Հարցազրույց հրապարակախոս Տիգրան Պասկևիչյանի հետ

-Վերջերս ցուցադրվեց Ձեր «Ականատեսի հուշերը» ֆիլմը, որն ընտրությունների մասին էր: Ֆիլմից հետո տպավորություն էր, որ 90-ականներից հետո որևէ բան չի փոխվել, կարծես, ընտրությունների միջոցով որևէ արդյունքի չենք հասել:

-Էդ պահը կա, և ընդհանրապես փորձել ենք ցույց տալ հենց դա: Այսինքն՝ մենք հռչակել ենք դեմոկրատիա, ընտրությունների միջոցով իշխանության ձևավորման ճանապարհը, բայց ամբողջ էդ ընթացքում եղել են ձախողումներ, և ֆիլմը դարձավ էդ ձախողումների պատմությունը:

-Իսկ ինչո՞ւ ենք ձախողվել:

-Ինչո՞ւ ենք ձախողվել... որովհետև մի կողմից կա իշխանության գերագնահատումը, իշխանությունը՝ որպես գործիք, գերագնահատելը, մյուս կողմից էլ կա մեծ պատասխանատվություն, և դրա վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ Հայաստանում ստեղծված այն իրավիճակը, որը պայմանավորված էր Ղարաբաղի խնդրով. Ղարաբաղի խնդիր, պատերազմ, շրջափակումներ: Դա բերում էր նրան, որ, ասենք, ով իշխող էր, մտածում էր՝ գուցե սխալ է իշխանությունը տալ ուրիշին, ով որ իշխող չէր, մտածում էր, որ ինքն անպայման պետք է լինի իշխող, որովհետև այստեղ նաև պատմությունն է կերտվում: Ֆիլմում շատ հետաքրքիր բանալի-ֆրազ կար, որն ասում էր Վանո Սիրադեղյանը: Ասում էր, փաստորեն, այս ամեն ինչի մեջ ամենաշահածը դուրս եկավ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որը մնաց պատմության մեջ: Էնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ էս ամբողջ խնդիրը, ի վերջո, եղել է պատմության մեջ մտնելը, բայց երբ նայում ես դրանից առաջ այդ ամբողջ դժվարությունները, նույն Վանո Սիրադեղյանն էլ է եղել այդ վիճակում, Լևոն Տեր-Պետրոսյանն էլ է եղել: Չեմ կարծում, թե 90-ականներին, երբ օրեր կային, որ մի օրվա հաց կար, մի օրվա էլեկտրականություն կար, իրենք նստած մտածում էին պատմության մեջ մտնելու մասին:

Իսկ ընդհանուր առմամբ ձախողումը գնում է նրանից, և դա ականատեսներից Գևորգ Գիլանցն է ասում, եթե հիշում եք, Սասունցի Դավթի մասին խոսելիս ասում է՝ ժողովուրդը միշտ սպասում է, որ ինչ-որ մեկը պիտի գա իր խնդիրները լուծի, և միշտ գնում է ինչ-որ մարդու հետևից: Ասենք, հարց ենք տալիս՝ Վազգեն Մանուկյանին եք ընտրել, ինչո՞ւ եք ընտրել: Ոչ ոք չգիտի: Այդ նույն հարցը կարելի է տալ Կարեն Դեմիրճյանի դեպքում, Ստեփան Դեմիրճյանի դեպքում, Րաֆֆի Հովհաննիսյանի դեպքում և այլն: Լավ, մարդիկ ասում են փոփոխություն ենք ուզում: Ես էլ այդ փոփոխությունների կողմնակիցն եմ եղել: Հասարակության մեջ ես հայտնի եմ որպես ՀԱԿ-ի, Լևոն Տեր-Պետրոսյանի համակիր, բայց, անկեղծ ասեմ, Լևոն Տեր-Պետրոսյանին ընտրել եմ միայն 2008 թ.-ին: Ասենք, 1991-ին ինչի՞ չեմ ընտրել, որովհետև 91-ին ակնհայտ էր, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը նախագահ պիտի դառնա, և ձայնս տվեցի այլ թեկնածուի, որպեսզի ձայների որոշակի հավասարակշռություն լինի, որովհետև 83 %-ն ահավոր շատ էր: Ես գիտեի, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ընտրվելու է, բայց կուզեի, որ նա ընտրվեր, ասենք, 54 %-ով, ոչ թե 83:

96-ին Վազգեն Մանուկյանին եմ ընտրել, 98-ին՝ Դեմիրճյանին:

-Իսկ 91-ի՞ն:

-91-ին Պարույր Հայրիկյանին եմ ընտրել: Այսինքն՝ կար էն բանը, որ միշտ ուզում ես փոփոխություն լինի: Էլի հղում անելով ականտեսներից Գևորգի ասածին՝ պետք է մաղ աշխատի, պետք է գան-գնան: Ասենք, նույն Ստեփան Դեմիրճյանը թող ընտրվեր, ընտրվել էր, թող դառնար, հետո մարդիկ տեսնեին, որ էս մարդը չի կարողանում ղեկավարել կամ գուցե կարողանում էր ղեկավարել, կամ տեսնեին, որ չի կարողանում ղեկավարել, ասեին՝ հաջողություն, դու գնա, մենք քո տեղը կբերենք ուրիշին: Այստեղ կարելի է մեղադրել, թե անկայունություն կարող է առաջանալ և այլն, բայց անկայունությունը մեկ-երկու անգամ կարող է առաջանալ, կանցնի:

-Ֆիլմն ավարտվում է ականատեսներից մեկի խոսքով, որ հասկացել ենք, որ ինչ-որ բան չի կարելի անել, բայց դեռ չենք հասկացել, թե ինչ պետք է անենք: Որոնումների մեջ ենք: Ի՞նչ ելք պիտի լինի առաջիկայում: Մայդանի դեպքերի տեղայնացում հնարավո՞ր է:

-Բոլշևիկյան գաղափարին չեմ հավատում, որ պրոլետարական հեղափոխությունն ուզում էին տեղայնացնել տարբեր երկրներում, որ էդպես տարածվեր, դառնար համաշխարհային հեղափոխություն և այլն:

Ես կարծում եմ, որ այս փուլում գնում է վերաիմաստավորման ինչ-որ վիճակ, մյուս կողմից՝ կա ականատես աղջկա՝ Ռուզաննա Գրիգորյանի ասածը, որ ճիշտ է՝ 2008-ին շատ մեծ շարժում եղավ, որը չբերեց քաղաքական նպատակների իրականացման, բայց բերեց քաղաքացիական շարժումների: Այսինքն՝ հասարակությունը պիտի հասկանա, որ անհատների մեջ չպիտի փնտրի ոչինչ: Կարծում եմ, որ Րաֆֆի Հովհաննիսյանի անցած տարվա ֆիասկոն դրա լավագույն ապացույցն էր, որ անհատների մեջ չպետք է փնտրել փրկություն: Փրկությունը պետք է գա մեզանից, մեր ինքնակազմակերպումից: Վերջին հաշվով եթե վերցնում եք Մայդանի օրինակը, Մայդանն առաջնորդներ չուներ՝ Կլիչկո, Յացենյուկ, 3-4 հոգի էին, ովքեր ընդամենը համակարգող էին: Մայդանը ցույց տվեց, որ գոյություն ունեն ինքնակազմակերպման որոշակի աստիճաններ, որոնք բերում են նպատակներին հասնելուն: Ի վերջո էդ վերջին փաստը, որ Տիմոշենկոն բանտից դուրս եկավ, և Մայդանն իրեն մերժեց, չգնաց հուզական բաների՝ վայ, մարդը բանտում նստած էր, եկավ, հիմա եկեք գնանք բարձրացնենք իրեն: Էդ ցույց է տալիս, որ էդ տարածքը, որ պայմանականորեն Մայդան է կոչվում, ինքնակազմակերպման մեխանիզմ է:

-Քաղաքացիական շարժումների ակտիվությունը կարո՞ղ է բերել ինքնակազմակերպման մեխանիզմի ձևավորման մեզ մոտ:

-Քաղաքացիական ակտիվությունն ինքը լավ ֆոն է, բայց քաղաքացիական ակտիվության մեջ, հիմա չգիտեմ, բայց ժամանակին կար մի վտանգավոր միտում, որ ասում էին՝ վայ, մեզ հեռու պահենք քաղաքականությունից, մենք քաղաքականություն չենք ուզում, մենք իշխանություն չենք ուզում, մենք մեր լոկալ խնդիրներն ունենք: Ի վերջո, ժամանակը ցույց է տալիս, որ էդ լոկալ խնդիրներն առանց գլոբալ խնդիրների չեն լուծվում: «Թեղուտն» ի՞նչ եղավ: Ինձ դուր եկած շարժումներից մեկն էր, որին ես համակրում էի, ֆիլմ արեցի իրենց հետ իրենց մասին, բայց արդյունք չտվեց, որովհետև, ի վերջո, Թեղուտի խնդիրը լուծվում է ոչ թե գիտակցության մակարդակով, այլ իշխանության, փողի մակարդակով:

-Հիմա ի՞նչ վիճակ է Հայաստանում: Հա՞շտ եք ապրում իրականության հետ:

-Անհասկանալի վիճակ է: Ճիշտն ասած, վերջին շրջանում փորձում եմ հեռացնել ինձ իրականությունից, փորձում եմ չապրել իրականության հետ, ասենք, հեռուստացույց չեմ նայում, կայքերին համարյա չեմ հետևում, մեկ-մեկ «Ֆեյսբուքով» եմ հետևում, բայց դա էլ լուծում չէ: Ինչ-որ բանի սպասելու պահ է, պետք է սպասել և վերաիմաստավորել էս ամեն ինչը: Կարծում եմ, անհամեստություն թող չթվա, էս ֆիլմն էլ իր չափով ինչ-որ ձևով կազդի վերաիմաստավորմանը, կօգնի այդ վերաիմաստավորմանը:

-Ինչո՞ւ հասանք էս կետին, պարոն Պասկևիչյան:

-Դե նորից պիտի անդրադառնամ էն թեմային, որ մենք ամեն ինչ կապեցինք անհատների հետ: Այստեղ նույն Մայդանի ինքնակազմակերպման մասին որ խոսում ենք, ինքնակազմակերպված կլինեինք 88 թվին, բայց մի տեսակ, ոնց որ, եկավ հանգեց 90 թվին՝ անկախություն, հետո առաջին նախագահ, ու բոլորս որոշեցինք, որ դա պետք է դնել առաջին նախագահի, մի շարք առաջին մարդկանց՝ Վազգեն Սարգսյանի, Վանո Սիրադեղյանի, Հրանտ Բագրատյանի և մյուսների վրա, ու մենք սպասենք, տեսնենք, թե իրենք ինչ են անում: Մենք մեծ քվեով լիազորեցինք, ու հետո մեծ հիասթափություն ապրեցինք: Այդ հիասթափությունն ինչքանով էր օբյեկտիվ կամ սուբյեկտիվ ՝ չգիտեմ, որովհետև մարդկանց ասում ես՝ գնա, անհնարին պայմաններում ինչ-որ բաներ արա, ինքն էլ հետո գալիս է, ասում, որ ինչքանով կարողացա, արեցի: 96 թվականի ընտրություններն այդ պահն էր, երբ մարդն ասում էր, ես ինչ կարողացել եմ, արել եմ: Ֆիլմում կա մի պահ, երբ Լևոն տեր-Պետրոսյանն ասում է՝ ուզո՞ւմ ես ես ասեմ, որ շատ վատ է, կամ ասում է՝ ձեզ եսիմ ինչեր կխոստանան, մի հավատացեք: Վերջին հաշվով այդ խոսքից հետո բազմաթիվ խոստումներ եղան, ու մարդկանց կյանքը չփոխվեց, չէ՞:

-Բայց ֆիլմից հետո տպավորություն է, որ մենք մնացել ենք մի կետում:

-Հա, մենք մնացել ենք մի կետում: Մնացել ենք առաջնորդին սպասելու կետում: Նույնիսկ հիմա վախ ունեմ, որ եթե ինչ-որ խարիզմատիկ առաջնորդ հայտնվի, ժողովուրդը կարող է նորից գնա նրա հետևից: Հարյուրավոր ժամերով վավերագրություն եմ նայել. անընդհատ էդ է՝ Գեղամյանի դեպքում էդ է, Արթուր Բաղդասարյանի դեպքում էդ է... Բոլորի դեպքում էդ է: Մյուս կողմից էլ՝ հետխորհրդային վիճակը, որովհետև Խորհրդային Միությունն ի՞նչ էր. կար վերևում նստած ղեկավարություն, կար ժողովուրդ, որին հատուկ անմասնակից էին պահում, ասում էին, որ իրենք բոլոր խնդիրները կլուծեն: Նրանք լուծում էին իրենց ձևով: Օրինակ՝ Սովետական Միությունում աշխատատեղերի խնդիր չկար, ամեն մարդ գնում էր իր գործին, գործն անում էր-չէր անում, իր փողը ստանում էր, էդպես էր կառուցված էդ երկիրը:

-Ներկայում տպավորություն է, որ հասարակության մեջ ինքնաբավություն չկա, ամեն ինչ, կարծես, արժեզրկվել է՝ խոսքն իր կշիռը չունի, գիրքն իր տեղը չի գտնում... Ինչ-որ բան, կարծես, իր տեղից դուրս է եկել:

-Մի ժամանակ ես էլ էի մտածում էդպես, բայց հիմա փորձը ցույց է տալիս, որ եթե դու անում ես ինչ-որ տարբեր բան, էն, ինչ որ ամեն օր մարդկանց մատուցվում է, որոշակի ազդեցություն թողնում է մարդկանց վրա: Օրինակ, մի քանի օր առաջ «Սամիզդատ» ֆիլմի քննարկում էր կազմակերպել Գյումրիում: 25-30 մարդ էր հավաքված, և ինձ համար անսպասելիորեն շատ հետաքրքիր քննարկում տեղի ունեցավ, այսինքն՝ դա, որ կոնկրետ մեր խնդիրներին չվերաբերող ֆիլմ էր, շատ շահագրգիռ խոսակցություն ստացվեց: Ես, օրինակ, զարմացած էի: Կարծում եմ, որ երբ ճիշտ բան ես տալիս, մարդիկ պատրաստ են դրա շուրջ մտածելու, քննարկելու և այլն, թեև չեմ գերագնահատում ոչ գրքի, ոչ հոդվածի, ոչ ֆիլմի նշանակությունը: Դրանք շատ փոքր են իրենց ազդեցությամբ: Էն, ինչը ճիշտ ու լավ է արվում, կարող եմ «Հետքից» օրինակ բերել, նույն օֆշորային հարցերի մասին ժողովրդի շատ տարբեր հատվածներ խոսում է, որովհետև դա ոչ թե սկանդալ է, ոչ թե «Հետքը» սենսացիա արեց, այլ այսօր Տիգրան Սարգսյանն իր քայլով ապացուցում է, որ ինքն էդ տեսակի է՝ սկսած վերջին օրինակից՝ Հյուսիս-հարավ ճանապարհից, որ ասել էր, թե վարկը ստացանք, հետո հասկացանք, որ ոչ գործիք ունենք, ոչ մասնագետ ունենք, ոչ վերահսկող ունենք: Պետք չէ հուսահատվել, դրա համար ով ինչ կարողանում է, պետք է անի:

-Պարոն Պասկևիչյան, ի՞նչ անել: Հուսալքության ալիք կա: Ինչքան էլ խուսափում ենք խոսել դրա մասին կամ ձևակերպել դա որպես հուսալքություն:

-Ես ասացի իմ կարծիքը՝ պետք է ինքնակազմակերպվել, չպետք է սպասել: Այ, հիմա էլ մի սխալ բան է գնում: Մարտի 1-ի գովազդի մեջ ասվում է՝ մարտի 1-ին տեղի է ունենալու հանրահավաք, ելույթ է ունենալու Լևոն Տեր-Պետրոսյանը (հրացազրույցը տեղեի է ունեցել մարտի 1-ից առաջ- հեղ.): Դա նշանակում է, որ նորից ժողովրդին կանչում-տանում են, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն ինչ ասի, դա էլ անեն: Տա Աստված, որ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն էնպիսի բան ասի, որ արվի, որ լուծում գտնեն: Բայց մյուս կողմից, ի դեպ, երբ ասում եմ հասարակական ինքնակազմակերպում, չեմ բացառում քաղաքական կամքը: Նույն 90-95 թթ. Հայաստանն առաջնորդվել է քաղաքական կամքով, շատ-շատ խնդիրներ իրենց լուծումն են գտել քաղաքական կամքի շնորհիվ: Վրաստանում ինչ տեղի է ունեցել, տեղի է ունեցել մի խմբի՝ Սահակաշվիլու և նրա մերձավոր շրջապատի քաղաքական կամքով: Եվ գուցե դա էր պատճառը, որ հասարակությունը հետո իրենց չհասկացավ: Հասարակությունը գնում էր դրա պտուղները տեսնելու, որոնց չհասկացավ, և անցան Իվանաշվիլուն, որովհետև իրենք նորից գնացին անհատի հետևից: Օրինակ՝ մինչև Իվանաշվիլու հայտնվելն ինձ թվում էր, թե իրենք հաղթահարել են այդ փուլը: Իրենք գնացին անհատի հետևից կամ, ինչպես իրենք են ասում, «բագատի օլիգարխի» հետևից: Դրա համար մարդիկ պետք է հույսը դնեն իրենց ինքնակազմակերպման վրա:

-Ու չսպասե՞լ 2018 թ.-ին:

-Ու չսպասել 2018 թ.-ին, ու չասեն, թե Լևոնը մեզ տուն ուղարկեց: Իսկ ո՞վ ասաց, որ Լևոնը ձեզ ասում է՝ գնացեք տուն, պիտի տուն գնաք, մի գնացեք տուն: Վերջին հաշվով, նաև պետք է հրապարակը պարտադրի հարթակին, այլ ոչ թե հարթակը պարտադրի հրապարակին: Մարդիկ արդեն հասկացել են, որ մի անհատի հետ հույս կապել չարժե: