HY RU EN
Asset 3

Բեռնվում է ...

Էջի վերջ Այլ էջեր չկան բեռնելու համար

Որոնման արդյունքում ոչինչ չի գտնվել

Բանտից բանտ ճանապարհորդություն՝ էտապ

Իմ «Այլախոհությունը խորհրդային Հայաստանում» գրքի վրա աշխատելիս զրուցել էի ԽՍՀՄ տարիների քաղբանտարկյալների հետ, ու նրանցից շատերն իրենց պատմություններում անդրադարձել էին էտապին՝ դատավարությունից հետո կալանավորին դեպի կալանավայր տանելու կամ՝ կալանավայրից կալանավայր տեղափոխելու գործընթացին։ Բոլորի մոտ էլ այն որպես ծանրագույն հիշողություն էր մնացել։

Կարդալով աjդ հիշողությունները, ընթերցողներից ոմանք ինձ հորդորում էին հատուկ էտապի մասին առանձին մի բան գրել, ինչն էլ այժմ անում եմ։ Այստեղ նկարագրված են միայն իմ էտապը եւ միայն ինձ հետ կատարված դեպքերը։ Այլոց հետ բոլորովին այլ եւ ավելի ծանր բաներ կարող է պատահած լինեն։ Գրականության մեջ ես հանդիպել եմ շատ ավելի դաժան նկարագրությունների։ 1971թ․ Հայաստանի վերամիավորման գործով դատապարտված քաղբանտարկյալ Յուրիկ Բուդաղյանը Մորդովիայից դեպի Պերմի կալանավայր իր էտապն այսպես է նկարագրում․ «Ամենածանր հիշողությունը մնացել է էտապից: Դաժան բան էր: Քրեականներ, հակահիգիենիկ պայմաններ, միջատներ: Կալանավայրում արդեն հեշտ էր: Հիմնականում քաղբանտարկյալներ էին: Մորդովիայում էինք: Այնտեղ՝ քաղաքական կալանավայրերում արդեն բանտարկյալ ու ադմինիստրացիա փոխհարաբերությունները տասնամյակների ընթացքում հստակեցվել էին: Որոշ ժամանակ անց մեզ Մորդովիայից որոշեցին Պերմ տեղափոխել: Այդ էտապը վայրենություն էր հիշեցնում: Ուղեկցվում էր աներեւակայելի վայրագությամբ: Ամառ էր, ջուրը քիչ էր, սնունդ բացարձակապես չկար: Բանտարկյալների համար նախատեսված վագոնի յուրաքանչյուր չորս տեղանոց կուպեում յոթ-ութ մարդ էր գտնվում, իսկ վագոնը կցում էին գնացքին միայն գիշերը: Ողջ ցերեկը վագոնը կանգնում էր կիզիչ արեւի տակ: Գիշերն էին միայն կցում շարժվող գնացքին: Սովետները այս եղանակով երեւի ցանկանում էին մարդկանցից գաղտնի պահել կալանավորների տեղափոխումը: Երբ  տեղ հասանք, եւ մեզ իջեցրեցին վագոնից, մենք ուղղակի թափվեցինք ճամփեզրին: Իրար վրա թափված մարդիկ շարժվել անգամ չէին կարողանում: Մեկն անգամ մահացավ: Մի քանի ժամ մեզ թողեցին այդպես ճամփեզրին ընկած: Կամաց-կամաց ուշքի եկանք, եւ նոր միայն տեղափոխեցին գաղութ»։

Մոսկովյան այլախոհ Ալեքսանդր Պոդրաբինեկը իր «Այլախոհները» գրքում էտապն այսպես է նկարագրում․    

«Էտապը բանտային կյանքի առանձին ու ինքնուրույն դրվագ է։ Այստեղ հատվում են ճանապարհները, եւ խառնվում են ռեժիմները։ Այստեղ կիսվում են տպավորություններով ու նորություններ են իմանում։ Այստեղ հաշիվներ են ներկայացնում ու հաշիվներ մաքրում։

Էտապով անցնել սարսափում են նրանք, ովքեր կալանավորական համայնքի նկատմամբ մեղքեր ունեն՝ մատնիչները, ճամբարային ծախվածները, ներքին ռեժիմի սեկցիաների ակտիվիստները, քարտախաղով պարտք մնացածները, դատապարտված մենթերը եւ կոմունիստները, անչափահաս պղծողները։ Ընդհանրապես, բանտային կարգն այնպիսին է, որ բոլոր կալանավորները հավասար են իրար նկատմամբ, անկախ իրենց գործած հանցանքներից։ Բայց այս կարգից կան բացառություններ՝ բռնաբարողները եւ անչափահաս պղծողները։ Սրանց փչացնում են դաժանաբար եւ առանց որեւէ քննարկման»։ Այնուհետեւ նա ավելացնում է․ «Մնացած կալանավորներից առանձնացնում են հատուկներին («զոլավորներին»՝ զոլավոր հագուստ հագած հատուկ ռեժիմի կալանավորներին), մահապարտներին, հոգեկան հիվանդներին, փախուստի հակում ունեցողներին (նրանց բանտային գործի ծրարի վրա անկյունագծով կարմիր գիծ է գծված), կանանց, անչափահասներին եւ քաղաքականներին»։

Համեմատության համար կարելի է նաեւ կարդալ ЮКОС –ի գործով 7 տարվա ազատազրկման դատապարտված Վլադիմիր Պերեւերզինի բանտային գրառումները, որտեղ էտապը, այսօրվա էտապը, նույնպես նկարագրված է։ Այս գրառումները հետաքրքրիր են համեմատության առումով։ Հետաքրքիր է տեսնել, թե ինչ է փոխվել այս տարիների ընթացքում։ Անտեղյակ ընթերցողը փոփոխություններ, անկասկած, չի նկատի, բայց խորհրդային տարիներին բանտային ու էտապային կյանք անցած մեկը, հաստատ,  փոփոխություններ կտեսնի։ Փոփոխությունները հօգուտ կալանավորի են։ Բայց այս փոփոխություններն այնքան չնչին են, որ ուրախանալու տեղիք չեն տալիս։ Պերեւերզինի այս գրառումներն արվել են մեր ժամանակներում, բայց շատ առումներով համահունչ են եւ 19-րդ դարին, եւ 20-րդ դարի առաջին կեսին, եւ նույն դարի երկրորդ կեսին․ «Յուրաքանչյուր կալանավորի կյանքում գալիս է այդ վտանգավոր պահը՝ Էտապը, երբ քեզ բանտից կալանավայր են տեղափոխում, որտեղ պետք է դատարանով կայացված պատիժդ կրես։ Ճամբարները շռայլորեն սփռված են մեր անընդգրկելի հայրենիքի ողջ տարածքով, եւ բանտապահները կարող են քեզ համար այդ տարածություններում երկարատեւ էքսկուրսիա կազմակերպել։ Ճանապարհորդությունը կարող է ինչքան ասես երկար տեւել, եւ մարդը մի որոշ ժամանակով ուղղակի անհետանում է։ Ոչ փաստաբանը, ոչ հարազատները չեն իմանալու, թե որտեղ ես գտնվում եւ ուր են քեզ տանում»։

Էտապային նկարագրությունները եւ հիշողությունները գրականության մեջ շատ են։ Այս նոթերում ես ներկայացրել եմ 1981 եւ 1985 թվականներին տեղի ունեցած իրադարձություններ։ Կարելի է միայն ուրախ լինել, եթե իմ եւ ինձ ժամանակակից այլոց նկարագրածներն այսօրվա իրականության հետ նմանություններ կամ չունենան կամ էլ այդ նմանությունները քիչ լինեն։

Էտապը կալանավորներին կալանավայրից կալանավայր կամ քննչական մեկուսարանից կալանավայր տեղափոխելն է: Բառը ռուսաց լեզու է փոխանցվել ֆրանսերենից, իսկ ռուսերենից արդեն անցել է մեզ եւ թարգմանաբար նշանակում է՝ քայլ, փուլ, վայր։ Շատերն են իրենց գրվածքներում անդրադարձել էտապին, նկարագրել դրա բնույթը, ուղեկցող դժվարությունները, դաժանություններն ու բռնությունները: Էտապ երեւույթն այնքան էլ ընկալելի չէ փոքր երկրի բնակչի համար, որովհետեւ փոքր երկրում կալանավորի կալանավայրից կալանավայր տեղափոխվելը երկար ճանապարհ ու մեծ ժամանակ չի պահանջում: Հայաստանում կալանավայրից կալանավայր մարդ տեղափոխելու համար ամենաերկար ճանապարհը կարող է տեւել տասը – տասներկու ժամ, ծայրահեղ դեպքում՝ մեկ կամ երկարատեւ կանգառների դեպքում՝ մի երկու օր: Իսկ, ասենք, Ռուսաստանում կալանավայրերի միջեւ եղած հեռավորությունները կարող են հասնել հազարավոր կիլոմետրերի, եւ էտապը կարող է ձգվել ու ձգվել:

Էտապը մեծ երկրներում ու կայսրություններում միշտ էլ եղել է: Անգլիացիներն իրենց կալանավորներին նավերով էին տեղափոխում Ավստրալիա կամ այլ գաղութներ: Նույն կերպ իրենց անդրծովյան գաղութներ էին կալանավորներին տեղափոխում ֆրանսիացիները, իսպանացիները եւ այլն։ Ռուսները, մինչեւ երկաթգծի ի հայտ գալը, կալանավորներին դեպի արեւելք էին տեղափոխում ոտքով։ Էտապները (իջեւանատեղիները) կազմակերպվում էին կալանավորների տեղափոխման ճանապարհների վրա։ Դրանց միջեւ եղած տարածությունները հասնում էին մինչեւ 15-20կմ։ Յուրաքանչյուր էտապում վարձվում էին առանձին շինություններ, իսկ եթե շինություններ չկային, ապա կազմակերպվում էին ժամանակավոր հարմարություններ, որտեղ իրարից առանձին տեղավորվում էին կալանավոր կանայք, պահակախումբը եւ տղամարդ կալանավորները։ Փաստորեն, էտապ է կոչվել դեպի կալանավայր շարժվող դատապարտյալների բազմության հանգստի համար կանգառի վայրը։ Երկաթգծի կյանք մտնելուց հետո ոտքով տեղաշարժը վերացավ։ Կալանավորներին տանում էին արդեն գնացքով, իսկ իջեւանատեղիները փոխարինվում էին ճանապարհների հանգույցներում գտնվող քաղաքների բանտերով, որոնք էլ ստացել են առաքաբանտեր (пересыльные тюрьмы) անվանումը։ Հարկավոր է ուշադրություն դարձնել ոչ միայն հսկայական հեռավորություններին,  ճամփորդությունը կարող էր ամիսներ տեւել, այլեւ այն հանգամանքին, թե ու՛մ են տեղափոխում: Իսկ տեղափոխում են հանցագործների: Դժվար չէ պատկերացնելը, թե ինչեր կարող են տեղի ունենալ փակ տարածքում, մի քանի ամիս տեւող  մի քանի հարյուր հանցագործների համատեղ կեցության պայմաններում:

Գրականության մեջ շատ են հանդիպում էտապի նկարագրություններ։ Մեզ ավելի ծանոթ են ռուսները։ Չի կարող լինել կալանավոր Ռուսաստանում, որ ժամանակներում էլ որ նա ապրած լինի, որի վրա էտապը ծանրագույն տպավորություններ թողած չլինի։ Էտապի նկարագրություններ կարելի է հանդիպել Նիկոլայ Լեսկովի,  Ֆյոդր Դոստոեւսկու, Ալեքսանդր Սոլժինիցինի, Վարլամ Շալամովի եւ շատ ուրիշների մոտ։ Հետաքրքիր է նկարագրել 20-րդ դարի սկզբի ֆրանսիական էտապը Հենրի Չարյերը իր «Թիթեռնիկը» վեպում։ Կարելի է ուսումնասիրել, թե ժամանակի ընթացքում ի՞նչ է փոխվել Ֆրանսիայում կամ Անգլիայում, բայց Ռուսաստանում, հաստատ, այս բնագավառում վերջին 200-300 տարիների ընթացքում ոչինչ չի փոխվել։ Սրանում համոզվելու համար կարելի է ուղղակի կարդալ տարբեր ժամանակաշրջաններում ապրած եւ կալանավայրերին ու էտապին առնչություններ ունեցած մարդկանց հիշողությունները։ Եւ ցարական շրջանի, եւ ստալինյան շրջանի, եւ հետստալինյան շրջանի հիշողություններում հեղինակներն էտապի դաժանությունները միակերպ են նկարագրում։

Հիմնականում առաքաբանտերում են (վերջին շրջանում նաեւ քննչական մեկուսարանների մասին է խոսվում) խցերը գերծանրաբեռնված լինում, եւ մեկ մահճակալին մեկից ավելի կալանավոր է բաժին ընկնում։ Սովորական բանտերում, որտեղ մարդիկ կրում են իրենց հասանելիք պատիժը, խցերում տեղերը կալանավորների միջեւ հավասարաչափ են բաշխված լինում, եւ քիչ հավանական է, որ կալանավորը քնելու տեղ չունենա։ Որպես կանոն առաքաբանտերը աչքի էին ընկնում իրենց չափազանց անմաքուր ու հակասանիտարական վիճակով։ Դրանք նաեւ, շատ հաճախ, աչքի էին ընկնում կարգ ու կանոնի մասնակի կամ իսպառ բացակայությամբ, ինչը հանցագործ աշխարհի  ներկայացուցիչներին հաշիվներ մաքրելու լայն հնարավորություն էր ընձեռում։ 

Ինչքան երկար է տեւում էտապը, այնքան ավելի շատ է հյուծում կալանավորին։ Էտապ նշանակում է հիգիենայի ու սանիտարական նորմերի նվազագույն պայմանների բացակայություն, մաշկային ու տարատեսակ այլ հիվանդությունների ձեռքբերում, միջատների, կրծողների ու ոջիլների մշտական ներկայություն, օրենքի ու կարգուկանոնի բացակայություն։ Առաքաբանտերի խցերը լինում են տարբեր չափերի՝ մեկ տեղանոցից, մի քանի տեղանոցից, մի քանի տասնյակ տեղանոցից  սկսած, մինչեւ 100 եւ ավելի տեղանոց։

Կալանավորին գնացքով (հնարավոր է նաեւ այլ տրանսպորտային միջոցով) հասցնում են մինչեւ երկաթգծերի ու այլ ճանապարհների հանգույցներում գտնվող քաղաքների առաքաբանտ, որտեղ  նա կարող է մնալ մի քանի օր, մի քանի շաբաթ կամ՝ ամիս, մինչեւ համընթաց ուղղությամբ նոր  էտապի՝ կալանավորների խմբաքանակի, կազմավորումը։ Ե՞րբ նրան դուրս կբերեն բանտից, ե՞րբ կտեղափոխեն այլ բանտ կամ կհասցնեն այն կալանավայրը, որը մի քանի տարի դառնալու է նրա մշտական հասցեն՝ կալանավորը չգիտի։ Չգիտի նաեւ, թե ուր է գնում։ Ինչքա՞ն կմնա ճանապարհին, նույնպես չգիտի։ Ողջ այս ընթացքում նրա մասին ոչինչ չգիտեն նաեւ նրա հարազատները։

Մենք

Ազգային միացյալ կուսակցության երիտասարդական կառույց հանդիսացող Հայ երիտասարդների միության գործով (ՀԵՄ) դատապարտվածներիս՝ ինձ, Մարզպետ Հարությունյանին (մահացել է ԱՄՆ-ում 2000թ․), Իշխան Մկրտչյանին (զոհվել է կալանավայրում 1985թ․), Սամվել Եղիազարյանին (ապրում է Երեւանում) եւ մեզ զուգահեռ, բայց մեզանից առանձին դատապարտված մանկավարժական ինստիտուտի դասախոս, հետագայում՝ 1991-95թթ․ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր Ալեքսանդր Մանուչարյանին (մահացել է 2001թ․) միասին՝ 1981թ․ հունիսի սկզբին, էտապով պետք է տեղափոխեին Պերմի մարզում գտնվող քաղաքական կալանավայրեր։ Այդ շրջանում Խորհրդային միությունում եղած քաղաքական կալանավորների համար նախատեսված կալանավայրերից չորսը գտնվում էին Պերմի մարզում, իսկ երկուսը՝ Մորդովիայում։ Մինչ այդ, երեւի մինչեւ 1970-ականների առաջին կեսը քաղաքական կալանավայրերը գտնվում էին Մորդովիայում։

Մեր դատավարության վերջին օրը Մարզպետ Հարությունյանը հայտարարությամբ հանդես եկավ։ Առաջինը, որ չափազանց կարեւոր էր, նա հայտարարեց, որ Հայ երիտասարդների միությունը իրականում Ազգային միացյալ կուսակցության (ԱՄԿ) կառույցն է։ Ողջ նախաքննության ընթացքում սրա մասին ոչ մի ցուցմունք չէր տրվել եւ չէր խոսվել։ Սրա մասին պետք է հայտարարվեր հենց դատարանում եւ հայտարարվեց։ Նման հայտարարություն չսպասող դատավորը անակնկալի եկավ ու մի բան ասելու համար հարցրեց․

- Իսկ ո՞վ է ձեր կուսակցության ղեկավարը, Նավասարդյան Աշո՞տը։

Այդ օրերին Աշոտ Նավասարդյանը եւ Ազատ Արշակյանը հերթական՝ Աշոտը երրորդ, իսկ Ազատը՝ երկրորդ անգամ կալանավորվել ու գտնվում էին ՊԱԿ-ի մեկուսարանում եւ մի քանի ամիս անց պետք է հերթական անգամ երկարատեւ ազատազրկման դատապարտվեին եւ հատուկ վտանգավոր ռեցիդիվիստներ ճանաչվեին։

-Ես չգիտեմ, թե ով է ղեկավարը, բայց իմանալու դեպքում էլ չէի ասելու, -պատասխանեց Մարզպետը։

Մարզպետի հաջորդ հայտարարությունը էտապին էր վերաբերվում։ Նա ասաց․

-Մենք տեղյակ ենք, որ պետական անվտանգության կոմիտեն տարատեսակ սադրանքներ է կազմակերպում քաղաքական բանտարկյալների նկատմամբ։ Այսօր այստեղ, ձեր այս դատարանում հայտարարում ենք՝ եթե մեզ հետ էտապում որեւէ բան պատահի, դրա պատասխանատվությունը ՊԱԿ-ի վրա է մնալու։

Այդ օրը մեզանից որեւէ մեկը չգիտեր, թե ինչ է սպասվում մեզ էտապում․․․

 Դեպի Թբիլիսի

Երեւանի բանտից մեզ տարան Սասունցի Դավիթ կայարան ու գնացքով՝ Թբիլիսիի առաքաբանտ, որտեղ մնացինք ոչ այնքան երկար՝ երեւի մեկ օր։ Որեւէ լուրջ ու հիշարժան դեպք տեղի չունեցավ։ Թբիլիսիի բանտում մենք քրեականների հետ գտնվում էինք մեկ մեծ խցում, որտեղ նստելու, պառկելու կամ այլ հանգստանալու հարմարություններ չկային։ Մարդիկ նստում էին պատերի երկայնքով ձգվող քարե, թե՞ բետոնե, հիմա արդեն չեմ հիշում, բարձրությունների վրա կամ ուղղակի հատակին։ Այդ խուցը ժամանակավոր պահման վայր էր։ Մի պահի մեզ խցից դուրս բերեցին ու տեղավորեցին կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայի մեջ, որ ռուսները черный воронок (սեւ ագռավ) են անվանում։

Ավտոմեքենայի նման կերպ կոչելու պատմությունը հնուց՝ ստալինյան բռնությունների շրջանից է գալիս։ Չեկիստները 1938թ․ սկսած տեղաշարժվում էին այսօր արդեն մեզ ֆիլմերից հայտնի ГАЗ-11-73 մակնիշի սեւ գույնի ավտոմեքենաներով։ Այս մեքենաներից շատ չի թողարկվել, եղածն էլ եղել է սեւ գույնի ու ծառայողական նպատակներով տրամադրվել է չեկիստներին։ Սրանցով էին չեկիստները գնում իրենց զոհերի հետեւից։ Չեկիստական այցերը հաճախ տեղի էին ունենում գիշերային ժամերին։ Այդ տարիներին քիչ ավտոմեքենաներ պարունակող քաղաքների փողոցներում այս սեւ ավտոմեքենայի տեղաշարժը, այն էլ գիշերային ժամերին, մարդկանց վրա սարսափ էր տարածում։ Ագռավն էլ իր հերթին՝ առասպելներում, հեքիաթներում ու զրույցներում  ասոցացվել ու ասոցացվում է մթության, խավարի ու չար ուժերի հետ։ Այսպես կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենան սկսել է կոչվել «սեւ ագռավ»։


Газ-11-73   «Սեւ ագռավ»

Հետագայում կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենան փոխեց եւ իր մակնիշը, գույնը եւ ձեւը, բայց անվանումը՝ «սեւ ագռավ», մնաց ու շարունակում է այսպես կոչվել։ Տարբեր մակնիշի «սեւ ագռավները» տարբեր բաժանումներ են ունենում։ «Սեւ ագռավի» վերածված բեռնատար ավտոմեքենայի բեռնախցիկը երկաթյա դռների ու ճաղավանդակների օգնությամբ բաժանված է լինում չորս ոչ հավասար մասերի՝ փոքրիկ միջանցք, որտեղ նստում են ուղեկցող զինվորները, մեծ ընդհանուր խուց, որտեղ կարող են տեղավորվել 10-15 եւ ավելի կալանավորներ եւ երկու իրար հավասար ու չափազանց նեղ մենախցիկներ։ 

կալանավորներ տեղափոխող ավտոմեքենայի ընդհանուր բեռնախուցը

      

Մեքենան չէր շարժվում։ Նոր կալանավորների էին սպասում։ Քիչ անց երեք հոգու բերեցին։ Հատուկ վտանգավոր ռեցիդիվիստներ էին։ Հատուկ վտանգավոր ռեցիդիվիստներն ի տարբերություն մնացած բոլոր կալանավորների զոլավոր հագուստ են կրում եւ պահվում են հատուկ ռեժիմի կալանավայրում։ Զոլավոր հագուստի պատմությունը հետաքրքիր է եւ գալիս է միջնադարից։ Միջնադարյան Եվրոպայում զոլավոր հագուստի նկատմամբ հատուկ բացասական վերաբերմունք կար։ Այն համարվում էր սատանայական։ Նույնիսկ հայտնի է, որ ֆրանսիական Ռուան քաղաքում 1310թ․ մի կոշկակարի զոլավոր հագուստ կրելու համար մահվան են դատապարտել։ Զոլավոր կտորից հագուստ էին կրում իզգոյները՝ հասարակությունից մերժվածները։ Երեւի միջնադարյան այս սնահավատությունն է եղել պատճառը, որ 19-րդ դարում ԱՄՆ-ում կալանավորներին սկսեցին զոլավոր հագուստներ հագցնել։ Շատ արագ ամերիկյան այս նորամուծությունը լայնորեն տարածվեց եվրոպական այլ երկրներում ու Ռուսաստանում։

 Կարգն է այդպես՝ քաղաքական կալանավորներին կամ պետք է պահել առանձին կամ էլ, էտապի ժամանակ, եթե առանձին պահել հնարավոր չէ, ապա պետք է տեղավորել ռեցիդիվիստների հետ։ Երեքից մեկը հայ է, իսկ երկուսը՝ վրացի։ Վրացիներից մեկը՝ Յաշան, խոսում էր հավլաբարյան հայերենով, ռուսերենով ու ադրբեջաներենով։ Նրա ասելով՝ բոլոր այդ լեզուները սովորել է փոքրուց՝ բակում տարբեր ազգության երեխաների հետ շփվելով։ Նա լուրջ հեղինակություն էր։ Մեքենա նստելուց անմիջապես հետո երկրորդ վրացին գրպանից մի տուփ հանեց, պարունակությունը երեք հավասար մասերի բաժանեց ու մեկնեց իր ուղեկիցներին։ Սրանք արագ իրենց բաժին կտորները բերանները դրեցին ու մեծ ուշադրությամբ սկսեցին ծամել։ Դա մամլիչի տակ մամլված թեյ էր, որ մոտ 2,5-3սմ հաստությամբ  սալիկի տեսք ուներ։ Խորհրդային տարիներին նման թեյ կար վաճառքում։ Ճիշտ է, շատ չէր հանդիպում, տարածված չէր, բայց՝ կար։ Ցածրորակ թեյի մնացորդներն ու փոշին խոնավացնում էին, ապա՝ մամլում ու չորացնում, իսկ ստացված սալիկները վաճառում էին։ Վրացիների հարազատները հասել էին մինչեւ ավտոմեքենա ու ձայնում էին սրանց, բայց սրանք՝ տարված թեյը ծամելու չափազանց լուրջ գործով, չէին էլ պատասխանում՝ բերանները լիքն էր։ Թեյը ծամելու պրոցեսի յուրահատկությունն այն է, որ թուքը պետք է կուլ չտաս։ Այն պետք է մնա բերանում ու երկար ժամանակ շաղախվի թեյի հետ։ Արդյունքում ձեռք է բերվում եփված թունդ թեյի հատկություն, որը ծամողին առույգություն է հաղորդում։ Սրանից օգտվում են, երբ չիֆիր (գերթունդ թեյ) եփելու հնարավորություն չի լինում։ Մեքենան շարժվեց, ու այդպես էլ սրանք իրենց կանչող հարազատներին չպատասխանեցին։

Մեզ հասցրեցին կայարան եւ տեղավորեցին վագոնի նույն կուպեում։ Քիչ անց մեզ մոտ բերեցին մեկ այլ` 30-35 տարեկան կալանավորի, որին բոլորը՝ նաեւ Յաշան ու իր ընկերները, խիստ հարգալից էին վերաբերվում։ Սա լուրջ հեղինակություն էր։ Կիսով չափ վրացի, կիսով չափ ռուս էր։ Ի տարբերություն դաջվածքներով պատված մյուս կալանավորների, նա ուներ միայն մեկ ոչ մեծ դաջվածք։ Թիկունքին դաջված էր շղթաներով ժայռին գամված Պրոմեթեւսը, իսկ տակը գրված էր՝ «Раб КПСС»։ Երիտասարդների համար բացատրեմ, որ КПСС նշանակում է Коммунистическая партия советсого союза - խորհրդային միության կոմունիստական կուսակցություն (ԽՄԿԿ)։

Կալանավորներ տեղափոխող գնացքի վագոնն իրական վագոններից չի տարբերվում։ Այն կցում են համընթաց շարժվող գնացքին, եւ կողքից դիտողը դժվարությամբ կկարողանա տարբերել այս վագոնը մնացած վագոններից։ Ներսում, իհարկե, արվել են լուրջ փոփոխություններ։ Դռների փոխարեն ճաղավանդակներ են, նստատեղերը մետաղյա կամ փայտյա են ու եռահարկ։


կալանավորներ տեղափոխող վագոնը ներսից

Երկրորդ հարկի նստատեղերն իրար են միանում ու դառնում մեկ ընդհանուր տախտակամած, որի վրա 3-4 մարդ կտեղավորվի։ Որպես առանձին տեղ է սարքված նաեւ սովորական վագոնի մեջ եղած բեռնախցիկը։ Այսպիսով՝ կուպեն ազատ կարող է տեղավորել 7-8 մարդ, բայց, հարկ եղած դեպքում, խցկում են այնքան, որքան հնարավոր է խցկել։


Կալանավորներ տեղափոխող վագոնի կուպեն ներսից

Մեր կուպեում ութ հոգով էինք՝ ես, Սամվել Եղիազարյանը, Իշխան Մկրտչյանը, Ալեքսանդր Մանուչարյանը, Մարզպետ Հարությունյանը եւ չորս ռեցիդիվիստները։ Ի տարբերություն մեզ՝ ռեցիդիվիստներն իրենց հետ իրեր չունեին։ Գնացքը շարժվելուց անմիջապես հետո հայ ռեցիդիվիստը Մանուչարյանից մեկ տուփ ծխախոտ խնդրեց։ Մանուչարյանը, բնական է, տվեց։ Քիչ անց նա եւս մեկ տուփ խնդրեց։ Այս ամենը նա անում էր ցածրաձայն, այնպես, որ մյուսները չնկատեն։ Երբ երրորդ, թե չորրորդ անգամ Մանուչարյանից ծխախոտ ուզեց՝ զայրացած փոքրամարմին Մանուչարյանը վերցրեց ոտքերի տակ դրված իր ուսապարկը եւ ամբողջ ուժով նետեց այդ անտակտի դեմքին՝ ռուսերեն բղավելով․

-Վերցրու, կեր ամբողջն ու հանգստացիր։

Բոլորը շրջվեցին դեպի Մանուչարյանը։ Կիսավրացի հեղինակությունը հարցրեց, թե ի՞նչ է պատահել, Մանուչարյանը բացատրեց։ Զայրացած գողը կրկնահանցագործ հայից պահանջեց, որպեսզի նա Մանուչարյանին վերադարձնի վերցրած բոլոր ծխախոտները։ Քաղաքականները քրեական աշխարհում հարգված են եւ ոչ ոք նրանց նկատմամբ ոտնձգություններ կատարելու իրավունք չունի։ Բայց լինում են նաեւ բացառություններ։ Այս օրենքը գործում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ կալանավայրի ղեկավարությունը կամ էտապի ժամանակ ուղեկցող վաշտի հրամանատարությունը ինչ – ինչ պատճառներով չի որոշում կամ նախապես ստացած հանձնարարություն չի ունենում քրեականների ձեռքով հաշվեհարդար տեսնել այս կամ այն քաղաքական կալանավորի հետ։  Այս դեպքում արդեն քրեական աշխարհում ընդունված կանոնները կարող են եւ մոռացության մատնվել։ Այս օրենքը կարող է չգործել նաեւ հենց իր՝ քաղաքականի մեղքով, եթե իրեն ճիշտ չդրսեւորի եւ իր կարգավիճակին համապատասխան բարձրության վրա չգտնվի։

      Էտապը հաշիվներ մաքրելու ամենահարմար տեղն ու ժամանակն է։ Այստեղ նախաքննության ընթացքում կամ կալանավայրերում ծագած խնդիրները եւ լարված փոխհարաբերությունները կարող են իրենց արյունալի հանգուցալուծումն ստանալ ու մնալ աննկատ ու անպատասխան։ Իշխանությունների համար էլ է հեշտ՝ դիակը առաջիկա կայարանում դուրս է բերվում, իսկ աննկատ մնացած մարդասպանը մյուսների հետ շարունակում է իր ճանապարհն ու անհետանում անծայրածիր Ռուսաստանով մեկ սփռված հարյուր հազարավոր կալանավայրերից մեկում։ Ոչ ոք հետաքննելու ու հանցագործությունը բացահայտելու ոչ ժամանակ, ոչ ցանկություն եւ ոչ էլ տրամադրություն ունի։

      Կարճ ժամանակ անց վագոնում գտնվող մյուս կուպեների կալանավորները դեպի հատուկ ռեժիմի կալանավայր գնացող մեր կուպեում գտնվող հարգվածների համար հավաքեցին անհրաժեշտ ամեն ինչ եւ փոխանցեցին նրանց։ Բոլորը գիտեն այս կարգը։ Սա արվում է կամավոր ու սիրով։ Կալանավորները պարտավոր են հատուկ ռեժիմի կալանավայր գնացող ռեցիդիվիստների կենցաղային հոգսերը հոգալ։ Հագուստից սկսած մինչեւ ուտելիք ու ծխախոտ՝ ամեն ինչ հավաքվում է։ Դատարկաձեռն գնացք մտած ռեցիդիվիստը որոշ ժամանակ անց այնքան ուտելիք ու ծխախոտ կարող է ունենալ, որ հարկ եղած դեպքում ինքը կարող է արդեն սրան-նրան լավություն անել։ Խոսքը հարգանք վայելող ռեցիդիվիստների մասին է, որովհետեւ կան հազարավոր ռեցիդիվիստներ, որոնք կարող է եւ կրկնահանցագործներ են, բայց իրենց ապրած կյանքով այդ միջավայրում հարգանք չեն վաստակել։ Այս կարգի ռեցիդիվիստների շարքին կարելի էր դասել մեր կուպեում գտնվող հային։

      Բոլոր նրանք, ովքեր խորհրդային տարիներին եղել են էտապում կփաստեն, որ որպես սնունդ այնտեղ տալիս են մի կտոր հաց եւ աղի ձուկ։ Թե ինչու են աղի ձուկ տալիս, երեւի ոչ ոք ասել չի կարող, բայց տասնամյակներ շարունակ խորհրդային երկրում այդպես է եղել։ Դրանից հետո, բնականաբար, ջրի կարիք է զգացվում, իսկ ուղեկցող զինվորները շատ հաճախ ջուր տալուց հրաժարվում են։ Ես կալանավայրեր նկարագրող գրականության մեջ հակառակ դեպքի էլ եմ հանդիպել, երբ ջուր տալիս են, բայց զուգարան չեն տանում։ Խնդիրն այն է, որ ջուրը կալանավորներին պետք է բերեն ուղեկցող վաշտի զինվորները, որոնք այդ գործն անելուն այնքան էլ տրամադրված չեն եւ ջրի պահանջը լսելիս, որպես կանոն, ռուսերեն յուրահատուկ հայհոյանքներով համեմված մեկ նախադասություն են կրկնում․

