Արա Ղազարյան

(հունվար-սեպտեմբեր 2014թ.)

սկիզբը

Վիրավորանքի և զրպարտության հիմքերով դատական գործեր

Վիճակագրություն

2014 թվականի հունվար-սեպտեմբեր ամիսներին դատարանների կողմից ստացվել են վիրավորանքի ու զրպարտության հիմքերով 14 հայցադիմումներ ընդդեմ լրատվամիջոցների կամ լրագրողների։ 2013 թվականի միևնույն ժամանակահատվածում ներկայացվել էին 13 դատական գործեր։ Այսինքն` դատական գործերի շարժի էական փոփոխություն տեղի չի ունեցել. շարունակում է պահպանվել ամսական միջինը 1-2 դատական գործի շարժը։ Նշված 14 գործերից 12-ը ընթացքի մեջ են առաջին ատյանի դատարանում, մեկ գործով դատաքննությունն ավարտվել է ամբողջությամբ (հայցվորը հետ է վերցրել հայցը), իսկ մեկով կայացվել է դատական ակտ առաջին ատյանի դատարանի կողմից։ Ընդհանուր առմամբ, 2010 թվականի մայիսից (վիրավորանքի և զրպարտության ապաքրեականացման պահը) մինչև 2014 թվականի սեպտեմբերը ընդդեմ լրատվամիջոցների ու լրագրողների ներկայացվել է 90 դատական հայց, որից ներկայումս ընթացքի մեջ է 24 գործ, իսկ մնացած գործերով դատական վարույթներն ավարտվել են։ Ընթացքի մեջ գտնվող 24 գործից 22-ով դեռ դատական ակտ չի կայացվել, իսկ 2-ով կայացվել է առնվազն մեկ դատական ակտ։ Այս թվերը, ընդհանուր առմամբ, մոտ են նախորդ տարվա վիճակագրական թվերին, որը նշանակում է, որ դատական պրակտիկան կայուն է։ Ապաքրեականացումից ի վեր գործերի հոսքը ամսական կտրվածքով ունի հետևյալ տեսքը.

Կապույտ գիծը ներառում է այն ժամանակահատվածը, որն ընկած էր մինչև Սահմանադրական դատարանի կողմից ՍԴՈ-911 որոշման ընդունումը՝ 2011 թվականի նոյեմբերը, իսկ կարմիր գիծը՝ գործերի հոսքը այդ որոշումից հետո։ Ինչպես տեսնում ենք, այս որոշումից հետո գործերի հոսքը նկատելիորեն նվազել է և կազմում է հաստատուն 0-3 գործ ամսական կտրվածքով, որը շարունակվում է մինչ այժմ։ Ինչ վերաբերում է 2013 թվականի ապրիլ ամսվա ցատկին (մինչև 6 գործ), ապա դա պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ նշված վեց գործերը բերվել են նույն անձի կողմից ընդդեմ վեց լրատվամիջոցների և հիմնված են միևնույն փաստական հանգամանքների վրա։ Եթե այդ վեց գործերը համարենք մեկ գործ, ապա ամսական կտրվածքով գործերի հոսքը կրկին ծավալվում է 0-3 գործի շրջանակներում՝ միջինը ամսական մեկ գործ քանակությամբ։ Դա հաստատվում է  նաև գործերի հոսքը տարեկան կտրվածքով ուսումնասիրելով։ 2010 թվականի հուլիսից մինչև դեկտեմբեր դատարան մուտք է եղել 14 գործ, 2011 թվականին՝ 29 գործ, 2012-ին՝ 15 գործ, 2013թ.՝ 18 գործ և 2014-ի հունվարից մինչև սեպտեմբեր՝ 14, ընդհանուր առմամբ` 90 գործ 50 ամսվա ընթացքում (07/2010 - 09/2014), որը կազմում է ամսական միջինը 1.8 գործ։

Ավարտված 66 գործերից 30-ը դատարաններն ամբողջությամբ մերժել են (45%), 14-ը բավարարել են մասնակի (21%), 10 գործով կողմերը կնքել են հաշտություն (15%), 10-ի դեպքում հայցվորները դատաքննության ընթացքում հրաժարվել են հայցապահանջից, 1 գործով դատարանները վերադարձրել են հայցը՝ հնարավորություն տալով շտկել սխալները և կրկին ներկայացնել, և 1 գործով դատարաններն ամբողջությամբ բավարարել են հայցապահանջը[1] (տե՛ս Աղյուսակ 3)։

Ավարտված 66 գործերով բերվել է ընդհանուր առմամբ 175,725,300 դրամի չափով փոխհատուցման պահանջ), որից բավարարվել է 13,589,000 դրամը, որը կազմում է ընդհանուր գումարային պահանջի 7,7%։ Հատկանշական է, որ 2012 թվականի նույն ժամանակահատվածի՝ հոկտեմբեր ամսվա դրությամբ այս նիշը կազմում էր 8.6%, իսկ 2013 թվականին՝ 8.7%։ Ուշադրություն ենք հրավիրում Աղյուսակ 4-ի վրա, որում պատկերված է հայցվորների պահանջած և դատարանների բավարարած գումարային չափերի համեմատական վիճակագրությունը 2012, 2013 և 2014 թվականների դրությամբ։

Առավել շատ դատական գործեր բերվել են ընդդեմ տպագիր լրատվամիջոցների՝ թերթերի և մեկ դեպքում ամսագրի (49 դատական գործ), այնուհետև՝ էլեկտրոնային կայքերի (28 դատական գործ), լրագրողների (21 դատական գործ) և հեռուստատեսության (13 դատական գործ)։ Հաճախ հայցապահանջները ներկայացվել են և՛ ընդդեմ լրատվամիջոցի և՛ ընդդեմ լրագրողի (տե՛ս Աղյուսակ 5 ներքևում)։

Առավել շատ հայցապահանջներ բերվել են սովորական քաղաքացիների ու մասնավոր ընկերությունների կողմից (60)։ Քաղաքական, պետական գործիչների ու պետական մարմինների կողմից ներկայացվել է 27 գործ։ Փաստաբանների կողմից նույնպես ավելանում է դիմումների քանակը` ընդհանուր առմամբ 10, իսկ հանրային դեմքերի կողմից` 9 (տե՛ս Աղյուսակ 6):

Վերը նշված վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ ընդհանուր առմամբ պահպանվում են 2012 և 2013 թվականների միտումները. նոր դատական գործերի ցածր հոսքը պահպանվում է (ամսական 1 կամ 2 գործ), իսկ հայցապահանջների մեծ մասը կամ ամբողջությամբ կամ էապես մերժվում է։ Հաճախ դատարանները բավարարում են հայցապահանջները մասնակիորեն, իսկ ընդհանուր առմամբ աճում է դատական վեճը հաշտությամբ ավարտելու՝ կողմերի ցանկությունը։ Համեմատաբար մեծ թիվ են կազմում նաև այն գործերը, որոնցում հայցվորները հրաժարվում են իրենց հայցապահանջից դատաքննության փուլում։ Նշված միտումները կարելի է բացատրել այն հանգամանքով, որ դատարանները սահմանել են ապացույցների, իրավաբանական տարբեր հասկացությունների բարձր շեմ, որով լրատվամիջոցներն ու լրագրողները, և ի վերջո՝ նաև ազատ խոսքն անցնում են նկատելի պաշտպանության տակ։ 

Նոր զարգացումներ

2014 թվականի հունվար-սեպտեմբեր ամիսների ընթացքում դատարանները կայացրել են լրատվամիջոցների ու լրագրողների ազատության առումով մեծամասամբ բարենպաստ դատական ակտեր։ Միևնույն ժամանակ, նկատելի են նոր զարգացումներ այս ոլորտում, որոնք ներկայացնում ենք համառոտ։

Լրատվական նյութը համացանցից հեռացնելու պահանջ 

 Սույն թվի հուլիսի 7-ին երգչուհի Լիլիթ Հովհաննիսյանը դատական հայց է ներկայացրել ընդդեմ «BlogNews.am» լրատվական կայքի գլխավոր խմբագիր Արամ Անտինյանի՝ խնդրելով դատարանից բավարարել պատիվը և արժանապատվությունն արատավորող տեղեկությունների հերքման, ներողության և պատասխանի հրապարակման մասին իր պահանջը։ Վիճահարույց հոդվածը հրապարակել էր նշված լրատվական կայքը, սակայն վերջինս չէր հանդիսանում հոդվածի հեղինակը, քանի որ հոդվածը բառացիորեն արտատպվել էր (այլ կերպ՝ վերարտադրվել) «Ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցի մի անանուն աղբյուրից, որի հեղինակը հանդես էր գալիս (և շարունակում է հանդես գալ) Մայր Հայաստան կեղծանունով։ Քանի որ վիրավորական և զրպարտող բնույթի հայտարարության աղբյուրը (հեղինակը) հայտնի չէ, պատասխանատվությունը, ըստ Վճռաբեկ դատարանի հայտնի նախադեպային իրավունքի, տարածվում է հայտարարությունը տարածողի՝ տվյալ դեպքում լրատվամիջոցի վրա։ Այս մոտեցումից ելնելով էլ հայցվորը հայցը ներկայացրել էր ընդդեմ www.blognews.am լրատվական կայքի գլխավոր խմբագրի (իրավաբանական անձի գոյությունը հայտնի չէ)։

