչոյանը դիմում է վեպի ստեղծման նույն մեթոդին: Վեպում ներկայացվում է գրող Օնանի կյանքը, որը մենք տեսնում են վեպում գրողի ներկար օրագրի էջերում, Օնանի մտորումները էպոսի վերաբերյալ, որ ներկայացվում է դասախոսությունների ձևով: Վերջիններս վերածվում են էպոսի յուրահատուկ պատումի՝ խեչոյանական մեկնությամբ:

Ամեն ինչ սկսվում է գրողի հավատից առ այն, որ Մհերը կենդանի է ու փակված է Ագռավաքարում. «Մի խոսքով, բարեկամներ, ամենացավագին, հակասական զգացմունքներով Մհերն իմ ներսում էր»[3] –կարդում ենք վեպի առաջին իսկ էջերից մեկում: Ինչու՞ է Խեչոյանը ընտրում էպոսի այդ կերպարը: Իսկ եթե այդ կերպարը ինքն է ընտրել Գրողին: Մեր էպոսում ներկայացված է պատմության այն ժամանակահատվածը, երբ հակարաբական պայքարի արդյունքում վերստեղծվեց ազգային պետականությունը, սկիզբ դրվեց պատմական մի նոր փուլի՝ մշակութային ու տնտեսական ծաղկուն շրջանով:

Եթե հաշվի առնենք, որ էպոսում ներկայացվում է մի տոհմ, այնուհետ այդ տոհմի մի ամբողջական երկիր դառնալու պատմություն՝ իր իշխանական տնով, մեծամեծներով ու պետությանը հատուկ այլ հատկանիշներով, կարելի է ասել, որ էպոսը պետության ստեղծման ու կառավարման յուրահատուկ մի մոդել է: Ի՞նչպես ստեղծել սեփական, ինքնուրույն պետություն հարցին, էպոսում պատասխանում է հետևյալ դրվագը ներկայացնող պատմությունը.

 «Ի՞նչ է նշանակում նրանց գետի հոսքին հակառակ գնալը, հասարակական ընթացքին դեմ քայլե՞լ: Չընդունել օրենքներով  և կամ անհրաժեշտությամբ թելադրված ապրելաձևը: Չհավատալ բարու և չարի խառնակություններով մշտական հակադրությունների վրա ստեղծված մարդու հանրային միջավայրին, թե՞ ամբողջին հակառակվելը էլի ինչ-որ բանով պայմանավորված անհրաժեշտություն էր»[4]:

 Այդ անհրաժեշտությունը, ըստ Ժենյա Քալանթարյանի, ազգային ինքնության հաստատումն է, այն առանձնահատկության բացահայտումը, որով հայ ժողովրդին դիտարկում է իբրև առանձին քաղաքակրթական միավոր, որը մրցունակ է հաղթող քաղաքակրթությունների բախման պարագայում¹:

Գետի պատմվող այդ դրվագն էլ հենց այդ ասվածի վկայությունն է ու ապացույցը: Քալանթարյանը մի շատ դիպուկ մեջբերում է կատարում Օրբելուց. «Գետերը դեպի ծովն են հոսում և ոչ թե սկիզբ առնում այնտեղից»[5]: Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ գետն էլ կարող է ինքնություն ունենալ և ջուր ավելացնել համաշխարհային օվկիանոսին: Այդպես և հայկականությունը, որ մի վառ գույն է ավելացնում համաշխարհային քաղաքակրթություն ներկապնակին: Հենց այդ ինքնուրույն գույնի համար է էպոսի հերոսների դարավոր պայքարը, որը երկար ժամանակ հաջող լուծում է գտել: Այժմ Խեչոյանը մեկնաբանելով ազգային էպոսը, առաջարկում է օգտվել այդ մոդելից ինքնութույն, անկախ ու ազատ երկիր կառուցելու համար. «Մարդու ազատությունը ավելի կարևոր, բարձր արժեք է, քան պետության անվտանգությունը»[6] : Ազատություն է պետք ինքնուրույնություն ունենալու համար: «Եթե փորձենք մհերյան ոգուն անգամ մեր ժամանակների հեռավորությունից նայել, կհամոզվենք, երբեք էլ այն մեզ չի լքել, նույնիսկ գերհզոր տերությունների, մինչևիսկ որդեսերման սերմը հատեցնող պատերազմների ժամանակ: Ինքն անգամ, երբ մենք չենք եղել մեզանից հետո էլ մնացել է մեր պատմական հայրենիքի մարդաթափ հողի վրա, ապրել է ամայի տարածությունների ներսում»[7]:  