-Բերաններդ փակեք (հայհոյանք), տեղ կհասնենք՝ կխմեք որքան կկամենաք (հայհոյանք)։

Երբ արդեն հաստատ էր, որ կալանավորների հորդորները եւ խնդրանքներն անիմաստ են, եւ զինվորները վերջնականապես վճռել են ջուր չտալ ու նրանց համոզելու այլ միջոց չի մնացել, տեղից բարձրացավ մեր կուպեում գտնվող ամենահարգված հեղինակությունը՝ կիսավրացին, որի մեջքին Պրոմեթեւսն էր դաջված եւ լռություն պահանջեց, ինչն ակնթարթորեն ի կատար ածվեց, ապա՝ գոռաց․

-Братва, качаем вагон. (Տղեք, ճոճում ենք վագոնը)։

Մեզանից, ես նկատի ունեմ ինձ ու իմ ընկերներին, որեւէ մեկը չէր էլ կարող հասկանալ կամ պատկերացնել, թե ինչ է դա նշանակում։ Պարզ է, որ նախկինում մենք նման բան չէինք կարող տեսած լինել։ Չէինք էլ լսել։ Գնացքն ընթանում էր մոտ 50-60 կմ/ժ արագությամբ։ Ահա այս արագությամբ ընթացող գնացքին կցված կալանավորներ տեղափոխող վագոնի բոլոր կալանավորները, մեր կուպեում եղածներիցս բացի, մեեեեկ-երկու, մեեեեկ-երկու գոռալով  ու իրար գրկած կամ իրար հենված, գնացքի ճոճքին համընթաց մեծ ուժով խփվում են աջ, ապա ձախ պատին, ու վագոնն սկսում է ճոճվել։ Սկզբում այդ ճոճքը փոքր է ու չարագուշակ չի, բայց մի պահից ճոճքը մեծանում է, սպասվող վտանգը դառնում է իրական՝ վագոնը կարող է շրջվել՝ իր հետ տանելով բոլորին՝ կալանավորներին, ուղեկցող զինվորներին ու ողջ գնացքը։ Սկզբում վտանգը չզգացող զինվորները հայհոյում ու կարգ ու կանոնը պահպանել են պահանջում, բայց տեսնելով, որ կալանավորները անդրդվելի են, սկսում են անհանգստանալ, մի պահից սկսում են վախի նշաններ ցուցաբերել, ապա՝ վագոնի ճոճքը մեծանալուն զուգահեռ 18-20 տարեկան զինվորներն սկսում են սարսափած վազել վագոնով մեկ եւ խնդրել, որ դադարեցնեն։ Միջանցք է վազում ուղեկցող վաշտի սարսափած հրամանատարը, խոստանում է, որ ամեն ինչ լավ է լինելու, որ ջուր կտան ու միայն այս ժամանակ է, որ կիսավրացի հեղինակությունը, որի անունը, ցավոք, մոռացել եմ, ձայնում է․

-Վերջ, հանգստանում ենք։

Զինվորներն սկսում են ջուր բերել։ Ով ինչքան ցանկացավ՝ խմեց։ Ցանկացողներին նույնիսկ զուգարան ուղեկցեցին, ինչն այլ իրավիճակում ավելի քան զարմանալի կթվար։

Երեկոյան կողմ մենք արդեն Ռոստովի բանտում էինք։ Ինձ, Սամվել Եղիազարյանին եւ Յաշային առանձնացրեցին մեր խմբից եւ տեղավորեցին մի մեծ խցում, իսկ Մարզպետ Հարությունյանին, Իշխան Մկրտչյանին, Ալեքսանդր Մանուչարյանին եւ մնացած երեք ռեցիդիվիստներին տարան այլ խուց։

                                           Դոնի Ռոստովի բանտ

 - Կա՞ այստեղ Հարությունյան։ Հարությունյան, դուրս արի, իրերով։ Արագ, արագ, արագ:

Ես ուսապարկս գրկած արագ դուրս եմ գալիս խցից։ 

Արագությունը չափազանց կարեւոր է: Դանդաղելու դեպքում ստանալու ես մահակի ուժգին հարված: Մահակներով զինված հսկիչների հայացքներում, չգիտես ինչու, միայն չարություն է նկատվում: Լսվում են Ռոստովի բանտի նկուղային հարկի երկար միջանցքի այս ու այն հատվածից աղմուկով բացվող ու փակվող երկաթյա դռների ու կողպեքների արձագանքող շրխկոցները, բայց միջանցքում ինձ ուղեկցող հսկիչներից բացի այլ մարդ չեմ տեսնում: Հարկավոր է լինել ճարպիկ: Հարկավոր է արագ շարժվել: Դանդաղես` յուրաքանչյուր հսկիչ հարկ կհամարի մահակի հարված իջեցնել մարմնիդ ցանկացած մասի: Ով ինչպես ու ինչ ուժով որ ցանկանա: Այս դասը սերտել եմ արագ ու հենց Ռոստովի բանտում։ Սերտել եմ այլոց գլխին եկածը տեսնելով:

Մի տասն օր է, ինչ ընկերներիս հետ այստեղ եմ, Եկատերինա 2-ի օրոք՝ 1768թ․ կառուցված այս բանտում։ Մի քանի անգամ ինձ ու իմ խցակիցներին տարբեր առիթներով խցից դուրս են բերել, եւ ես հասցրել եմ նկատել, որ հարվածները հիմնականում իջնում են ուշացողների ու դանդաղաշարժների մեջքին։ Այստեղ մեկ անգամ մեզ նույնիսկ լողանալու տարան։ Եթե, իհարկե, այդ միջոցառումը կարելի էր լողանալ համարել։ Էլի այսպես՝ մահակների հարվածներ ստանալու սպառնալիքի տակ, հայհոյանքներով ու աղմուկ-աղաղակով։ Մտանք լողարան կոչվող մի մեծ ու փնթի սրահ։ Պատերի երկայնքով ցնցուղներ են։ Լողացող մի 30-40 մերկ մարդ գոռում է․

-Հե՜յ, պետ, ջուրը սառն է, մի քիչ տաք տուր։

Ջրի ջերմաստիճանը կարող են կարգավորել միայն լողարանին կից սենյակում գտնվող հսկիչները։ Մի քանի վայրկյանից ցնցուղների տակից սարսափահար փախչող մարդիկ գոռում են․

-Եռման է, եռման է, էս ի՞նչ ես անում, պետ։

Ու այսպես մի 20 րոպե շարունակ։ Մեկ՝ լրիվ սառը, մեկ՝ եռացող։ Ապա հնչում է հագնվելու հրահանգը։ Ոչ ոք էլ լողանալ չկարողացավ։ Այս խաղը հսկիչների սիրելի զվարճանքներից էր եւ տարածված էր խորհրդային առաքաբանտերում։

Մի բան հաստատ է` ես հարմարեցված եմ բանտային կյանքին, ես բանտում արագ եմ կողմնորոշվում, ես ինձ չեմ կորցնում: Չգիտեմ որտեղից, բայց գիտեմ, թե ինչ եւ ինչպես է հարկավոր անել: Գոհ եմ ինքս ինձանից:

Շատ ավելի ուշ, երբ հիացած ուսումնասիրում էի 19-րդ դարավերջի եւ 20-րդ դարասկզբի ռուսական պոեզիան, ինչին սիրահարված եմ մնալու մեկընդմիշտ, Մանդելշտամի կենսագրությանը ծանոթանալիս տեղեկացա, որ նա 1920թ․ Յալտայում, որպես վրանգելյան գործակալ, բանտարկվել է։ Տեղյակները պատմում են, որ նա անընդհատ հսկիչներից պահանջել է, որ իրեն ազատ արձակեն, ասելով․

- Մի՞թե չեք տեսնում, որ ես հարմարեցված չեմ բանտային պայմաններին:

Նա ազատ է արձակվել միայն Վոլոշինի միջնորդությունից հետո։ Ազատ արձակվելուց հետո որոշում է հեռանալ Յալտայից Բաթումիով, որտեղ արդեն ձերբակալում են  վրացական իշխանությունները։ Այս անգամ էլ որպես բոլշեւիկյան գործակալ, եւ ազատ է արձակվում Տացիան Տաբիձեի միջնորդության շնորհիվ, որը պատահաբար այդ օրերին գտնվում էր Բաթումիում։ Կյանքը ցույց տվեց, որ այս մեծագույն պոետն, իրոք, հարմարեցված չէր բանտին: Երբ նա 1938թ․ մարտին հակախորհրդային գործունեության մեղադրանքով կալանավորվում է՝  միայն 9 ամիս է կարողանում դիմանալ բանտային պայմաններին։ Մահանում է էտապում, Վլադիվոստոկի առաքաբանտում, այդպես էլ չհասնելով այն կալանավայր, որտեղ պետք է կրեր հինգ տարվա իր ազատազրկումը։

Իսկ ես բանտային պայմաններին հարմարեցված եմ: Ինչպե՞ս, որտեղի՞ց ինձ այդ հատկությունը` չգիտեմ, բայց շատ շուտ կարողանում եմ եւ կողմնորոշվել, եւ մարդկանց հետ լեզու գտնել: Քրեական աշխարհում այս վերջին ունակությունը չափազանց կարեւոր է: Ես ընդամենը քսան տարեկան եմ, Հայկական սովետական սոցիալիստական հանրապետության գերագույն դատարանի կողմից որակավորված եմ որպես հատուկ վտանգավոր պետական հանցագործ ու խցում թեյ եմ խմում քրեական աշխարհում մեծ հեղինակություն վայելող Ռոստովի Սեռի մականվամբ օրենքով գողի հետ: Նա ունի ընդամենը մեկ դաջվածք՝ գեղեցիկ վարդ կրծքավանդակի ձախ կողմում։ Ինքն է ինձ հրավիրել թեյ խմելու։ Բայց մինչ այդ ես վեճի եմ բռնվում խցում եղած մի երկու աքլորացած քրեականի հետ։ Լարված իրավիճակ է։ Սեռին միջամտում է մեր վեճին ու հարցնում․

-Որ տապալեք խորհրդային կարգերը, ի՞նչ եք անելու մեզ հետ։

Ես վեճից տաքացած ու երիտասարդական անմիջականությամբ պատասխանում եմ․

-Դուք ասում եք, որ բանտը ձեր տունն է, ուրեմն մենք ձեզ կպահենք հենց ձեր տանը` բանտում:

Սեռին բարձրաձայն ծիծաղում ու ինձ թեյի է հրավիրում: Նրա հետ թեյ է խմում շրջանաձեւ նստած հարգվածների մի փոքր խումբ ու ես: Առաջին անգամ չիֆիր եմ փորձում: Այլումինե  թասը ձեռքից ձեռք է անցնում: Յուրաքանչյուրը մի կում անելուց հետո այն փոխանցում է հաջորդին: Չիֆիրից հետո, երբ քիչ առաջ հետս վեճի բռնված քրեականների նախանձոտ հայացքների ուղեկցությամբ մոտենում եմ Սամվելին, նա ծիծաղում է եւ ասում, որ ինձ քրեական աշխարհի անդամ դառնալու լուրջ վտանգ է սպառնում: Այսօր էլ Սամվելն այս դրվագը հիշելիս ասում է, որ պահվածքս շատ վտանգավոր էր եւ կարող էր շատ տխուր ավարտ ունենալ։  Ըստ բոլոր գործող կարգերի մեզ՝ հատուկ վտանգավոր պետական հանցագործներիս, քրեականների հետ չպետք է պահեին, բայց Ռոստովի բանտում մեզ բաժանեցին իրարից եւ տեղավորեցին բանտի նկուղային հարկում՝ քրեականների հետ նույն խցում։ Խուց մտնելուց Յաշային շատ լավ դիմավորեցին։ Նա Սեռիի հետ գրկախառնվեց, ապա նրան ասաց մեր մասին։ Ասաց, որ քաղաքականներ ենք եւ, որ մեզ հետ ակադեմիկոս կա։ Մանուչարյանին նկատի ուներ։ Նրա համար բոլոր գիտնականներն էլ ակադեմիկոսներ էին։

Երկու զուգահեռ պատերի երկայնքով ձգվում էին իրար կպած մետաղյա երկհարկանի մահճակալները։ Մահճակալի վրա կարելի էր բարձրանալ միայն դիմացից, քանի որ դրանք իրենց կողային մասերով ամուր կպած էին իրար ու ձգվում էին պատից պատ ու իրենցից մեկ ընդհանուր երկհարկանի տախտակամած էին հիշեցնում։


բանտային մահճակալներ

Դրանց քանակով դատելով՝ խուցը պետք է մի 40 տեղանոց լիներ, բայց լցված էր 50-ից ավելի բանտարկյալներով։ Դռանը հանդիպակած պատի տակ մետաղյա փոքրիկ սեղան էր, բայց մարդիկ դրանից չէին օգտվում։ Բոլորն էլ ուտում էին մահճակալներին նստած։ Մահճակալների վրայի ծածկոցները բանտի շեմը հատելու օրվանից, իսկ դա երեւի տարիներ առաջ էր եղել, լվացքատան երես չէին տեսել։ Ոջիլները եւ տարատեսակ այլ միջատներ վխտում են եւ այդ ծածկոցների մեջ, եւ կալանավորների վրա։ Առաջին անգամ իմ կյանքում այդ բանտում ես ոջիլներ տեսա։ Դրանք այնքան շատ էին, որ զրուցակիցները կարող էին զրույցի ընթացքում միմյանց վրայից ոջիլ վերցնել ու երկու բթամատների եղունգների միջեւ սեղմելով սպանել։ Ես ինձ հավատացնում էի, որ ինձ վրա ոջիլ լինել չի կարող։ Բայց մի երկու օրից, երբ երկար ժամանակ չլվացված մարմինս սկսեց սովորականից ավելի ուժեղ քոր զգալ, հասկացա, որ բանը բանից անցել է։ Այս ամենը տեղի էր ունենում հունիսի երկրորդ կեսին, իսկ մենք վերջին անգամ լողանալու հնարավորություն էինք ունեցել Երեւանի ՊԱԿ-ի մեկուսարանում՝ մայիսի սկզբին։

Մեր այդ մեծ ու մարդկանցով գերհագեցած խուցն ուներ ընդամենը մեկ չափազանց փոքրիկ լուսամուտ: Այդ լուսամուտից ոչ արեւի լույս էր ընկնում եւ ոչ էլ, ինչպես բանտի վերին հարկերի խցերի մեծ պատուհաններից, երկնքի փոքրիկ կտոր էր երեւում: Շատ հաճախ բանտախցերի լուսամուտների վանդակաճաղերի վրա 45 աստիճան թեքությամբ մետաղյա շերտավարագույրներ են տեղադրված լինում, դրանք թույլ չեն տալիս հորիզոնական ուղղությամբ դուրսը տեսնել, փոխարենը՝ երեւում է միայն երկնքի մի փոքրիկ կտոր: Ահա այս խցից են ինձ դուրս բերել եւ չգիտեմ, թե ուր են տանում։

…. Ուսապարկս գրկած արագ շարժվում եմ երկար միջանցքով, որի աջ ու ձախ կողմերում իրար հաջորդող խցերի սեւ դռներն են: Բանտի յուրահատուկ հոտին վաղուց եմ վարժվել ու այն չեմ զգում:

- Կանգ առ, կանգ առ, - հրահանգում է հետեւիցս եկող հսկիչներից մեկը: Կանգ եմ առնում վանդակաճաղերով փակված աստիճանների մոտ ու հասկանում, որ հիմա ինձ աստիճաններով վերեւ են տանելու: Լուսամուտից երկնքի կտոր եմ տեսնելու, անցնում է մտքովս: Ինձ հանձնում են աստիճաններով ներքեւ իջնող երկու հսկիչներին: Այստեղից արդեն սրանք պետք է ինձ ուղեկցեն։ Բարձրանում ենք վերին հարկ: Ճռինչով բացվում է խցերից մեկի դուռը: Ներս եմ մտնում նախորդ կիսախավար խցիս համեմատ չափազանց լուսավոր ու ոչ մեծ մի խուց, որտեղ առանց ներքնակների, երկհարկանի երեք դատարկ երկաթյա մահճակալներ են՝ մեկը լուսամուտի, իսկ մյուս երկուսը՝ երկու զուգահեռ պատերի տակ:  Առաջին հերթին հայացքս ուղղում եմ լուսամուտի կողմը` երկնքի կտորը երեւում է, լավ է, իսկ լուսամուտի տակ գտնվող երկհարկանի մահճակալի առաջին հարկին տեսնում եմ սեւ լաթի կտորով ծածկված Մարզպետին ու ուրախության ճիչ եմ արձակում:

 Ես միշտ էլ ցանկացել եմ գրել Մարզպետի մասին․ այն ժամանակ, երբ նա դեռ կենդանի էր ու ապրում էր Ամերիկայում, ցանկացել եմ գրել նրա մահից (2000թ․) հետո, ցանկանում եմ գրել հիմա, բայց այդպես էլ ոչինչ չի ստացվել: Նա է ինձ ներգրավել հակախորհրդային շարժման մեջ, նա է ինձ անդամագրել Հայ երիտասարդների միություն (ՀԵՄ) կոչվեղ Ազգային միացյալ կուսակցություն (ԱՄԿ) երիտասարդական խմբակի մեջ: Մինչ այդ ես անդամակցում էի մի երիտասարդական կազմակերպության, որը գլխավորում էր Բրյուսովի անվան օտար լեզուների ինստիտուտի բարձր կուրսի մի ուսանող՝ Մելքոնյան Սմբատը:

Դպրոցն ավարտելուց հետո ուսումս շարունակելու նպատակով տեղափոխվել էի Երեւան: Բրյուսովի ինստիտուտի մի ուսանողուհու միջոցով ծանոթացել էի իրենց ինստիտուտից այդ տղայի հետ, որն, ինչպես հետո պարզվեց` ընդհատակում գործող կազմակերպության ղեկավար էր: Կազմակերպությունը կոչվում էր Հայ ազգային միություն եւ բաղկացած էր երիտասարդներից, որոնք զբաղված էին հայրենասիրական բնույթի գրականություն հայթայթելու, պատրաստելու ու տարածելու գործերով: Խմբի ղեկավարը՝ Սմբատը, օտար լեզուների ինստիտուտում թռուցիկներ տարածելու պատճառով հայտնվել էր Պետական անվտանգության կոմիտեի տեսադաշտում, բերման էր ենթարկվել, բայց նրա նկատմամբ քրեական հետապնդում չէր սկսվել: Սրա մասին ոչ ես, ոչ էլ կազմակերպության անդամ մյուս երիտասարդները չգիտեինք։ Այս կազմակերպությունը զուտ ազգային նպատակներ էր հետապնդում` Ղարաբաղ, Նախիջեւան, լեզու եւ նման բաներ: Այս ամենի մեջ կար հայրենասիրություն, բայց չկար քաղաքականություն: Անընդհատ զգում էի, որ մեր գործունության մեջ մի կարեւոր հանգամանք բացակայում էր:

Մենք մեզ նման երիտասարդների գտնելու ու մեր շարքերը համալրելու խնդիր ունեինք: Այդ նպատակով հաճախ էինք լինում մարդաշատ վայրերում եւ ուսանողական շրջանակներում։ Ահա այդ պրպտումներից մեկի ժամանակ էլ ծանոթացա Արսեն Ղազարյանի հետ։ Նա հաճախում էր Սունդուկյանի թատրոնին հարակից Կոմունաների այգի, որն այսօր Անգլիական այգի է կոչվում, ու հավաքված իր ծանոթ ու անծանոթ մարդկանց հետ զրուցում էր տարատեսակ թեմաներից, այդ թվում եւ քաղաքականությունից, եւ ազգային հարցերից։ Համարձակ տեսակետներ էր հայտնում։ Զրուցեցինք, հանդիպեցինք հաջորդ օրերին նույնպես: Նա կարդացած ու պատրաստված մարդ էր: Ահագին ժամանակ է շփվում էինք ու մի անգամ էլ նա ասաց, որ պատրաստվում է ինձ ծանոթացնել «ԱՄԿ»-ի տղաների հետ։ Այդպես էլ ասաց՝ «ԱՄԿ»-ի տղաների։ Ես չգիտեի, թե ինչ է ԱՄԿ-ն, ովքեր են ԱՄԿ-ի տղաները, եւ ինչ է տալու ինձ այդ ծանոթությունը։ Մի քանի օրից Արսենն ինձ ծանոթացրեց Մարզպետի հետ։ Մարզպետի հետ ծանոթացնելուց կարճ ժամանակ անց ես հասկացա, որ կյանքս փոխվում է մեկընդմիշտ: Հասկացա եւ ուրախացա: Հասկացա, որ լուրջ կառույց ներկայացնող մարդու հետ եմ ծանոթացել, եւ որ ես այդ պահից սկսած տարբերվելու եմ իմ շրջապատում, իմ գյուղում, իմ քաղաքում, իմ ապրած երկրում ապրող մնացած բոլոր մարդկանցից:

 Մարզպետն ինձանից մեծ էր քսան տարով եւ իմ ճանաչած առաջին իսկական հակասովետական մարդն էր: Նա ամեն ինչ պայմանավորում էր քաղաքականությամբ: Ասում էր՝ սկզբում պետք է ոչնչացնել խորհրդային կարգերն ու խորհրդային երկիրը, որ հետո հնարավոր լինի լուծել հայ ժողովրդին հուզող կարեւորագույն խնդիրները: Ես ոգեւորված էի: Մեր բարեկամությունն սկսվեց միանգամից ու այդպես էլ չընդհատվեց: Քանի տարի է արդեն նա վախճանվել է, բայց ես միշտ ջերմությամբ եմ նրան հիշում: Նա իմ առաջ նոր ու բոլորովին անհայտ աշխարհ բացեց: Եթե մինչ այդ թռուցիկներ տարածելու մասին խոսելը, գաղտնի հանդիպումները, պայմանական նշաններ մտածելն ինձ` պատանուս, ավելի շուտ խաղ էին հիշեցնում, ապա Մարզպետի հետ ծանոթանալուց հետո խաղն ավարտվեց: Նա ինձ պատմում էր ԱՄԿ եւ ոչ ԱՄԿ անդամների ձերբակալություններից, դատավարություններից, նրանց գաղութային ու բանտային կյանքից: Պատմում էր բանտերում ու մեկուսարաններում զոհված գործիչներից, բանտերում ու մեկուսարաններում գտնվող դեռ չզոհվածներից: Պատմում էր, թե ինչպես են ՊԱԿ-ականները ձերբակալում, ինչպես են հարցաքննում, ինչ է իրենից ներկայացնում ՊԱԿ մեկուսարանը, որտեղ նա արդեն եղել էր, ինչ է իրենից ներկայցնում հոգեբուժարանը, որտեղ նույնպես եղել էր: Պատմում էր, թե ինչպես են հետեւում, թե ինչպես կարելի է խուսափել հետապնդումից: Նա ինձ նկարագրում էր ՊԱԿ-ի մեկուսարանը ամենայն մանրամասնությամբ` միջանցքը, դռների դասավորությունը, խցերը, լվացարանը: Այն տարիների ՊԱԿ-ի մեկուսարանի խցերում զուգարաններ չկային, եւ բանտարկյալներին առավոտյան ու երեկոյան տանում էին այդ փոքրիկ բանտի միակ զուգարանը, որը եւ լվացարան էր, եւ արտաքնոց: Ահա այդ լվացարանը ուներ մի քանի ծորակ, հիմա արդեն լավ չեմ հիշում թե` քանի, բայց լուսամուտի կողմից առաջին ծորակը չգիտես ինչ պատճառով տարիներ առաջ  զոդված էր այնպես, որ չէր գործում: Մարզպետն անգամ այս մանրուքն էր ինձ ասել: Հետագայում, երբ ես ձերբակալվեցի եւ ինձ տարան ՊԱԿ մեկուսարան, սկսած խուզարկությունից մինչեւ խուց՝ ամեն ինչ ինձ չափազանց ծանոթ էր, ոչ մի նորություն: Ես հուզված չէի, ամեն քայլափոխի արձանագրում էի այն, ինչ Մարզպետն արդեն ինձ պատմել էր: Արդեն երկտեղանոց խցում էի, երբ հսկիչը խցի դռան վրա հարմարեցված փոքրիկ դռնակը բացելով հարցրեց` ունե՞մ արդյոք լվացվելու կամ զուգարանի կարիք, ես օրվա ընթացքում այնքան էի հոգնել, որ միայն պառկել էի ցանկանում, բայց Մարզպետի պատմած ծորակը հիշելով ասացի`լվացվել եմ ցանկանում: Լվացարան մտնելիս տեսա զոդված ծորակն ու հասկացա` հասել եմ այնտեղ, ուր ուղեորվում էի, ու մի տեսակ թեթեւություն իջավ վրաս:

Մեր ծանոթությունից երկու տարի անց, արդեն էտապի ժամանակ, Թբիլիսիի բանտում տեսնելով, թե ես ինձ ինչ ազատ ու անկաշկանդ եմ զգում, Մարզպետը ժպտում է.

-Լավ է, թեթեւ ես տանում:

Ահա այս թեթեւությամբ էլ հասել եմ Ռոստովի բանտ ու կանգնել եմ Ռոստովի բանտի երկրորդ հարկի այս լուսավոր խցում, որի լուսամուտից երկնքի կտոր է երեւում, իսկ լուսամուտի տակ գտնվող երկաթյա մահճակալին պառկած է Մարզպետը: Քառասնամյա ընկերս ծերացել է, ձեռքերը դողում են, դեմքը մի տեսակ ձգվել է: Արագ մոտենում եմ.

-Ես մեռնում եմ, - հազիվ արտաբերում է նա:

Նրա կցկտուր պատմությունից հասկանում եմ, որ մեր ընկեր Իշխան Մկրտչյանը կարողացել է երկու քրեականի հետ փախուստի դիմել: Զարմանալին այն է, որ փախուստը հաջողվել է: Հետագայում պատմում էին, որ այդ բանտից սա առաջին նման հանդուգն փախուստն էր: Իշխանի փախուստի պատճառով նրա խցում գտնվող Ալեքսանդր Մանուչարյանին ու Մարզպետին դաժան ծեծի են ենթարկել: Մանուչարյանի բախտը բերել էր՝ նա մի քանի հարվածից հետո գիտակցությունը կորցրել էր, իսկ Մարզպետը ջախջախվել էր բառիս ամենաիսկական իմաստով: Կրծքավանդակի վնասվածքի պատճառով շնչել չէր կարողանում: Խորը շնչելը, հազալը, մարմնի դիրքը փոխելը, ինքնուրույն նստելն ու պառկելը նրան մահացու ցավ էին պատճառում:

Պարզ է, ինձ այստեղ են բերել, որ նրան խնամեմ։ Ջուր եմ տալիս, օգնում եմ, որ հարմար պառկի, սիգարետ եմ վառում իմ ու նրա համար:

-Քանի օր է մենակ այստեղ ընկած եմ, ամենաշատը ծխել էի ցանկանում, լավ է որ քեզ բերեցին, -թույլ ժպտում է ընկերս:

 Այսօր չեմ էլ հիշում, թե ինչքան մնացինք այդ խցում, բայց մի 10-15 օրից ոչ պակաս: Այդ ողջ ընթացքում ոչ մի բժիշկ մեզ չմոտեցավ, ոչ ոք, անգամ որեւէ հսկիչ, չհարցրեց, թե ինչպես է նա իրեն զգում: Միայն գարշահոտ արձակող նախաճաշ, ճաշ ու ընթրիք էին բերում, ուրիշ ոչինչ: Երկու անգամ մեր խուց բերեցին երկու տարբեր կալանավորների: Նրանցից մեկը մնաց մեկ օր, երեկոյան տարան, իսկ մյուսը մնաց մեկ գիշեր, իսկ հաջորդ օրվա կեսօրին տարան: Ծեծված, բայց իր սուր միտքը չկորցրած Մարզպետն ասում էր.

-Սրանց միջոցով ուզում են իմանալ մեռնո՞ւմ եմ, թե՞ ոչ:

Բայց այս երկուսի մեր խցում գտնվելը ինձ թեթեւություն բերեց: Նրանք մի քանի ժամ Մարզպետի մոտ մնացին, եւ ես մի քիչ հանգստանալ կարողացա: Մարզպետի համար հատկապես տանջող էին փայտոջիլները: Դրանք սարսափելի են անգամ առողջ մարդու համար, իսկ մահճակալին գամված մարդուն կարող են խելագարության հասցնել: Կծում են ցավոտ, իսկ հարձակվում` խմբերով: Ես գիշերներն զբաղված էի այդ անիծվածներին քշելով Մարզպետից կամ էլ ձեռքով սեղմում էի նրա կրծքավանդակը, որ կարողանար հազալ կամ օգնում էի դիրքը փոխել:

Մի օր էլ բացվեց մեր խցի դուռը, եւ պահանջեցին, որ դուրս գանք: Մեծահոգաբար թույլ տվեցին, որ Մարզպետը հենվի ինձ: Բանտից դուրս գալուց հանդիպեցինք Սամվելին ու Մանուչարյանին: Մեզ մի քանի քրեականների հետ տարան կայարան, տեղավորեցին վագոնում, ու շարժվեցինք դեպի Ուրալ: Կուպեում օտար մարդ չկար, մենք էինք՝ ես, Սամվելը, Մանուչարյանը եւ Մարզպետը։

Մեր կենսագրության մեջ դաժան հետք թողած Ռոստովի բանտն արդեն հետեւում էր, առջեւում Վոլգոգրադի բանտն էր եւ մի աներեւակայելի երկար ճանապարհ։

Վոլգոգրադի բանտ

Ռոստովից դեպի Վոլգոգրադ ճանապարհը երկար չտեւեց, բայց այն անչափ դժվար էր մեզ համար։ Ռոստով-Վոլգոգրադ ճանապարհը գնացքը՝ ամենադանդաղ ընթացքի դեպքում, հաղթահարում է ամենաշատը մի 15 ժամում։ Մենք ճանապարհին երեւի երկու-երեք օր ենք եղել։ Իբր Մարզպետի վիճակը քիչ էր, Սամվելի մոտ սկսվեցին ստամոքսային ահավոր ցավեր։ Ոչինչ ուտել չէր կարողանում։ Մոտը մշտական սրտխառնուքներ էին, իսկ ուտելուց հետո ավելի էր սրվում վիճակը։ Որոշեցինք, որ նա ընդհանրապես ոչինչ չի ուտելու։ Ողջ ճանապարհը, մինչեւ Վոլգոգրադ, նա սոված մնաց։

Մարզպետի ծանր վիճակն էլ ավելի ծանրացավ մրսածության պատճառով։ Հաճելի ու տաք ամառվա այդ օրերին նա հաջողացրել էր մրսել, ու մոտն անընդհատ հազալու ցանկություն էր առաջանում։ Ես ողջ ճանապարհին, գիշեր, թե ցերեկ, նստած էի լինում կուպեի առաջին հարկի նստատեղին։ Մարզպետը ցանկացած պահի ինչ-որ բանի կարիք կարող էր ունենալ։ Նա ձեռքով նշան էր անում, ես հասկանում էի, որ հազալու կարիք ունի եւ ձեռքիս ափով սեղմում էի նրա կրծքավանդակը։ Միայն այս վիճակում էր նա կարողանում հազալ կամ խորը շունչ քաշել։

-Վարդան, դու հասկանու՞մ ես, որ ծանր հիվանդ ես պահում, - հերթական հազից հետո թույլ ժպտալով հարցրեց Մարզպետը։

-Այ ցավդ տանեմ, դու ի՞նչ հիվանդ, - կատակեցի ես, - հիվանդները կողքի կուպեում գտնվողներն են, որ յոթ տեղի վրա մի 10-15 հոգու խցկել են ու շնչելու օդ չունեն, իսկ դու առոք-փառոք պառկած փռշտում ես։

Միշտ կենսախինդ Մարզպետի ժպիտը մի տեսակ չէր ստացվում։

-Ախ, Իշխան, Իշխան, էս ի՞նչ արեցիր, -մի տեսակ նեղսրտած արտաբերեց Մարզպետը։

Դեռ Ռոստովի բանտի երկրորդ հարկի լուսավոր խցում էր Մարզպետն ինձ պատմել, թե ինչքան են ինքն ու Մանուչարյան Սանդրոն (Ալեքսանդր Մանուչարյանին նաեւ Սանդրո էին կոչում) համոզել Իշխանին՝ չփախչել, հետ կանգնել այդ անիմաստ ու աննպատակ մտքից, բայց Իշխանը անդրդվելի էր մնացել։