Սակայն առավել հետաքրքրական են այս դատական գործի հետագա զարգացումները։ Առաջին ատյանում դատաքննության ընթացքում հայցվորը անսպասելիորեն որոշեց ընդլայնել իր հայցապահանջը՝ դատարանից խնդրելով որպես իրավական պաշտպանության միջոց կիրառել նաև վիճահարույց տեղեկատվությունը համացանցից հեռացնելու մասին իր պահանջի կատարումը։ Հայցվորը կարծում էր, որ պաշտպանության այնպիսի միջոցները, ինչպիսիք են ներողություն խնդրելը, բարոյական վնասի համար դրամական փոխհատուցումը, պատասխանի իրավունքը անարդյունավետ են, եթե վիճահարույց նյութը մնա և տարածվի համացանցում։ Սա բոլորովին նոր պահանջ էր, այլ կերպ՝ երևույթ, որին հարկ է առանձնակի ուշադրություն դարձնել։ Ավելին, իր բնույթվ նման պահանջը հիշեցնում է վերևում նշված «Ֆեյքերի մասին» օրենսդրական փոփոխության փաթեթի մի կետը։ Ի վերջո, խոսքը լրատվական նյութը համացանցիʹց հեռացնելու մասին է, որը դժվար կառավարվող տիրույթ է։ Ավելին, խոսքը վերաբերում է իրավական պաշտպանության մի միջոցի, որը , որը օրենքով չի սահմանված՝ ոʹչ «Զանգվածային լրատվության մասին» ՀՀ օրենքում, ոʹչ էլ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածում իրավական պաշտպանության նշված միջոց չի սահմանված։ Հետևաբար, ինչպե՞ս վարվել։

Դատաքննության հետագա փուլում հայցվոր կողմը միջնորդեց դատարանին կասեցնել գործով վարույթը և դիմել ՀՀ Սահմանադրական դատարան, որպեսզի վերջինս դիրքորոշում արտահայտի խնդրո առարկա հարցի վերաբերյալ՝ Սահմանադրության 19-րդ հոդվածի լույսի ներքո։ Մասնավորապես, հայցվորը պնդում է, որ այնքանով, որքանով Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածը և «Զանգվածային լրատվության մասին» օրենքը չեն սահմանում համացանցից լրատվական (կամ ցանկացած այլ տեսակի) նյութը հեռացնելու պահանջը որպես ինքնուրույն իրավունք, հակասում է Սահմանադրության 19-րդ հոդվածի նպատակին ու առարկային, որը սահմանում է արդյունավետ իրավական, այդ թվում նաև` դատական պաշտպանության իրավունքը։ Հայցվորը կարծում է, որ հասունացել է պահը, որպեսզի օրենսդիրը սահմանի բովանդակությունը համացանցից հեռացնելու պահանջը որպես ինքնուրույն, առանձին իրավունք՝ հաշվի առնելով մի շարք առանձնահատուկ հանգամանքներ, որոնք բնորոշ են համացանցին և բացակայում էին այլ՝ ավանդական մեդիաների պարագայում։ Վկայակոչելով Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի «Դելֆին ընդդեմ Էստոնիայի»<sup>[2]</sup> գործով վճիռը` հայցվորը մատնացույց է արել հետևյալ հանգամանքները.  