Մհերը մեր էպոսի վերջին հերոսն է, մեր ինքնությունը խորհրդանշող անմահ առասպելը, ով փակվել է Ագռավաքարում, փակվել է և ոչ թե մահացել` ինչպես իր հայրը, պապը կամ Սանասարն ու Բաղդասարը: Ու ահա, դարեր անց, կրկին մհերյան հոգին ենք ոգեկոչում` մեկ այլ պայքարում հաղթանակի հասնելու համար: Խեչոյանի հերոսը` Օնանը, արթմնի, բաց աչքերով տեսիլք է ունենում և նրան երևում է մի պատանի, ում այլակերպ դեմքի տակ, էլի մի քանի դեմքեր կան` մեկ բոսորոգույն բիբերով անգղի, մեկ էլ խաչաթև թռչնի է նմանվում: Ո՞վ է այդ պատանին, որ մի քանի կերպ ունի: Ինչո՞ւ անգղ, արծիվ և այն էլ խաչաթև:

Հավասարաթև խաչը տիեզերածնության Արարչակնիք նշանն է կամ տիեզերանշան: Այն նաև խորհրդանշում է գիտական տեսությամբ մինչ այսօր հիմնավորվող Տիեզերական մեծ պայթյունը: Գրողը Ագռավաքարում փակվելը համեմատում է կնոջ արգանդում թաղանթի մեջ ամփոփված սաղմի հետ, որը թաղանթը ճեղքելով լույս աշխարհ է գալու ճիշտ այնպես, ինչպես մեծ պայթյունից հետո տիեզերականն նոր աշխարհակարգ է ստեղծվելու: Սա է խաչանման կամ խաչաթև թռչնի սիմվոլի մեկնությունը, որ կարդում ենք Մ. Սողոմոնյանի գրքում[8]:

Հավասարաթև խաչը նաև նոր Արարչածնության` սկզբից դեպի կյանքի ու մահվան խորհուրդները տանող Տիեզերապտույտների հիմքն է: Սկիզբ-վերջ-նոր սկիզբ-նոր վերջ և այդպես զսպանակաձև մի հավիտենականություն: Խաչաթև թռչունը՝ Մհերի ոգին, թռչելիս կեռախաչի էլ կարելի է նմանեցնել: Այդ պարագայում էլ կունենանք հետևյալ բացատրությունը. կեռախաչը խորհրդանշում է Արարչածնության սկզբից դեպի կյանք ու մահվան փուլերը տանող պարբերականությունը: Երկու խորհրդանշաններն էլ ի վերուստ տանում են դեպի Տիեզերական հավերժության` ծնունդ-կյանք-մահ-նոր ծնունդ-նոր կյանք-նոր մահ և արդյունքում կունենանք նույն զսպանակաձև շրջապտույտը: Կեռախաչի անընդհատ պտույտը Արևախաչի պատկերն է կամ հայկական հավերժության նշանը, որ նշանակում է բնական շարժը հավերժության մեջ: Հայկական աշխարհում հայոց պետականության կամ նույնն է թե թագավորության թագակրի խորհրդանշանը. «Օղակ օղակի հետևից պտտվող սլաքների պատկերից երևում է ջրապտույտի, հողմաքամու պես անընդհատ ինքն իր շուրջն է գալարվել:

Այդ ի՞նչ խորհրդավոր զորություն կարող էր  լինել նրան ուղորդողը, ինչու՞ էր լուսնորդի բնազդով մի քանի անգամ հայտնվում նույն ճանապարհներին, նույն քարավաններին: Ինչ-որ մի բան համառորեն նրան միևնույն բնակավայրի, պետությունների, ազգերի հետ էր հանդիպեցնում: Այդ ամենը հուշում է, որ նա շատ մոտ է գտնվել ժամանակի շրջադարձին: Նրան անընդհատ թվացել էր` առաջին, երկրորդ, երրորդ անգամ վրիպելուց հետո գտնելու է մի տեղ` այս աշխարհի կեղևը հատող ելքի դուռը»[9] : Ուրեմն շրջապտույտի նպատակը ելքի դուռ որոնե՞լն էր: Իսկ թե ինչից, պարզ մեկնաբանում է Վաչե Եփրեմյանը. «Մարդիկ տարածությունն ու ժամանակը ճիշտ չեն տեսնում: Մահը անտեսանելի ու անճանաչելի է: Մահը մարդու կորցրած ճշմարտությունն է: Եթե պտույտը սկիզբ է առնում ծնունդից, ամբողջանում է մահով, երբ շարժումը մահից է սկսում` պտույտի վերջում ծնունդն է: Կինը ծնունդի Տունն է, ուրեմն նրա մեջ է նաև մահը, միաժամանակ էլի մահվան Տունն է: Ծնունդն իրականում սպանություն է, իսկ մահը վերադարձն է ծնունդին: Ավելի խորքային ոլորտում կարելի է այսպես ձևաբանել. ծնունդ/ մահը քաղաքակրթության էությունն է, մահ/ ծնունդի շնորհիվ վերաբացվում է հոգևոր-մշակութաբանական Դուռը»[10]:

 Եթե բացվի այդ դուռը այդ ձևով շատ լավ, սակայն դուռը չգտնելու դեպքում է, որ առաջանում է մեծ պայթյունի անհրաժեշտոււթյունը` չար աշխարհը նորոգելու համար: Դռան որոնումներն երկար են տևում, նշում է Խեչոյանը. «Նման իրավիճակները սարսափեցնում էին: Մի կեսն անընդհատ հակադրվում էր մյուս կեսին: Մտքի մի մասով կույրի նման խարխափելով` թափառում էր, որը մյուս առողջ կեսին ինքնավստահ նորից ու նորից առաջնորդում է ի շրջանս յուր, որտեղ արդեն եղել էր բազում անգամներ»[11]:

Խեչոյանը էպոսից վերցրել է Մհերի թափառման դրվագը և յուրահատուկ բանալի դարձրել Մհերի հետագա գործողությունները մեկանաբանելու տեսանկյունից: Անընդհատ վերադարձը միևնույն կետին ինչպես արդեն ասացինք ստեղծում է զսպանակաձև շրջանակներ, որոնցից յուրաքանչյուրի սկիզբը նախորդի վերջն է, վերջը` հաջորդի սկիզբը` վերաիմաստավորված նոր սկզբի սկիզբը: «Մարդը հարյուր քառասուն տար կապրի՞,- ասել էին, եթե իրոք Մհերն է իրենց հաշվարկներով պիտի հարյուր քաառասուն, հարյուր հիսուն տարեկան դողդոջ, հալից ընկած ծերունի լիներ, ոչ թե պատանու եռացող շուրթեր, բոցկլտացող աչքեր ունենար,- այսպիսի պատասխան է հնչեցնում Խեչոյանը աշխարհի չորս ծագերը շրջագայելուց և այս աշխարհից ելքի դուռը չգտնող, իր տուն վերադարձող Մհերի համար:

Այս դրվագը էպոսի պատմությունից է վերցված, իսկ պատմության մեջ ժամանակը քարացած հավերժություն է: Պատմության համար դարը վայրկյան է, վարկյանն էլ` մի դար: Ինչն  այսօր գալիք է վաղը ներկա կդառնա, վաղը այդ ներկան անցյալ է դառնալու, ինչն այսօր ներկա է, վաղը` անցյալ: Այս երեքը միասին ժամանակի եռաչափ ցուցիչներն են և միավորում են ժամանակը, երբեմն էլ անժամանակ ժամանակը, այսինքն ժամանկի բացակայությունը, որը հատուկ է առասպելներին, էպոսներին, լեգենդներին, որոնք բանակատեղի են Մհերի նման 140-ամյա երիտասարդների: Թափառումներից վերադարձող Մհերին չեն ճանաչում իր իսկ դաստակերտի պահակները: Ճիշտ է, ժամանակ է անցել, Մհերի երկար թափառումներից, սակայն նրան չճանաչելու պատճառն այլ է. վերադարձած Մհերը հեռացած Մհերը չէ, իր փնտրած դուռը իրականում ինքն է, բայց փնտրվող ինքըը բոլորովին էլ փնտրող ինքը չէ: Դա է պատճառը, որ վերադարձող Մհերը այլևս հեռացած Մհերը չէ: Նույն կերպ կարելի է մեկնաբանել Դավթի վերադարձը, Մհերի հետ հանդիպոււմն ու ընդհարումը: Դավիթը վերադառնալիս այն Դավիթը չէ, որ հեռացել է, և սա էլ պատճառ է դառնում, որ հայր ու տղա իրար չճանաչեն և այդտեղից էլ առաջանա Մհերի հետ կռիվն ու անեծքի ողջ պատմությունը: «Գիլգամեշից ու Հոմերոսից սկսած գրականության մեջ հեռանում են տնից կամ վերադառնում տուն: Ընդ որում` հեռանալն անհիմն գործողություն չէ` կամ վտարում է, կամ փախուստ: Մեր էպոսի պարագայում Մհերի հեռացումը ունի մի քանի պատճառներ»[12]: «Նրանցից մեկն իջել է ձիուց, ուր Մհերի նժույգն էր կանգնած եղել, բռնել էր հողից, այդ պահից էլ սկսել էր ձիու ոտքերի տակ հողը փլվել: Որտեղ թիկնոցը փռել էր, հենց այդտեղ, այդ չափով էլ հողը ծերացել էր»[13]:

Աշխարհը այլևս չի կարողանում իր վրա պահել Մհերին: Սա Մհերի հեռացման հիմնավորումներից մեկն է: Հեռացում տնից, աշխարհից, ամեն-ամեն ինչից: Ինչպես նշում է Վ. Եփրեմյանը, առաջին հեռացումը, որ հայտնի է մարդկությանը հեռացում-վտարումն է Դրախտից: Այս դեպքում վերադարձը բացառվում է: Վերադարձի ելքը Տունն ինքն է բացառում: Սա համատարած ներվիճակ է ու անդառնալի ընթացք, որովհետև մարդու մեջ անընդհատ արթուն է հինկտակարանային մեղսարարքը[14]:

Մհերը, մինչ Ագռավաքարում փակվելը նաև մեղք է գործել, ձեռք է բարձրացրել հոր` Դավթի վրա, և ում անեծքով էլ դարձել անմահ ու անժառանգ: Եթե, ըստ Եփրեմյանի մեղսավորներին դեպի տուն վերադարձ չկա, ապա Մհերի փակվելը Ագռավաքարում միակ տարբերակն է: Մհերի հեռանալը, սակայն անվերադարձ չէ: Մհերը պայմանով է փակվում և ժամանակ է նշում իր դուրս գալու համար` մինչև ցորենի մասուրի չափ, և գարու` ալոճի չափ մեծանալը:

 Ագռավաքարը ապաշխարհանքի վայրն է, մեկ հոգունը կարող է լինել ապաշխարհանք, այն հավաքական ծես չէ: Ագռավաքարի միակ բանկիչը Փոքր Մհերն է, Ագռավաքարը Փոքր Մհերի ներաշխարհն է միաժամանակ[15]:

Ագռավաքարում ապաշխարելուց հետո, Մհերը դուրս կգա և կդնի նոր աշխարհի հիմքը. «Մհերը մտնելով Ագռավաքար` նախաստեղծ տիեզերական խավարն էր վերապրում, ապագա սերունդներն նրանով էին կռվելու հողագնդի սիրտ կեղեքող ունայնության դեմ և նրանով էին գտնելու երկրի վրա ապրելու իմաստը: Մեկ ուրիշ փաստ էլ հուշում է, որ Մհերը անպայման կապ ուներ արարչության հետ, և որպես փակվելու տեղանք Տոսպան լեռան Ագռավաքարը պատահական չեր ընտրվել»[16] :