Տարիներ շարունակ ես մտածել եմ, թե ինչու՞ գնաց Իշխանը նման քայլի, բայց բացատրությունը չեմ գտել։ Եթե լիներ ծրագիր, լիներ նպատակ ինչ որ բանի համար, ինչ որ կարեւոր գործի համար, հասկանալի կլիներ։ Բայց՝ ուղղակի, հենց այնպես․․. Ոչ միայն անհասկանալի, այլեւ անիմաստ քայլ էր։ Փախուստից որոշ ժամանակ անց նա կրկին կալանավորվեց։ Այլ կերպ չէր էլ կարող լինել։ Հետագայում, արդեն համադրելով կցկտուր ստացված տեղեկությունները, հասկանալի դարձավ, որ մեզ պահել են Ռոստովի բանտում այնքան ժամանակ, մինչեւ կգտնեն Իշխանին ու նաեւ՝ մինչեւ կպարզեն ու 100 տոկոսով կհամոզվեն, որ Մարզպետը եւ Սանդրոն փախուստի հետ կապ չունեն։

․․․Նախաքննության ողջ ընթացքում մենք՝ ես, Իշխանը եւ Մարզպետը, որտեղ որ հնարավոր էր, հանդիպած բոլոր պատերին, բոլոր անկյուններում, բաղնիքում, լվացարանում, զբոսարանում գրում էինք ՄԻՎ։ Սրանք մեր անվան սկզբնատառերն էին։ Այս գրությամբ մենք իրար եւ ողջունում էինք, եւ տեղեկացնում, որ իրար հետ ենք ու պինդ։ Հսկիչները մեր հետեւից դրանք ջնջում էին, բայց մենք վառած լուցկու հատիկով, գաղտնի պահած մատիտով (ունենալ չէր կարելի), հայթայթած ինչ- որ սուր բանով, ինչը նույնպես արգելված էր, աներեւակայելի ջանասիրությամբ գրում էինք մեր ՄԻՎ-ը։ Երեւանի ՊԱԿ-ի մեկուսարանում գտնվելու ընթացքում, իսկ մենք այնտեղ ենք գտնվել 1980թ․ մայիսից մինչեւ 1981թ․ մայիս՝ ուղիղ մեկ տարի, այնտեղ շինարարություն էր ընթանում, եւ մեկուսարանի զբոսարանները չէին գործում։ Փոխարենը շիֆերից երկու հատ իրար կպած ժամանակավոր ու փոքր զբոսարաններ էին սարքել ՊԱԿ-ի շենքի հետնամասում՝ մեկուսարանին կից։ Տղաներից մեկը՝ Մարզպետը կամ Իշխանը, ինչ-որ սուր բանով կարողացել էր մեր ՄԻՎ-ը փորագրել շիֆերի մեջ այնպես, որ հսկիչները ջնջել չէին կարող, ու այդպես էլ մնացել էր։

Օգոստոսի վերջերին կամ սեպտեմբերին ես արդեն Պերմի մարզի Չուսավոյի շրջանի Պոլովինկա ավանում գտնվող N 37 քաղաքական կալանավայրում էի գտնվում։ Կալանավայր մտնելուց որոշ ժամանակ անց, երեւի սեպտեմբերի կեսերին կամ վերջերին, առաջին անգամ որպես պատիժ ինձ պատժիչ մեկուսարան տարան։ Պատժիչ մեկուսարան կարող են տանել մինչեւ 15 օր ժամանակով, բայց, քանի որ ես նոր էի եւ առաջին անգամ էր՝ տվեցին 7 օր։ Ամառն ավարտվել էր, բայց դրսում դեռ տաք էր, իսկ պատժիչ մեկուսարանի փոքրիկ՝ 1,5մ լայնությամբ եւ մոտ 3մ երկարությամբ մենախցում ցրտից դողում ես։ Ես իմ ազատազրկման հետագա 5 տարիների ընթացքում հասցրեցի լինել Պերմի մարզում գտնվող բոլոր երեք քաղաքական գաղութներում եւ, բնականաբար, այդ գաղութների պատժիչ մեկուսարաններում՝ ամենացուրտ ու ամենաանմարդկային պատժիչ մեկուսարանը 37-րդ գաղութինն էր։ Այն շատ ցուրտ էր եւ չուներ ոչ զուգարան եւ ոչ էլ լվացարան։ Լվացվելու համար խուց-լվացարան էին տանում, իսկ արտաթորանքի համար հատուկ տարա էին տալիս, որը մի 40-50սմ բարձրությամբ մետաղյա ժանգոտած տակառ էր իր երկու բռնակներով եւ կափարիչով։ Աշնան սկզբից մինչեւ գարնան վերջը, ցրտի պատճառով, այստեղ նստելն էլ ավելի անտանելի էր դառնում։ Տարվա ցուրտ եղանակին պատժիչ մեկուսարանը ջեռուցվում էր։ Ըստ օրենքով սահմանված համապատասխան պահանջների, խցում ջերմաստիճանը չպետք է 18 աստիճանից ցածր լիներ, բայց իրականում 15-16-ը չէր գերազանցում։ Անգամ, եթե հրաշքով պահանջվող 18 աստիճանն էլ ապահովվեր, միեւնույնն է, մարդիկ սոված ու հյուծված լինելու պատճառով մրսելու էին։


Արտաքնոց ու լվացարան չունեցող պատժիչ մեկուսարանի երկտեղանոց խուց

Պատժիչ մեկուսարանում նաեւ գիրք չէին թույլատրում։ Մի շրջան սկսեցին թույլատրել, բայց հետո՝ կրկին արգելեցին։ Ամբողջ օրը որեւէ զբաղմունք չունես։ Մնում է միայն քայլել խցի երեք մետր երկայնքով, մտքում ֆանտաստիկ ծրագրեր կազմել, երազել ու ցրտից ցատկոտել։ Մյուս երկու՝ 35 եւ 36 կալանավայրերի պատժիչ մեկուսարանները համեմատաբար տաք էին, կրկնում եմ՝ համեմատաբար, եւ ունեին հիգիենիկ ամենաանհրաժեշտ հարմարությունները՝ զուգարան եւ ջուր։ Պատժիչ մեկուսարանում չկա պառկելու հնարավորություն (քնելու համար նախատեսված փայտյա տախտակամածը ցերեկը ծալվում եւ ամրացվում է պատին), կերակրում են օրումեջ՝ մեկ օր երեքանգամյա սնունդ, եթե դա կարելի է սնունդ անվանել, իսկ մյուս օրը միայն ջուր եւ 450 գ․ հաց։ Բայց ամենադաժանը ոչ թե սովն է, այլ՝ ցուրտը։ Քայլում ես, ցատկոտում ես, մարմնամարզություն ես անում, որ տաքանաս։ Դրանով ավելի շատ էներգիա ես ծախսում, էլ ավելի ես թուլանում ու արդյունքում՝ ավելի շատ մրսում։ Փորձված կալանավորները գիտեին սա եւ էներգիան խնայում էին։ Ահա այս վիճակում, երեկոյան կողմ, երբ արեւը որոշակի անկյան տակ ընկել էր լուսամուտի ապակուն, հանկարծ նկատեցի, որ ապակու փոշու վրա մատով գրված է ՄԻՎ։ Աչքերիս չհավատացի։ Անհնարին բան էր։ Սկզբում մտածեցի, թե ինձ թվում է։ ՄԻՎ գրողներից մեկը Մարզպետն էր, որ գտնվում էր նույն Պոլովինկա ավանի նույն 37 համարի տակ գտնվող, բայց առանձին ու ավելի փոքր կալանավայրում եւ այդ ընթացքում պատժիչ մեկուսարանում չէր եղել։ Լինելու դեպքում էլ նրա կողմից անիմաստ կլիներ նման բան գրելը։ Մնում էր Իշխանը։ Հասկացա, որ Իշխանին բռնել են, եւ նա գտնվում է այս կողմերում։ Իմ յոթ օրվա պատժի ավարտից հետո մոտեցա պատժիչ մեկուսարան ուտելիք տանող ազգությամբ բելոռուս պատերազմի հանցագործ ծերուկ Բաբուշկինին ու խնդրեցի ասել, թե ո՞վ է եղել մեկուսարանի այդ խցում։ Նա իրավունք չուներ որեւէ մեկին իր տեսածը, լսածը եւ իմացածն ասելու, բայց մինչեւ իմ պատժիչ մեկուսարան ընկնելը ես նրան մի առիթով օգնել էի, ու նա իրեն երեւի թե պարտավորված էր զգում։ Նա ինձ ասաց, որ մի փոքրամարմին հայ էր, որին ուղեկցորդները սխալմամբ 36 համարի կալանավայր տանելու փոխարեն բերել էին 37 (այս երկու կալանավայրերն իրարից հեռու են մի 50-60կմ), այդ խցում նա մնացել էր մեկ օր, ապա տեղափոխել էին 36։ Սա Իշխանի փախուստից հետո նրանից ստացած առաջին լուրն էր։ 37 համարի տակ գտնվող մեծ եւ փոքր կալանավայրերն ունեին ընդհանուր պատժիչ մեկուսարան եւ ընդհանուր աշխատանքային գոտի, որտեղ այս երկու կալանավայրերի կալանավորներն աշխատում էին հերթափոխով։ Ըստ էության սա եղել է մեկ ընդհանուր կալանավայր, բայց քաղաքական կալանավորներին իրարից էլ ավելի մեկուսացված պահելու, ինչ-ինչ օպերատիվ խնդիրներ լուծելու եւ մարդկանց կյանքն էլ ավելի բարդացնելու նպատակով 1975-76թ․ այն կիսել էին երկու ոչ հավասար մասերի։ Աշխատանքային գոտու միջոցով երկու կալանավայրերն իրար հետ գաղտնի կապ էին պահպանում։ Ես ու մոսկովյան հայտնի այլախոհ՝ 37 փոքր գաղութում գտնվող Յուրի Օրլովը խառատներ էինք եւ հերթափոխով աշխատում էինք նույն հաստոցի վրա։ Օրլովը եւ Մարզպետը շատ էին մտերմացել։ Նրանց մտերմությունը շարունակվեց նաեւ ազատ արձակվելուց հետո՝ ԱՄՆ-ում։ Մեր հաստոցի վրա թաքստոց էինք սարքել ու այդ կապով երկու գաղութների միջեւ ակտիվ նամակագրություն էր ընթանում։ Այս կապի միջոցով Մարզպետին տեղեկացրեցի Իշխանի՝ արդեն կալանավայրում գտնվելու մասին։

Պատժիչ մեկուսարաններում ես շատ եմ եղել, բայց երբեք մտքովս չի անցել հաշվել այնտեղ անցկացրած օրերիս քանակը։ Կային կալանավորներ, որ հաշվում էին։ Ոմանք անգամ այսօր են հիշում դա ու առիթի դեպքում մասնավոր զրույցներում կամ հրապարակումներում շեշտում են, թե քանի օր են այնտեղ անցկացրել։ Ինձ անհասկանալի է եղել, առավել եւս այսօր անհասկանալի է մնում,  թե ինչու՞ եւ ու՞մ է դա պետք։ Էլ չեմ ասում, որ ասողը ցանկացած թիվ էլ այսօր, հետին թվով, կարող է հրապարակել։ Դե գնա ու ստուգիր։

