Չկա դատավոր սեփական գործում
Մհեր Ենոքյան, «Հետքի» թղթակիցը «Նուբարաշեն» բանտում
Որքան էլ չեմ ուզում հիշել, բայց ակամա մտքերով վերադառնում եմ մինչ օրս տևող մահապատժի սկզբի տարիներին:
Նորանկախ Հայաստանի «Նուբարաշեն» բանտի 5-րդ հարկի հատուկ բաժնում, թքած ունենալով միջազգային պայմանագրերով ստանձնած պարտավորությունների ու ներպետական օրենքների վրա` մինչև 2003 թ-ը սառնասրտորեն ու հետևողական իրականացնում էր մահապատիժը: Այսպես սպանվեց 14 դատապարտյալ, որոշները դարձան հաշմանդամ: Այսօր հրաշքով ողջ մնացածները հատել են ներկայիս օրենքով ներման ու պայմանական ազատման համար նախատեսված 20 տարվա շեմը:
Հայաստանը, անդամակցելով ՄԱԿ-ին, ապա նաև ԵԽ-ին անդամակցելու գործընթաց սկսելով, պարտավորվել էր չիրականացնել մահապատիժը և վերացնել այն: Բայց փաստացի մարդկանց շարունակում էին դատապարտել մահվան: Ենթարկում էին այնպիսի անմարդկային, բառի բուն իմաստով՝ հակաօրինական, հակաիրավական, ավելին` նացիստական Գերմանիային բնորոշ մարդու արժանապատվությունը նվաստացնող պատժի, որ շատերը պաշտոնապես խնդրում էին իրենց գնդակահարել, միայն թե, ձերբազատվեն դանդաղ մահապատժից: ՀՀ օրենսդրությամբ նախատեսված չէր պատիժ, որով մարդուն թույլատրվեր տարիներով, նույնիսկ մեկ տասնամյակից ավելի պահել մութ, խոնավ, սև խցում` առանց հարազատների հետ հանդիպելու, առանց զբոսանքի, առանց բաղնիքի, առանց հիգիենայի տարրական պայմանների, առանց սնունդ ստանալու, իսկ այդ ամենի փոխարեն՝ պարբերաբար դաժանագույն ծեծ ու ջարդի ենթարկելով:
Նորանկախ Հայաստանի առաջին տարիներին դեռ սովետական օրենսդրությամբ դատ ու դատաստան տեսած, ապա երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի անօրեն հրամանով ցմահ բանտարկյալների կարգավիճակում հայտնված նախկին մահապատժի դատապարտվածների ճակատագրերին անդրադառնալիս, նախ պետք է պատասխանել մի շատ կարևոր հարցի: Երբ քաղաքացուն դատապարտում են, պետության պարտականությունն է իրականացնել այդ պատիժը օրենքի տառին և ոգուն համապատասխան, որպեսզի պատժի նպատակն իրացվի և չխախտվեն դատապարտյալի հիմնարար իրավունքներիը, քանի որ, դատապարտյալը մնում է երկրի քաղաքացի և շարունակում է ունենալ, թեկուզ սահմանափակ, բայց հստակ իրավունքներ: Բայց նման որևէ իրավունք, օրենք չկար՝ դատապարտյալին վերաբերվել ապրանքի պես, որևէ տեղ գրված չէր, որ նրան պիտի ռեժիմով շան ծեծ տալ, պահել սոված, զրկել արևի լույսից 7-10 տարի շարունակ, հարազատին տեսնելու իրավունքից և այլ իրավունքներից:
Որևէ մեկը տաբու համարվող այդ հարցի մասին երկար ժամանակ չէր բարձրաձայնում. հասարակությունն այստեղ մուտք ու ելք չուներ: Թերևս 2000-ականների սկզբից իրավապաշտպան կառույցներից ամենաակտիվ և խորքային մոտեցում սկսեց ցուցաբերել Հայսատանի Հելսինկյան կոմիտեն՝ ի դեմս Ավետիք Իշխանյանի: Պարոն Իշխանյանին հանդիպել եմ այստեղ՝ «Նուբարաշեն» կլոր բանտում, երբ արդեն Հայաստանը ԵԽ անդամ պետություն էր դարձել ու ձևավորվել էր բանտերում հասարակական դիտորդական խումբը: Ավետիք Իշխանյանն ամեն անգամ համբերատար լսում էր խնդիրների մասին իմ մտահոգությունները, ես էլ հետաքրքրությամբ լսում էի հուսադրող իր պարզաբանումները: Անգամ երբ երկրորդ փախուստից հետո 21 օր անց ինձ ձերբակալել էին, ու ես ինքնասպանության փորձ էի արել 6-րդ վարչությունում, ինձ վիրահատել էին ու անզգայացումից դեռ դուրս չեկած՝ բերել այստեղ, պահում էին ձեռնաշթայով նառից ամրացված, Ավետիք Իշխանյանը տեսակցեց ինձ: Ես չէի ուզում այլևս ապրել: Նա ինձ խոստացավ՝ երբ այլևս ազատության հույս չլինի, կգա ու կասի ինձ այդ մասին: Հայաստանի հելսինկյան կոմիտեն հսկայական աշխատանք է կատարել առհասարակ դատապարտյալների նկատմամբ կարծրատիպերի փոփոխության առումով, մարդու իրավունքների հարգման տեսանկյունից, նախաձեռնել է միջազգային փորձի ուսումնասիրություն, օրենսդրական առաջարկներ է նախաձեռնել: Հիմա էլ շարունակում է իր մարդակենտրոն գործունեությունը:
Հարազատներս, ինչպես միշտ, ինձ են փոխանցում մամուլի հրապարակումներ: Այս անգամ մամուլի փաթեթի մեջ կար նաև Ավետիք Իշխանյանի հոդվածը՝ «Պատժե՞լ, թե՞ կանխարգելել»: Հոդվածի առիթը վերջերս արված մի քանի հրապարակումներ էին դատավարական կողմերի՝ տուժողների ու մեղադրյալների իրավունքների մասին: Այո՛, սա լուրջ հարց է, և այդ հարցին պատմությունը և օրենքները տվել են բավական հստակ պատասխաններ: Ըստ այդմ, դատավորը պարտավոր է արդարադատություն իրականացնել` լինելով անկախ ու անաչառ: Ո՛չ մեղադրյալի (դատապարտյալի), ո՛չ տուժողի շահը չի կարող առավելություն ունենալ մեկը մյուսի նկատմամբ: Գերակա է միայն և միայն ադարադատությունը: Ցավոք, այս ոլորտի որոշ պաշտոնյաների, անգամ իրավաբան դասախոսների մոտ թյուր կարծիք կա, թե, իբր, տուժողի շահը գերակա է: Նման մոտեցումը դատարաններին և մեր հասարակությանը կգլորի դեպի շարիաթի կանոններ, դեպի այն ժամանակները, երբ ոչ քաղաքակիրթ հասարակությունը`անբոխ դարձած`ինքնադատաստանով էր առաջնորդվում: Տուժող կողմը սկսած մ.թ.ա. ժամանակներից կույր վրեժխնդրությամբ լցված՝ փնտրում էր իրեն հրամցված մեղավորին, որպեսզի հարցը լուծի «ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման» բարբարոսական սկզբունքի համաձայն, և այդ պահին ում վրա մատով ցույց տային, այդ մարդն էլ դառնում էր քարկոծման զոհ:
Իսկ հետո հասարակությունները քաղաքակրթվելով, իրավունք զարգացնելով՝ եկան այն համոզման, որ մի կողմից վրեժը վրեժ է ծնում, մյուս կողմից` ինքնադատաստանի սխալներն անդառնալի են`անմեղ մարդկային կյանքեր են արժենում:
Քրիստոսը վերջ դրեց «ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման» մոտեցմանը: Քրիստոսը կանգնեց քարկոծվող կնոջ կողքին, որովհետև նման իրավիճակում մարդուն լքում են, նա մնում է անպաշտպան, և բոլորը ուզում են առաջինը քար գցել նրա ուղղությամբ
Նույն այդ պատճառով Հին Հռոմում ստեղծվեց և զարգացավ դատավարությունների ժամանակ պաշտպանի ինստիտուտը: Նույնիսկ այս պարագայում դատական սխալները մինչ օրս անխուսափելի են, որքան էլ կատարելագործված լինի դատական համակարգը, առհասարակ մարդը անսխալական չէ: Հենց այս պատճառով էլ քաղաքակիրթ երկրները հրաժարվում են մահապատժից և գործերի վերանայման մեխանիզմներ ստեղծում, ինչի արդյունքում աշխարհով մեկ հազարավոր մարդիկ անմեղ դատապարտված են ճանաչվում: Սա է քաղաքակիրթ և քրիստոնեական` մարդասիրական սկզբունքների վրա հիմնված մոտեցումը:
Տուժողներին միշտ էլ կարելի է հասկանալ, նրանք վիշտ ունեն: Սակայն դատարանը չի կարող առաջնորդվել տուժողների վրեժխնդրությամբ մի կողմից կամ գայթակղվել մեղադրյալների ունեցած բարձրաշխարհիկ կապերով: Այլապես դատարանը կդառնա մի կողմին բավարարելու գործիք, ինչը և տեղի է ունեցել անկախ Հայաստանում գրեթե 3 տասնամյակ. դատարանները բավարարում էին միայն իշխանամերձ, փողատեր տուժողների վրեժխնդությունը և անտեսում չքավոր տուժողների նույնիսկ օրինական պահանջները, երբ հանցանք կատարածն էր իշխանության հետ լավ կապեր ունեցողը կամ լավ կաշառում էր դատավորին: Նման իրավիճակն արդարադատության հետ որևէ կապ չունի:
Գործնականում հանդիպում են նաև այնպիսի իրավիճակներ, երբ հանցագործությունը պարզապես չի ստացվում բացհայտել կամ հարկավոր է ինչ-որ բաներ կոծկել, և քննիչները, դատախազները, այնուհետև դատարանը տուժողին տալիս են մի քավության նոխազի, որպեսզի բավարարված զգա, իրենք էլ գործը բացահայտված համարեն:
Այս ամնեից մի պարզ հետևություն` դատարանը պետք է անկախ լինի և արդարադատություն իարականացնի`առաջնորդվելով արդարադատության շահով: Ո՛չ մեղադրյալը, ո՛չ էլ տուժողը չեն կարող սեփական գործում լինել դատավոր: Միշտ պետք է հիշել`գերական արդարադատության շահն է:
Այլևս չկան նախկին իշխանությունները, որոնք տաբու էին դրել Հայաստանում «ցմահների խնդրի» վրա: Ամեն անգամ` լինի նախագահական, կամ ԱԺ ընտրություններից առաջ այս կամ այն կերպ նախկինները շահարկում էին այս խնդիրը` մեզ և մեր հարազատներին հույս տալով, թե, իբր, ա՛յ, այս անգամ արդեն լուծումներ կտան, մի խոսքով` «փափուկ բարձի» քաղաքականություն էին վարում, ինչպես բազմաթիվ այլ հարցերի վերաբերյալ:
Նոր Հայաստանում քաջ գիտակցում են, թե շուրջ 27 տարի ինչպես է իրականացվել արդարադատությունը, ինչպես են քննվել գործերը, ինչպես են շատ մարդիկ հայտնվել բանտերում իրավաբանության հետ կապ չունեցող քննությունների հետևանքով: Նոր Հայստանում այլևս պետք է չլինեն անարդարություն, վրեժխնդրություն, ատելություն:
Մեկնաբանություններ (2)
Մեկնաբանել