Ոչ մի օրենք չի կարող մարդուն արգելել Մարդ մնալ
Մհեր Ենոքյան
«Հետքի» թղթակիցը Նուբարաշեն բանտից
11 տարի չգործած սպանության համար բանտում անցկացրած, բանտում իրավաբանություն սովորած ու ի վերջո, արդարացված անգլիացի Մայքլ Օբրայենը, որը մի քանի տարի առաջ Երևանում էր, պատմում էր իր ազատման օրվա մասին: Ծննդյան տոների նախօրեն է եղել, երբ դուրս է եկել բանտից, բազմաթիվ մարդիկ փողոցում մոտեցել ու շնորհավորել են իրեն: Ասում էր՝ չգիտեի, որ այդքան մարդ գիտի իմ պատմության մասին: Այստեղ նստած՝ ես էլ չեմ պատկերացնում, թե որքան մարդիկ են սպասում ազատության ու արդարության մասին լուրին: Բայց երբ կարդում եմ քաղաքացիների գրառումները, հասկանում եմ՝ մենակ չեմ այլևս իմ պայքարում: Շնորհակալություն Ձեզ՝ ծանոթ ու անծանոթ բարեկամներ՝ Ձեր ոգեշնչող նամակների համար: Հիմանակում անձամբ չեմ ճանաչում Ձեզ, բայց շատ կուզեմ անձամբ սեղմել Ձեր ձեռքն ազատության մեջ:
Այս անգամ կանգ կառնեմ մի գրառման վրա, որտեղ կարդացի մի ծանոթ անուն՝ Մանուկ Սահակյանի անունը: Նրա դուստրն էր գրել՝ հոր անունն անցյալ ժամանակով հիշատակելով: Գրել էր, որ հայրը միշտ էլ ցանկացել է ինձ ազատ տեսնել: Մանուկ Սահակյանն այն Մարդ-պաշտոնյան էր, ով օգնեց ինձ գոյատևել դժոխային տարիներին: Պարզվեց՝ նա մահացել է, ողորմի իրեն: Բայց նրա Մարդ լինելու մասին պատմությունները մնացել են իմ հիշողության մեջ:
Երբ ինձ նոր էին բերել կլոր բանտ, 20-ամյա երիտասարդ լինելով, բանտի հետ երբևէ առնչություն չունենալով՝ փորձում էի ծանոթանալ այստեղի չգրված օրենքներին: Դրանցից մեկի համաձայն` բանտում հայտնված քաղաքացուն, անկախ նրանից մեղադրանքը հետագայում կապացուցվի, թե ոչ, եթե բանտի աշխատակցի թուրը կտրում էր, գոնե մի հատ ապտակ էր փորձում հասցնել: Լավ հիշում եմ, թե ինչ անմարդկային ձևով էին ծեծում մի երիտասարդի, ով կասկածվում էր մի քանի մեքենա գողանալու մեջ: Երբ կարանտին կոչված ընդհանուր խցից կալանավորներին տեղաբաշխում էին, ինձ տեղափոխեցին 3-րդ հարկի 52 խուց: Մոտ 15 մարդ կար`18-70 տարեկան տղամարդիկ: Առավոտյան ասացին, որ ստուգման ժամանակ, երբ ռեժիմնիկը հսկիչների հետ ներս մտնի, ես հեռու կանգնեմ, աչքի չընկնեմ: Իսկ թե ինչու, բախտակիցներիցս ամենաերկար նստողն ասաց.
- Ռեժիմնիկը մարդակերի մեկն ա, հենց թազա մարդ ա տեսնում, պարտադիր գոնե մի քանի անգամ խփում ա, բայց, որ հեռու կանգնես, կարող ա բախտդ բերի`չնկատի:
Բախտս չբերեց:
- Էս էրեխեն ո՞վ ա`թազա մարդ ենք ստացել,-ասելով դեպի ինձ շարժվեց բոյով, ամուր կազմվածքով մոտ 45 տարեկան ռեժիմնիկը:
Մտածում էի`աջի՞ց կգա հարվածը, թե՞ ձախից, որ հասցնեմ պաշտպանվել: Հասցրեցի, նպատակակետին չհասավ հարվածը, ինչից ավելի կատաղեց:
- Հլը սրան նայի, դիմադրում ա`բլոկ ա դնում,-ասաց ռեժիմնիկը ու ջղայնացած դիմեց խցակիցներիս,- չե՞ք սովորացրել ձևերը, որ հանգիստ կանգնի:
Նորից`ձախ, աջ, ասես, բոքսի ռինգ լիներ, բայց ոչ մեկը չէր հասնում դեմքիս: Էլ ավելի կատաղեց ու… մի հատ բաց թողեցի`ուղիղ աչքիս տակ: Ասես, հարգելով մարտական դիմադրությունս` դրանով բավարարվեց - գնաց:
Հաջորդ օրը խցից ինձ տարան ինչ-որ աշխատասենյակ, որտեղ սեղանի մոտ նստած էր 50-ին մոտ, ամրակազմ, ամբողջությամբ ճաղատ գլխով, պաշտոնական տեսքով մի մարդ:
- Նստի՛, ո՞նց ես,- հարցրեց:
- Նորմալ,- ասացի ես:
- Սահակյան Մանուկ`սմենի պետն եմ,- ներկայացավ նա:
Բանտում կան 4 հերթափոխի (սմենի) պետեր, այսինքն`4 օրերի է բաժանված հերթը, և ամեն օր ունի իր անձնակազմը`հերթափոխի պետի գլխավորությամբ: Կարելի է ասել, որ բանտի պետի բացակայության պարագայում, հերթափոխի պետը բանտի տերն ու տիրակալն է:
- Բա էդ աչքիդ տակ ինչի՞ ա կապտած, - հարցրեց սմենի պետ Սահակյանը:
- Ոտս պլստաց`ընկնելուց`դռանն եմ կպել, - պատասխանեցի ես:
- Դռան անունն էլ «ռեժիմնիկ» ա, չէ՞,-ժպտաց նա,- կասեմ քեզանից հեռու մնա:
Հսկիչը սուրճ ու թխվածք բերեց Սահակյանի ու իմ համար: Նկատեց, որ մտքերի մեջ եմ.