• Համացանցում կատարված հրապարակային արտահայտությունների առումով պետությունը կրում է անձանց արժանապատվության և անձնական կյանքի նկատմամբ հարգանքի իրավունքները պաշտպանելու նպատակով արդյունավետ իրավական կառուցակարգեր մշակելու պոզիտիվ պարտականություն:^[3]
• Համացանցում կատարված հրապարակային արտահայտության առումով միշտ չէ, որ հեղինակ(ներ)ի դեմ քաղաքացիական հայցը արդյունավետ իրավական պաշտպանության միջոց է՝ հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ համացանցում հեղինակների համար համեմատաբար հեշտ է հանդես գալ անոնիմ եղանակով, մինչդեռ տուժողներից զգալի ջանքեր են պահանջվում հեղինակներին հայտնաբերելու և նրանց դեմ քաղաքացիական հայց բերելու համար:^[4]
• Համացանցի օգտատերերին անոնիմ մնալու և իրենց ինքնությունը չբացահայտելու հնարավորություն տալը խիստ կարևոր է նրանց ազատ արտահայտվելու իրավունքի իրականացման համար։ Այդուհանդերձ,  համացանցի զարգացումը, ինչպես նաև հնարավորությունը, իսկ որոշ դեպքերում` նաև վտանգը, որ համացանցում մեկ անգամ հրապարակայնորեն տարածված խոսքը կարող է ընդմիշտ մնալ որպես այդպիսին և անդադար տարածվել, պահանջում է զգոնություն ցուցաբերել:^[5]
• Համացանցում տեղեկության տարածման դյուրինությունը,  ինչպես նաև այդ տիրույթում մեծ քանակությամբ տեղեկությունների առկայությունը հանգամանքներ են, որոնց արդյունքում շատ դժվար է համացանցում հայտնաբերել վիրավորական կամ զրպարտող բնույթի հայտարարությունները և հեռացնել դրանք։  Դա շատ դժվար խնդիր է առցանց լրատվամիջոցների օպերատորների համար և առավել մեծ դժվարություն է ներկայացնում վիրավորանքի կամ զրպարտության զոհ դարձած սովորական քաղաքացիների համար, ովքեր մեծամասամբ չունեն համացանցը մոնիթորինգ անելու բավարար ռեսուրսներ^[6]։

Վերը նշվածը հաշվի առնելով` Եվրոպական դատարանը «Դելֆիի» գործ-ով, փաստորեն,  փոքր-ինչ նեղացրեց ազատ խոսքի պաշտպանության շրջանակները համացանցում` Կոնվենցիայի խախտում չարձանագրելով «Դելֆի» ընկերությանը պատասխանատվության ենթարկելու մասին ազգային մարմինների որոշման մեջ։ Այս որոշումը, սակայն, քննադատության արժանացավ ազատ խոսքի պաշտպանների կողմից, ովքեր չընդունեցին ՄԻԵԴ որոշումը և դա համարեցին ազատ խոսքը վտանգող դատական ակտ։ Այս գործով դատական վարույթը Եվրոպական դատարանում դեռ չի ավարտվել. դիմումատուները բողոքարկել են վճիռը, որն ընդունվել է վարույթ Մեծ Պալատի կողմից և 2014թ. հուլիսի 9-ին կայացել է հրապարակային դատական նիստ, սակայն գործով վերջնական որոշումը դեռ չի հրապարակվել։

Հայցվոր կողմն իր դիրքորոշումը հիմնավորում է ոչ միայն «Դելֆիի» գործով, այլ նաև միջազգային իրավունքում տեղի ունեցող այլ նշանակալից տեղաշարժերով և վկայակոչում է նաև Եվրոպայի միության Արդարադատության միջազգային դատարանի 2014թ. մայիսի 13-ի աննախադեպ որոշումը^[7], որով դատարանը սահմանեց, որ համացանցում որոնողական համակարգի օպերատորը (տվյալ դեպքում` Google ընկերությունը) կարող է պատասխանատվություն կրել այն անձանց անհատական տվյալների շրջանառության համար, որոնք հրապարակվում են երրորդ անձանց ինտերնետ էջերում։ Գործնականում դա նշանակում է, որ եթե անձի անունով կատարվում է որոնում և դրա արդյունքում ցուցադրվում են բոլոր այն համացանցային էջերի կապերը (links), որոնք պարունակում են տեղեկություն այդ անձի մասին, տվյալ անձը կարող է դիմել որոնողական համակարգի օպերատորին և պահանջել հանել բոլոր կապերը, որոնք ստացվում են որոնման արդյունքում, իսկ եթե օպերատորը մերժում է խնդրանքը՝ նույն պահանջով դիմել պատկան մարմիններին, օրինակ՝ դատարան։ Դատարանն այս որոշումը և դրանով սահմանված նոր իրավունքը կոչվեց «մոռացված լինելու իրավունք»։ Դրա հիմքում, փաստորեն, ընկած է այն գաղափարը, որը վիճարկվում է Լիլիթ Հովհաննիսյանի գործով՝ նյութը համացանցից հեռացնելու պահանջը որպես ինքնուրույն իրավունք։ Մոռացված լինելու իրավունքը գործում է դեռ միայն Եվրոպական միության պետություններում։ Իսկ մնացած պետություններում այս իրավունքն ամրագրված չէ, և հայցվորները, ինչպես Լիլիթ Հովհաննիսյանի դեպքում, կարողեն հույսը դնել միայն ինտերնետ էջի օպերատորի բարի կամքի վրա։