Ինչու է ՞ այդ վայրը կոչվում Ագռավաքար, կամ որտեղի՞ց է Մհերի սկիզբը, որ այդտեղ է վերջանում: Համաշխարհային բանահյուսության և առասպելական մտածողության մեջ թռչունների կերպարները հանդես են գալիս իբրև այդ համակարգերի անբաժան ու անփոխարինելի միավորներ: Շատ ազգերի բանահյուսության և դիցաբանության մեջ հատկապես նշանակալից է ագռավի դերը, և վերջինիս առասպելականացումը մեծ մասամբ պայմանավորվում է նրա կենսաբանական որոշ հատկանիշներով (սուր, ողբային կռինչ, սև գույն, գիշակերություն, անմաքուր կենսակերպ): «Ագռավ» բառի ստուգաբանությունը աշխարհի շատ լեզուներում առնչվում է նրա այդ հատկանիշներին: Օրինակ՝ չինական, արաբական լեզուներում բառը ստուգաբանվում է թռչնի սև գույնի հատկանիշով: Բայց առավել տարածված է «ագռավ» բառի բնաձայնական ստուգաբանությունը, որի համաձայն` հնդեվրոպական մի շարք լեզուներում թռչնի անունը ստուգաբանվում է նրա արձակած ձայնի՝ կռնչոցի հատկանիշով: Հնդեվրոպական նախալեզվում եղել է kor, qor բնաձայնական արմատը (կռկռալ), որից էլ կազմվել են այդ ընտանիքին պատկանող շատ լեզուների համապատասխան բառերը՝սանս. karava, լատ. corvus, անգլ. crow: Այս նույն արմատն է ընկած նաև հայերեն «ագռաւ» բառի հիմքում: Հայերենի բարբառներում գործածվող կռիկ, կռկա, կռկոտ, ղառղա ձևերը ևս հնդեվրոպական նույն նախարմատից են ծագել[17]:

«Սասնա ծռերի» հերոս Մհեր-Միհրը փակված է «Ագռավու քար» կամ «Ակռփու քար» կոչված քարաժայռում, որ ժողովրդական ստուգաբանության համաձայն այդպես է կոչվում, որովհետև Մհերի նետից վիրավոր խոսող ագռավն է նրան այդտեղ առաջնորդել. «Ինչ ագռավ մտավ էնտեղ, էն դիմաց կասին Ագռավու քեար»[18]:

Խեչոյանը ևս այս փաստը նույնությամբ ներկայացնում է և բացատրում , որ Մհերին Ագռավաքար առաջնորդողը հենց այնտեղի աստվածներից մեկն է` Խուտուինին: «Ուրեմն, պիտի փորձենք հասկանալ Ագռավաքարի նշանակությունը, կամ թե ինչու Մհերը հենց այնտեղ ուղարկվեց փակվելու: Գուցե պատճառը Խուտուինին էր, ում անունը դռան սեպագրերի մեջ չորորդն էր հիշատակված, որպես ուրարտացիների ճակատագրի աստվածություն[19]: Ուրարտական աստվածների ամբողջ ցանկը ներկայացված է Վանա ժայռի վրա փորագրված սեպագիր արձանագրությունում: Ուրարտական սեպագրում ասվում է, որ Իշպուինի և Մենուա արքաները այդ դարպասը նվիրում են Խալդի տիրոջը, իսկ հայերն այն անվանում են Մհերի դուռ: Վիպական Մհերի հնագույն նախատիպը Խալդին է, որը հետագայում իրանական ազդեցության շրջանում վերանվանվել է միջին իրանական Միհր անվամբ, ապա և վիպականացվել որպես Մհեր:

Ըստ Ա. Պետրոսյանի՝ «Սասնա ծռերի» մյուս հերոսները ևս ծագում են ուրարտական մեծ աստվածների կերպարներից: Միհրը սերում է հնագույն հնդկական Միթրայի իրանական ազգակցից[20]: Որարտական դիցարանին բնորոշ է վառ արտահայտված եռամիասնությունը, այն գլխավորում է ուրարտական աստված Խալդին` ամպրոպի ու փոթորիկի աստված Թեյշեբան և արևի աստված Շիվինին:

Հայկական էպոսում Թեյշեբային համապատասխանում է Սանասարը, Սասունի հիմնադիրը, նա թուր կեծակի առաջին տերն է, այսինքն ամպրոպի և կայծակի մի աստվածություն, երկվորյակ ինչպես Թեյշեբան: Սանասարին զուգահեռ է հաև հնդեվրոպական Ինդրան, նրանց միավորում է ամպրոպային բնույթը, երկվորյակությունն ու ջրային ծագումը:

Արևի աստված Շիվինին ամենուրեք հիշվում է երրորդը: Խեչոյանն նշում է, որ այնտեղ` դարպասի վրա, նշված է այս աստվածների հերթագայությունը, ուր 4-ը նշված է Խուտուինիի անունը[21]:

Ըստ Արմեն Պետրոսյանի՝ Խուտուինի անունը պետք է, որ կապված լինի խուռիական Խուդենա և Խուդելուրա դիցանունների հետ: Այդ վերջինները ճակատագրի աստվածներն էին, որոնց անունները խուռերեն «hute-գրել» արմատից են ծագում: Խուտուինին համադրվում է հայկական հավատալիքների մահվան հրեշտակ Գրողին/Գաբրիել հրեշտակապետ:

Գրողն էլ իր հերթին համադրվում է դիցարանի 4-րդ աստծուն` Տիրին: Գաբրիելը հրեշտակն է, որ վերցնում է Մեծ Մհերի հոգին, ապա իրականացնում Փոքր Մհերի պատիժը` դարձնում նրան անժառանգ[22]: Մհերը հրաժարվում է թագավորել և ի սկզբանե եղած կարգով ղեկավարել Աստծո կողմից տրված աշխարհը և հոր անեծքով ու ճակատագրի աստված Խուտուինիի ուղեկցությամբ փակվում է ագռավաքարում` նորեն դուրս գալու և կործանելու չար աշխարհը և դնելու նոր, բաի աշխարհի սկիզբը: Սակայն Արարիչը իսկապես մեկն է, ոչ միայն մարդկության, այլև հենց իրենց «աստվածների համար էլ»: Նա չի կարող կոչվել Խալդ, Զևս, Արամազդ կամ էլ առավել ևս Միհր-Մհեր: Այդ է պատճառը, որ Մհերը Ագռավաքարից դուրս չի գալիս:Դուրս չի գալիս և ոչ թե կենդանի չէ: Սա է միտում Խեչոյանին գրել վեպը: «Իսկ ազգային վեպը վերստին գրելու իմ ցանկությունը Մհերի Ագռավաքարում կենդանի լինելու հավատալուց էր գալիս, կռահում էի նրա հազար տարեկանից ավելի լինելը: Նման գիրք գրելը ինձ ոչ նյութական, ոչ էլ հեղինակային հաջողություն էր բերելու: Մհերի հետ իմ խենթ եռքը հանգեցնելուց բացի ոչինչ չէր տալու»[23]:

Ազգային վեպ գրելու իր ցանկությանը  էլ հենց գալիս է Մհերի կենդանի լինելու, նրա անմահության հավատից: Եթե Մհերն անմահ է, ուրեմն անմահ է նրա հոգին, հետևաբար էպոսը շարունակվում է և ապագայի խորհուրդն ունի Մհերի պատգամը: Մհերը պատգամել է, թե դուրս կելնի քարանձավից և բկփրկի աշխարհը «երբ գարին կդառնա մասուրի չափ, իսկ ցորենը` ալոճի»: Սարինյանը բացատրում է այս պատգամի իմասըտ. «Ամբողջ վեպի ընթացքում ձգվող հոտետեսական այս գաղափարը լուսավորվում է վերջին հայացքի տեսիլքով, երբ « հանկարծ մի ակնթարթ կարմրածուփ սուրհանդակը բոցկլտացող նշանով կողքին կապտալույսի մեջ ձեռքերը կրծքին կանգնած Մհերին ցույց տվեց, Մհերն էր, միանշանակ նրան էի տեսել: Մտորելով թե միայն հանդիպումը Մհերի հետ կազատագրեր իրեն տարիներ շարունակ հյուծող ու մաշող ստրկությունից: Խեչոյանը ճակատագրական գուշակություն է անում թե երկուսիցս մեկը, կամ ինքը կամ ես պիտի կործանվենք: Մհերը մնաց և կործանվեց ինքը` Մհերին թողնելով մեծ փայթյունով մոլորակային վերածննդի երազանքը: Իրականը պատրանք է, առասպելը հավերժական, սակայն մինչև երբ և մինչև ուր: Լուծում է, թե փակուղի »[24]:

Եթե լուծում էր, ինչու է Մհերի մահը խժդժություն առաջացնում հասարակության մեջ: Ինչու է ողջ երիտասարդությունը հոսում դեպի Սասուն, նույնիսկ աղանդավորականներ են հայտնվում` ի պաշտպան Մհերի ողջության: «քաղաքում պարանոցներից հաստ շղթաներով արեգակի ` պղնձե թևավոր խաչեր կախած ` ջորս արոսականներ են շրջում»[25] :Ինչու է շեշտում հենց արիոսականներին: Արիոսականությունը հերետիկոսական ուսմունք է քրիստոնեությունում, տարածում է ունեցել 4-5-րդ դարերում: Արիոսականները դավանում են , որ Քրիստոս անսկիզբ չէ, այլ ստողծվել է ժամանակներից ու դարերից առաջ` Հայր Աստծո կողմից: Որպեսզի նրա միջոցով իրագործի արարչագործությունը: Միակ անծնունդն ու անսկիզբը հայր Աստվածն է[26]: Այսինքն Մհերը չի կարող լինել անմահ: Այդ պատճառով է , որ երիցավագները անխնա սպանում են աղանդավորներին, Մհերի ողջ լինելու մասին լուրերը հերքում ամենադաժան միջոցներով: Ըստ խեչոյանական հայեցակարգի՝ Մհերի պաշտամունքը կասեցնելու և ժողովրդական ըմբոստացումը կանխելու նպատակով Մեծ տան երիցավագները հետևողականորեն պսակազերծում էին նրա կերպարը. «Քանի որ ավերիչ խառնակության ամենամեծ մեղավորը Մհերին էին համարում, անթաքույց քենով պախարակում էին նրան. «Ուրեմն հազարամյակներ շարունակ քարը քարին դնելը, ոչնչից երկիր բարձրացնելը անշնորհակալ գործ էր: Պարզվում է՝ էս մոզիներին հասկացված լինելու համար անգամ թուլամիտ Մհերի չափ խելք չենք ունեցել, որ գլուխներս առած փախչենք, որևէ քար ու քրջի մեջ թաքնվենք»: Ծերունիներից ամեն մեկն արդեն հարյուր տասը, հարյուր երեսունն անց էր, թույլ և ավելորդ լինելու զգացողությունը չարացնում, ոխակալությամբ էր լցնում» [27]: Մհերյան վարդապետության հաղթարշավը կանխելու նպատակով հետևողականորեն ծավալվում էր մհերյան ոգու սպանդը նրան մարդեղացնելու միջոցով. Փոքր Մհերը հայտարարվում էր թուլամիտ գերյալ, որին դաժանաբար սպանել էին հինգ գյուղերի հինգ գյուղացիները և դիակը թաքցրել Ագռավաքարում: Արև-Աստվածը մեռած է, իսկ եթե մեռած է, ուրեմն Աստված չէ: Այսպիսի լուրերով էին փորձում մարդկանց տրամադրել Մհերի դեմ:

Իսկ ովքեր են այդ երիցավագները: Ինչու է Խեչոյանը այդքան մեծ տեղ հատկացնում այնպիսի կերպարների, որոնք նույնիսկ գոյություն չունեն և ոչ մի էպոսի պատումում: Ինչպես տեսնում ենք պատումներում Վերգոն, Սանասարի որդիների շարքում վերջին տեղն է գրավում, ոչ միայն ուժով, այլև մարդկային այլ արժանապատվություններով: Միայն այն պատճառը, որ նա սասունցի է, Սանասարի տոհմից ու Ջոջանց տան մի ներկայացուցիչ, առասպելը նրա բացասական կերպարը էլ ավելի է ընդգծում: Սակայն Խեչոյանը այլ կերպ է մեկնաբանում Վերգոյի կերպարը: «Վերգոն մտադրված նպատակին հասնելու համար նրամաններ կատարողների նկատմամբ անասելի խստապահանջ էր դառնում, շատերն էին քծնում, ազնվականները հաշվի էին նստում նրա ասած ամենաչնչին խոսքի հետ»[28]: Այստեղ հնարովի կերպար է նաև կաթողիկոսի, Փարվանայի և էլի շատ կերպարներ: Նրանք այնպիսի արարքներ են գործում Խեչոյանի պատմած էպոսում, որ ոչ թե իրական են այլև ցանկալի: Խեչոյանը նկարագրում է Վերգոյին քաղաքապետի կերպարով, ոչ թե որպես ճշգրիտ իրողություն, այլ ` ցանկալի: Սակայն ինչ էլ ցանկանա գրողը, Մհերը արդեն փակված է ու անդառնալի: Խեչոյանի պատումի կենսափիլիսոփայությունը, հիմնվելով ազգային գոյաբանության տրամաբանությանը, պահանջում է կարևորել էպոսի դիպաշարի այն դետալները, որոնց մեկնությունը կնպաստի իրեն հուզող վտանգված ինքնության և տեսակի պահպանման հոգևոր խնդիրների լուծմանը. «Գուցե Մհերն էլ զգացել էր խառնակությունների, տեսակը բնաջնջող սև պատերազմների, որդեսերման սերմը փչացնող պտղաորդի մոտենալու ժամանակը: Գուցե հենց այդ պատճառով էր հրաժարվել իշխանական Մեծ տան գահից, երկրի առաջնորդը լինելու բոլոր իրավունքներից, անսպառ հարստությունից: Ժողովրդի դարերով կերտած մշակույթը իր մեջ ներառած՝գնացել, հազար ինը հարյուր տարի, երկու հազար տարի փակվել էր Ագռավաքարի նախամայր արգանդում նյութական աշխարհից ամենայն ազգային վաստակած ունեցածքը տեղափոխել էր հոգևոր ոլորտ՝ փորձելով իր պահպանության տարած ժառանգությունը քսան դար հետո ապագա սերունդներին վերադարձնելով՝ փրկել մեր ինքնությունը»[29]: Ուրեմն՝ Մհերը փրկության էր տարել հայոց հոգևոր գանձերը և «որդեսերման սերմը»: Ինչո՞ւ: Այս մասին  Քալանթարյանը գրում է, որՄհերն ստիպված էր հեռանալ եռաչափ գոյաբանական աշխարհից իր նախնիների սխալների պատճառով, քանզի նրանք՝ պապն ու հայրը, բավարար չափով խոհեմ չէին եղել երկրի նյութական և հոգևոր գանձերին տեր լինելու գործում, վտանգել էին իրենց և սերունդների ինքնությունը, ահա թե ինչու ծնողների հոգիները նրան հավերժ փրկության են մղում, իսկ համազգային միֆական աշխարհազգացողությունը անվերջ վերադարձի գործառույթ շնորհում. «Սակայն, կարծում եմ, բոլորդ էլ կհամաձայնեք, մեզ դեռևս դպրոցական տարիներին ուսուցանած Մհերի՝ Ագռավաքարում փակվելու պատմությունն է հարազատ, քանի որ բոլորիս նրան սպասելու հնարավորություն է տրվում»[30]: Մենք՝ հայերս, սպասում ենք Մհեր փրկչի հայտնությանը: Ու , երբ Փրկիչը հայտնվելու է:«Մենք Մհերի չշմարտությունը մեր որդիներին ենք տալու, նրանք իրենց զավակներին, և այն երբեք չի կորչելու»[31]