Իշխանին փախուստից հետո ձերբակալել ու հետ էին բերել Ռոստովի բանտ։ Այնտեղ նրան ու իր հետ փախած երկու քրեականներին օրերով խոշտանգումների էին ենթարկել։ Հետագայում՝ արդեն քաղաքական կալանավայրում իր հետ նստած ընկերներին Իշխանը պատմել էր, որ քրեականներից մեկը ամենօրյա խոշտանգումներին չդիմանալով հոգեկան հիվանդ է դարձել։ Ինքը՝ 23-ամյա առողջ երիտասարդ Իշխանը, կարճ ժամանակում հիվանդ ու հյուծված հաշմանդամի էր վերածվել։ Նրա ականջներից ժամանակ առ ժամանակ արնախառն թարախ էր հոսում, նորմալ շնչել չէր կարողանում, ոսկորներն ու հոդերը ցավում էին: Բայց այս ամենը չէր խանգարում, որ նա կալանավայրի ամենաակտիվ կալանավորներից մեկը լինի։

1984թ․ աշնան վերջին ես գտնվում էի 37-րդ կալանավայրի պատժախցում, որտեղ պետք է 15 օր անցկացնեի։ Ինձ հետ նույն խցում էր նաեւ հրեական շարժման ակտիվիստ Իոսիֆ Բեգունը, որի հետ հետագայում շատ մտերմացանք։ Նա այժմ 87 տարեկան է եւ ապրում է Երուսաղեմում։ Մեզ համար անհայտ պատճառով ու անակնկալ մեզ այնտեղից տեղափոխեցին 36-րդ կալանավայրի պատժախուց։ Այդ օրերին այդ պատժախցում էր գտնվում նաեւ Իշխանը։ Բնական է՝ մենք տարբեր խցերում էինք։ Հարմար պահ որսալով զրուցում էինք իրար հետ։ Հիշողությանս մեջ տպավորվել է նրա անհանգստությունը․

-Այստեղ շատ են շառ անում, զգույշ կլինես։ Քո պատժաչափը շուտով ավարտվում է եւ քեզ բերել են այստեղ, որ պատժաչափդ երկարացնելու հիմքեր ստեղծեն, - իմ ճակատագրով մտահոգ ասում էր Իշխանը։

Մեր այս կարճ զրույցները եղան վերջինը մեր կյանքում։ Ես՝ ավարտելով իմ  15-օրյա պատիժը դուրս եկա կալանավայր, իսկ Իշխանը դեռ երկար պետք է մնար պատժախցում։ Սիստեմատիկ խախտումների համար նրա ռեժիմը 6 ամսով խստացվել էր։ Նա տեղափոխվել էր խցային տիպի կացարան։ Սա գաղութի տարածքում գտնվող յուրահատուկ բանտ է, որտեղ գաղութի ղեկավարությունն, իր հայեցողությամբ, կարող է տեղավորել կալանավորին մինչեւ վեց ամիս ժամկետով։ Այստեղ էլ 1985թ․ ապրիլի 24-ին Իշխանին հայտնաբերեցին կախված։ Պաշտոնապես դա ձեւակերպվեց որպես ինքնասպանություն։ 1989թ․ հնարավոր եղավ Հայաստան տեղափոխել նրա աճյունը։ Այժմ նա թաղված է իր հայրենի Արթիկի շրջանի Սարատակ գյուղը շրջապատող բարձունքներից մեկի վրա։

Մարզպետի վիճակն ավելի ու ավելի էր ծանրանում։ Նա ոչինչ չէր ուտում եւ չէր խմում։ Նախ՝ չէր կարող, ապա՝ արտաքնոց գնալու հեռանկարն էր սարսափեցնում։ Վոլգոգրադի բանտ հասանք ցերեկով։ Մեզ տեղավորեցին բավականին մաքուր ու լուսավոր մի խցում։ Խցում կար ջուր, զուգարան, մի փոքր տաշտակ ու օճառ։ Ինձ համար օճառի գոյությունը հրաշքին հավասար մի բան էր։  Այդ օրերին դրանից ավելի մեծ երջանկություն պատկերացնել չէի կարող։ Մարզպետին հարմար պառկեցնելուց հետո ես անմիջապես անցա իմ լվացքին։ Լավ օճառաջուր սարքեցի ու այնտեղ ընկղմեցի շալվարս ու վերնաշապիկս, մի լավ տրորեցի, ապա ինքս սկսեցի լվացվել։ Ավարտելուց հետո նստեցի ու սկսեցի զրուցել ընկերներիս հետ։ Մանուչարյանը հարցրեց, թե ինչու չեմ հանում տաշտից հագուստս։

-Թող երկար մնա օճառաջրի մեջ, որ ոջիլները դուրս գան, -լրջորեն պատասխանեցի ես։

Ընկերներս սկսեցին ծիծաղել։ Նույնիսկ Մարզպետը, որ շարժվել չէր կարող՝ ծիծաղում էր իմ միամտության վրա։

-Ուշադիր նայեք, տղեք, - ասում էր կատակասեր Մանուչարյանը, - հիմա Վարդանի ոջիլները շարքով դուրս են գալու տաշտից, - ու երեքով հռհռում էին։

Ինձ մնում էր միայն միանալ նրանց ծիծաղին, ապա ողողեցի հագուստս ու կախեցի մահճակալներից, որ չորանան։

Իսկ բանտի միջանցքների լաբիրինթոսից՝ այնտեղ մեր գտնվելու ողջ ընթացքում, կանացի բարձր ձայներ էին լսվում։ Ովքե՞ր էին, հայտնի չէ։ Երեւի մեր խուցը կանանց հարկաբաժնի մոտ էր։

Վոլգոգրադի բանտի այդ խցում մենք մի փոքր շունչ քաշեցինք ու հանգստացանք։

Հաջորդ օրը մեզ այնտեղից դուրս բերեցին ու նորից գնացք նստեցրին, ու կրկին բոլորս միասին մեկ առանձին կուպեում էինք։ Իշխանի փախուստի հետեւանքով ուղեկցողներին արդեն խստորեն հանձնարարված էր, որ մեզ տեղից տեղ տեղափոխեն կամ բանտերի խցերում տեղավորեն մեր կարգավիճակին համապատասխան՝ քրեականներից առանձին։ Սա ոչ թե բանավոր հանձնարարվում է, այլ գրվում է էտապում գտնվող կալանավորի գործի թղթապանակի վրա։ Այդ գործը կալանավորին ուղեկցում է իր ողջ կալանքի ընթացքում։ Ամենայն հավանականությամբ նաեւ Իշխանի փախուստն էր պատճառը, որ իմ գործը ձեռք բերեց «կարմիր գիծ», որ նշանակում է վտանգավոր է եւ հակված է փախուստի։ Այդ գիծը գծվում է կալանավորին ուղեկցող անձնական գործի ծրարի ողջ անկյունագծով եւ ունի կարմիր գույն։ Կալանավորի անձնական գործը դրվում է ծրարի մեջ, իսկ ծրարը սոսնձվում ու կնքվում է։ Այն չպետք է վնասված լինի։ Վնասված լինելու դեպքում ուղեկցող վաշտի հրամանատարի եւ ընդունող կալանավայրի ղեկավարության ստորագրությամբ կազմվում է համապատասխան արձանագրություն։ Բացի անձնական գործից յուրաքանչյուր կալանավորի համար, արդեն կալանավայրում պատրաստվում է թղթախաղի քարտ հիշեցնող, բայց դրանցից մի քիչ մեծ ու հաստ քարտ, որի վրա գրված են լինում կալանավորի տվյալները, եւ եթե նրա գործի վրա կա կարմիր գիծ, ապա քարտի անկյունագծով գծվում է նույն այդ կարմիր գիծը։ Այս քարտերով են հսկիչներն իրականացնում կալանավորների առավոտյան ու երեկոյան պարտադիր հաշվառումները եւ աշխատանքային գոտի բաց թողնելն ու այնտեղից հետ՝ բնակելի գոտի անցնելը։ Այս գիծը կալանավորման ողջ ընթացքում եւ խանգարել, եւ օգնել է ինձ։ Կարգը պահանջում էր, որ կարմիր գիծ ունեցողները ամենաուշը երեկոյան ժ․22։00-ից արդեն լինեն կալանավայրի բնակելի հատվածում, այսինքն՝ բոլորը մնում էին աշխատանքի վայրում, իսկ ես ժ․ 21-ից արդեն դուրս էի գալիս աշխատանքի վայրից, հսկիչն ինձ ուղեկցում էր կալանավայրի բնակելի հատված, որտեղ ես կարող էի հանգստանալ եւ իմ գործերով զբաղվել ավելի շատ, քան մյուսները։ Այս ընթացքում իմ ընկերները մի 2-3 ժամ դեռ աշխատում էին։ Մեր կալանավայրերում կարմիր գիծ ունեցողների թիվը չափազանց քիչ էր։ Օրինակ, 37-րդ կալանավայրում նման գիծ ունեինք միայն խարկովցի հոգեբույժ Անատոլի Կորյագինը եւ ես։ Իսկ այդ գիծը խանգարում էր այն առումով, որ անընդհատ գտնվում ես լրացուցիչ ուշադրության կենտրոնում եւ մյուսների համեմատ, այդ անազատ պայմաններում, ավելի անազատ ես։ Կալանավորի լավ պահվածքի համար այդ գիծը, ժամանակի ընթացքում, կարող է հանվել։ Ինձ վրա այդ գիծը մնաց մինչեւ իմ վերջնական ազատ արձակումը։ Բայց թե ինչու՞ մեր բոլորից միայն իմ գործն ստացավ բավականին պատվաբեր այդ կարմիր գիծը՝ ասել չեմ կարող։ Անհասկանալի է։ Առավել եւս, որ Իշխանի փախուստի ժամանակ ես նրա մոտ չեմ եղել։ Բոլորովին էլ չի բացառվում, որ այդ նվերն ինձ տրված լիներ դեռ Երեւանում, Հայաստանի պետանվտանգության կողմից։

Որպես կանոն էտապի ժամանակ կալանավորները ճանապարհին քիչ, իսկ առաքաբանտերում երկար են մնում։ Մեր դեպքը հակառակն էր։ Պատճառը կրկին Մարզպետն էր, ավելի ճիշտ՝ նրա վիճակը։ Ոչ մի կալանավայր չէր ցանկանում, որ իր տարածքում հատուկ վտանգավոր պետական հանցագործ մահանա, եւ որքան հնարավոր է շուտ մեզ դուրս էին անում։ Հետագայում, երբ Մարզպետի վիճակն ավելի վատացավ, ընդհանրապես հրաժարվում էին մեզ ընդունել։ Սա արդեն առջեւում է։

Շարունակությունը

Մեկնաբանել

Լատինատառ հայերենով գրված մեկնաբանությունները չեն հրապարակվի խմբագրության կողմից։
Եթե գտել եք վրիպակ, ապա այն կարող եք ուղարկել մեզ՝ ընտրելով վրիպակը և սեղմելով CTRL+Enter