Ի դեպ, Լիլիթ Հովհաննիսյանի պահանջը համացանցից նյութը հեռացնելու մասին այնքան էլ արտառոց չէ, եթե դա դիտենք ներկայումս լայնորեն տարածված պրակտիայի ներքո, համաձայն որի` շատ լրատվամիջոցներ ունեն առանձին աշխատողներ՝ մոդերատորներ, որոնք պարբերաբար մոնիթորինգ են անում լրատվական բովանդակությունը, հատկապես` մեկնաբանությունների դաշտը և հեռացնում խնդրահարույց արտահայտությունները, մտքերը, տեսանյութերը և այլն։ Հաճախ կողմերը նույն գործողությունը կատարում են քաղաքացիաիրավական հարաբերությունների շրջանակներում՝ պայմանագրի հիման վրա։ Օրինակ` հեղինակային իրավունքների շրջանակներում կողմերը հաճախ պայմանավորվում են համացանցում չտեղադրել հեղինակային իրավունքի խախտմամբ ձեռք բերված նյութեր, իսկ այդպիսին լինելու դեպքում՝ կամավոր դրանք հեռացնել համացանցի տիրույթից։

Եզրափակելով սույն թեման` նշենք, որ այս հոդվածը գրելու պահին դատարանը դեռ որոշում չէր կայացրել Լիլիթ Հովհաննիսյանի փաստաբանների՝ դատաքննությունը կասեցնելու և Սահմանադրական դատարան դիմելու մասին միջնորդության առթիվ։  

«Հրապարակային» հասկացության նոր մեկնաբանություն 

Թիվ ԵԱՔԴ/1548/02/12 քաղաքացիականգործով (Վարդան Բուռնազյանն ընդդեմ Հրաչյա Հարությունյանի) Վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանի կողմից հնչեց Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածում սահմանված «հրապարակային» արտահայտության նոր և, ըստ մեզ, Վճռաբեկ դատարանի նախադեպային իրավունքին հակասող մեկնաբանություն։ Պատասխանողը սույն գործով մասնավոր ընկերությանը առցանց «թեժ գիծ» հաղորդակցության եղանակով, գաղտնապահության պայմաններում (որը բառացիորեն երաշխավորված էր «թեժ գիծ» համակարգով), ուղարկել է ընկերության աշխատակիցների կողմից խոշոր կոռուպցիայի մասին տեղեկատվություն։ Մի որոշ ժամանակ անց ընկերության պատասխանատու աշխատակիցը հանդիպել է պատասխանողին՝ վերջինիցս պարզաբանումներ ստանալու նպատակով։ Այդ ընթացքում խնդրել է պատասխանողին կրկին հաստատել, որ տեղեկություններն ուղարկվել են իր անունից, որը պատասխանողը հաստատել է բանավոր կերպով, իսկ այնուհետև ստորագրել համապատասխան փաստաթղթի տակ։ Այս հանդիպումը կայացել է առանց երրորդ կողմի ներկայության։

Դատական վարույթի ընթացքում պատասխանողը պնդել է, որ գործը, որը բերվել էր Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի ներքո,  ենթակա է մերժման, քանի որ ինքը հրապարակային հայտարարություններ չի կատարել, այլ բոլոր վիճահարույց հայտարարությունները տարածել է ոչ հրապարակային եղանակով՝ ևʹ համացանցով տեղեկությունը ուղարկելիս, ևʹ ընկերության աշխատակցի հետ հանդիպելիս։ Առաջին ատյանի դատարանն ընդունել է այս պնդումը և դատական հայցը այդ հիմքով մերժել։ Վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը բեկանել է առաջին ատյանի դատարանի վճիռը և գործն ուղարկել նույն դատարան նոր քննության։ Վերաքննիչ դատարանը գտել է, որ առաջին ատյանի դատարանը սխալ  է մեկնաբանել «հրապարակային հայտարարություն» հասկացությունը` պատասխանողի առաջին կոմունիկացիան (համացանցի միջոցով) երկրորդ կոմունիկացիայի (ընկերության աշխատակցի հետ հանդիպելիս) համատեքստում միասին կազմում է հրապարակային հայտարարություն։

ՀՀ վճռաբեկ դատարանը  թիվ ԵԿԴ/2293/02/10 գործով որոշման մեջ սահմանել է «հրապարակային արտահայտություն» հասկացությունը, որն արդեն երկար ժամանակ է իրավակիրառ պրակտիկայում հետևողականորեն կիրառվում է։ Ըստ նշված սահմանման` «հրապարակային կարող են համարվել առնվազն մեկ երրորդ անձի ներկայությամբ կատարված արտահայտությունները»[8]։ Այսինքն` Վճռաբեկ դատարանը կարևորել է հնչեցված հայտարարության՝ երրորդ անձի ներկայությամբ կատարված լինելու հանգամանքը որպես հրապարակայնության անհրաժեշտ պայման։ Այս գաղափարը կրկին շեշտվել է նույն պարբերությանը հաջորդող պարբերության մեջ, որտեղ Վճռաբեկ դատարանը հրապարակային արտահայտության իրականացման եղանակները բացատրելիս շեշտել է հնչեցված արտահայտության այնպիսի եղանակը, որի դեպքում առնվազն մեկ այլ անձ «հաղորդակից» է դարձվում հնչեցված խոսքին։ Այսինքն, եթե հրապարակայնության առումով նախապայման է, որ առնվազն մեկ անձ «հաղորդակից» դարձված լինի հնչեցված խոսքին, ապա դա պետք է կատարված լինի բացառապես արտահայտության հնչեցման պահին, այլ ոչ թե որևէ այլ պահի՝ post factum։ Հենց այդ նպատակով է Վճռաբեկ դատարանը իր նախադեպային սահմանման մեջ օգտագործել «ներկայությամբ» արտահայտությունը։ Նման դիրքորոշում է արտահայտել նաև Սահմանադրական դատարանը իր ՍԴՈ-997 որոշման մեջ` նշելով, որ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածը կոչված է հանրության առջև առնվազն երրորդ անձի ներկայությամբ անձին հանիրավի անվանարկելու հետևանքների հաղթահարմանը»։^[9]

Ի տարբերություն նշված կարգավորումների, Վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանը ԵԱՔԴ/1548/02/12 գործով գտել է, որ ««մեկ երրորդ անձ» հասկացությունն ինքնին հանգում է «տուժողից» և «զրպարտողից» տարբեր մեկ այլ անձի մոտ տեղեկություններ ներկայացնելուն»։[10] Այստեղ խառնաշփոթ է առաջացնում «ինքնին» բառը. ստացվում է, որ անկախ այն հանգամանքից, թե խնդրո առարկա տեղեկությունը մեկ անձից երկրորդ անձին ասվել է երրորդ անձի ներկայությամբ, թե ոչ, նույնիսկ եթե նույն տեղեկությունը հետագայում, որոշ ժամանակ անց հաղորդվել է որևէ երրորդ անձի, արդեն իսկ բավարար հանգամանք է, որպեսզի վերջին հայտարարությունը համարվի հրապարակային արտահայտություն առաջին հայտարարության համատեքստում՝ անկախ այն հանգամանքից, որ ո́չ առաջին, ո́չ երկրորդ հայտարարության ժամանակ երրորդ անձ ներկա չի եղել և հաղորդակից դարձված չի եղել։

Վերաքննիչ դատարանի կողմից «ինքնին» հասկացության կիրառումը իրավակիրառ պրակտիկայում նորություն է։ Նման հասկացություն սահմանված չէ սույն հարաբերությունները կարգավորող օրենսդրական նորմում՝ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածում, և ոչ էլ նման հասկացություն երբևէ սահմանվել է ՀՀ վճռաբեկ դատարանի կողմից։ Հաշվի առնելով, որ նման հասկացության կիրառումը որակապես փոփոխում է «հրապարակային արտահայտություն» հասկացության նյութաիրավական հիմքը և պայմաններ ստեղծում, որպեսզի իրավակիրառ պրակտիկայում կիրառվի «հրապարակային հայտարարություն» հասկացության` Վճռաբեկ դատարանի մեկնաբանությունից տարբերվող այլ մեկնաբանություն, կարիք կա, որպեսզի Վճռաբեկ դատարանը որպես օրենքների միատեսակ կիրառումն ապահովող դատարան իրավական դիրքորոշում արտահայտի հրապարակային արտահայտություն հասկացության վերաբերյալ հետևյալ հարցադրմամբ. արդյոք «մեկ երրորդ անձի ներկայությամբ» հասկացությունը ենթադրում է նաև տվյալ տեղեկությունը երրորդ անձին հետագայում հաղորդակից դարձնելը՝ առանց առաջին և երկրորդ անձանց ներկայության։

Ամեն դեպքում, մենք կարծում ենք, որ Վերաքննիչ դատարանի մեկնաբանությունը առերևույթ հակասում է Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումներին, և անհրաժեշտ է Վճռաբեկ դատարանի իրավական դիրքորոշումը նշված իրավական հասկացության միատեսակ կիրառման նպատակով։

Հեղինակային իրավունքի պաշտպանություն 

Հեղինակային և հարակից իրավունքների մասին օրենքի հայտնի փոփոխություններից հետո, որով ամրագրվեց բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտը հեղինակային իրավունքի խախտման համար, ինչպես նաև առցանց լրատվական նյութերը վերարտադրելիս կամ քաղվածքներ կատարելիս հեղինակային իրավունքի պաշտպանության շրջանակները, դատական պրակտիկան այս առումով սկսեց զարգանալ։ Սույն զեկույցին առնչվող ժամանակահատվածում առաջին անգամ մուտքագրվեցին դատական գործեր, որոնցով լրատվամիջոցը փորձում էր պաշտպանել իր հեղինակային իրավունքները իր հեղինակած լրատվական նյութի նկատմամբ։ Խոսքը վերաբերում է «Հետաքննող լրագրողներ» ՀԿ-ին, որը 2014թ. հունվարի 16-ին երկու դատական հայց ներկայացրեց Կենտրոն եւ Նորք-Մարաշ վարչական շրջանների ընդհանուր իրավասության դատարան։ Առաջին հայցը ներկայացվեց ընդդեմ «Անի Քոչար Պրոդակշն» ՍՊԸ-ի՝ հեղինակային իրավունքի խախտումները վերացնելու եւ փոխհատուցում վճարելու պահանջի մասին: ՍՊԸ-ին պատկանող www.pressident.am  լրատվական կայքում առանց պատշաճ հղման եւ գրեթե ամբողջությամբ վերարտադրվել էին «Հետաքննող լրագրողներ» ՀԿ-ի www.hetq.am ինտերնետային թերթում հրապարակված չորս լրագրողական նյութեր: Հայցվոր ընկերությունը պահանջում էր տրամադրել նաև 200 000 դրամի փոխհատուցում, որից, սակայն, հունիսի 26-ին կայացած նիստում հրաժարվեց` հաշվի առնելով պատասխանողի ֆինանսական դրությունը: Սույն դատական քննությունը, ի վերջո, ավարտվեց կողմերի հաշտությամբ, նրանց միջև կնքվեց հաշտության համաձայնագիր, որով «Անի Քոչար Պրոդակշն» ՍՊԸ-ն ընդունեց, որ խախտել է «Հետքի» հեղինակային իրավունքը եւ պարտավորվեց վերարտադրված լրագրողական հոդվածները համապատասխանեցնել օրենքի պահանջներին, այսինքն` վերնագրերում գրել դոմեյնի անունը, կատարել պատշաճ հղում, մեջբերված հոդվածներում պահպանել նպատակն արդարացնող ծավալը եւ կամ դրանք հեռացնել www.pressident.am կայքից:

Երկրորդ դատական հայցը ներկայացվեց «Առաջին լրատվական» ՍՊԸ-ի դեմ, որով հայցվորը պահանջում էր www.1-in.am լրատվական կայքից հեռացնել առանց պատշաճ հղման www.hetq.am կայքից արտատպված նյութերը եւ որպես փոխհատուցում վճարել 200 հազար դրամ։ Հայցվորի պահանջը վերաբերում է ընդհանուր առմամբ 8 հրապարակումների։ Օրենքի խախտմամբ օգտագործված հոդվածների շարքում են, մասնավորապես, ցմահ ազատազրկման դատապարտվածների վերաբերյալ Զարուհի Մեջլումյանի, ինչպես նաև՝ «Սուպեր» բենզինի վերաբերյալ հետաքննական հոդվածները: Դատաքննությունը այս գործով ընթացքի մեջ է և առաջիկա դատական նիստը նշանակված է 03/12/2014թ.։

Երրորդ դատական գործը հարուցվել է գրող Արփի Ոսկանյանի կողմից ընդդեմ www.1in.am լրատվական կայքի հիմնադիր «Սկիզբ մեդիա կենտրոն» ՍՊԸ-ի, որով հայցվորը պահանջում է վերականգնել իր հեղինակային իրավունքը, հեռացնել իր բանաստեղծությունը կայքից եւ որպես վնասի փոխհատուցում վճարել 200 հազար դրամ։ Մինչ դատարան դիմելը 2012թ. դեկտեմբերի 10-ին հայցվորը դիմել էր Ոստիկանության կազմակերպված հանցավորության դեմ պայքարի գլխավոր վարչություն՝ այդպիսով փորձելով խնդիրը լուծել քրեաիրավական հարթության մեջ։ Ըստ երևույթին, իրավական պաշտպանության հնարավորություն չստանալով` հայցվորը որոշել է խնդրի լուծումը տեղափոխել քաղաքացիաիրավական ոլորտ։[11] Բաժանարար գիծը իրավական պաշտպանության այս երկու միջոցների որոշվում է խախտման չափերով։ Եթե հեղինակային իրավունքի օբյեկտն օգտագործելու թույլտվության իրավունքի ընդհանուր արժեքը բարձր է հիսուն հազար դրամից, արարքը կարգավորվում է քրեական իրավունքով, իսկ եթե ոչ՝ «Հեղինակային և հարակից իրավունքների մասին» օրենքով։ Տվյալ դեպքում հայցվորի բանաստեղծության հեղինակային իրավունքի արժեքը, ամենայն հավանականությամբ, նշված նվազագույն արժեքից ցածր էր, այդ պատճառով ոստիկանությունը հրաժարվել է ընթացք տալ դիմումին։ Եւ հայցվորը դիմել է քաղաքացիական դատարան։

Տվյալ դեպքում պատասխանող լրատվական միջոցը առանց հեղինակի գիտության, թույլտվության եւ վճարի չափի ու ձեւի մասին նրա հետ պայմանավորվածության` «Հայկական ժամանակ» թերթից արտատպել էրԱրփի Ոսկանյանի «Քաղաքական հանելուկ» բանաստեղծությունը՝ դրա հիման վրա երգ ստեղծելու մրցույթ և մրցույթի հաղթողին դրամական պարգև շնորհելու հայտարարությամբ։ Մինչ այդ հայցվորը դիմել էր ԶԼՄ-ների էթիկայի դիտորդ մարմնին եւ Տեղեկատվական վեճերի խորհրդին։ Այս երկու կազմակերպությունների համատեղ եզրակացության մեջ նշվել է, որ չնայած բանաստեղծությունն արտատպվել է աղբյուրին հղում կատարելով, սակայն դա արվել է հեղինակային իրավունքի սուբյեկտի՝ ակնհայտորեն արտահայտված կամքին հակառակ եւ այդ առումով հանդիսանում է լրագրողական էթիկայի նորմերի խախտում։ Բանաստեղծության նկատմամբ հեղինակային իրավունքը պաշտպանված է «Հեղինակային իրավունքի եւ հարակից իրավունքների մասին» ՀՀ օրենքով, հետեւաբար դրա օրինական օգտագործման դեպքում անհրաժեշտ էր նաեւ հեղինակի թույլտվությունը։ Սույն գործով դատական քննությունը դեռ ընթացքի մեջ է։ Առաջիկա դատական նիստը նշանակվել է 04/12/2014թ.։

Ինչպես վիրավորանքի և զրպարտության, այնպես էլ հեղինակային իրավունքի դեպքում իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոցների առկայության պարագայում քաղաքացիները նախընտրում են դիմել իրավական պաշտպանության քաղաքացիաիրավական, այլ ոչ թե քրեաիրավական միջոցների։ Քանի դեռ հեղինակային իրավունքի խախտման համար սահմանված չէր բարոյական վնասի փոխհատուցում պահանջելու հնարավորություն, կողմերը չէին դիմում ոʹչ դատարան, ոʹչ էլ ոստիկանություն։ Բարոյական վնասի փոխհատուցման ինստիտուտի ամրագրմամբ այս ոլորտը ևս սկսեց զարգանալ։