- Պապայիդ ընկերն եմ, իմացի մեջքիդ կանգնած եմ:
Դրանից հետո ռեժիմնիկը շատ բարեհամբույր էր, ինչը հնարավորություն տվեց ճանաչելու նաև նրա մարդկային կողմերը:
Երբ նոյեմբերի 29-ին դատավորը կայացրեց անօրեն մահապատժի դատավճիռը, ինձ տարան Գերագույն դատարանի մի առանձին խուց: Գիտեի, որ տանելու են կլոր բանտի 5-րդ հարկի մահապատժականների բաժին, որի մասին ինչ դաժան պատմություններ ասես, որ չէի լսել, բացի այդ, չկար համոզվածություն, որ գնդակահարությունն ի կատար չի ածվում Հայաստանում: Հոգիս ու միտքս խառնաշփոթի մեջ էին, ու հանկարծ կամաց բացվեց խցի դուռը`համազգեստով մի մարդ երևաց, մոտեցավ ինձ, շշուկով ասաց.
- Սահակյան Մանուկը բան ա կազմակերպել, բայց հանկարծ ոչ մեկի դրա մասին չասես, մի 5 րոպեից կգամ…
Մտքերի մեջ ընկա, չգիտեի, թե ինչ մտածեմ …
Արդեն բոլոր կալանավորներին նստացրել էին «վորոնյոկների» մեջ, որ ետ տանեն բանտ, զգացվում էր, որ Գերագույն դատարանի շենքում շարժը դադարել էր: Լռություն: Խցի դուռը բացվեց ու համազգեստով մարդն էր.
- Արի՛:
Առանց ձեռնաշղթաների ինձ ուղեկցեց հենց այն նույն մեծ դահլիճը, որտեղ քիչ առաջ առաջ հնչել էր մահվան դատավճիռը: Ներս մտա, իսկ ինքը հետևիցս փակեց դուռը: Մեծ դահլիճում մնացի մենակ կանգնած: Մոտեցա լուսամուտներին`դուրս նայեցի, դահլիճի հակառակ կողմի`ազատ քաղաքացիների համար նախատեսված դուռը բաց էր… մի պահ մտածեցի փախչելու մասին, առաջին անգամ էր, որ նման միտք առաջացավ, բայց… այդ պահին դռնից ներս մտավ հայրս: Հոգիս տակն ու վրա եղավ: Տեսակցություններն արգելված էին. դժոխք ընկնելուց ի վեր՝ 4 ամիս հանդիպում չէր եղել: Արագ իրար մոտեցանք, գրկախառնվեցինք, չկարողացա զսպել արցունքներս, հայրս էլ: Խոսքեր համարյա չեղան, միայն մեկ-երկու բառ:
- Պինդ եղի…
- Դու էլ…
Պինդ լինելու մասին հորս խոսքերը հիշում եմ մինչև հիմա: Հայրս էլ պայքարեց մինչև վերջ, որքան կարողացավ: Ափսոս, որ ազատվելուցս արդեն չի կարողանա դիմավորել, բայց երկնքում կուրախանա: Չնայած այս տարիներին երկու անգամ ազատության մեջ՝ փախած ժամանակ հանդիպել ենք, բայց այս մասին մի ուրիշ անգամ կպատմեմ:
Սահակյան Մանուկը նույնպես չկա, ինչպես իմացա դստեր գրառումից, բայց կարևորը այն բարի հիշողություններն են, որոնք նա թողել է: Մահապատժի սովի ու անմարդկային պայմանների տարիներին հենց հերթափոխի պետ Սահակյան Մանուկի միջոցով էր, որ հարազատներս կարողանում էին սնունդ ու գրքեր փոխանցել ինձ, ինչն արգելված էր:
Ոչ մի օրենք չի կարող մարդուն արգելել Մարդ մնալ:
Մեկնաբանել