Հայաստանում քաղաքացիներին ամենից հաճախ խոշտանգում են ոստիկանությունում, քրեակատարողական հիմնարկներում և բանակում: Այսպես են կարծում հենց Հայաստանի քաղաքացիները (1200 անձ), ովքեր մասնակցել են «Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտ» ՀԿ-ի հարցմանը: Խոշտանգողները, սակայն, հիմնականում մնում են անպատիժ: Այդ մասին վկայում են թվերը: Ճիշտ է, ՀՔԾ-ում քրեական գործեր են հարուցվում, բայց կարճվում են նախաքննական փուլում: Այսպիսով՝ տարեկան մոտ 90 քրեական գործից 1-2 գործ է մտնում դատարան: Եվ եթե նույնիսկ դատարանը դատապարտում է խոշտանգողին, ապա կիրառվում է համաներում, ինչպես եղավ 2 տարի առաջ դատապարտված 2 ոստիկանների գործով: Նրանք դարձյալ ազատության մեջ են, չնայած այն հանգամանքին, որ ՄԻ եվրոպական դատարանը 5 որոշում է կայացրել ընդդեմ Թուրքիայի, որը պարբերաբար համաներումներ է կիրառել խոշտանգողների նկատմամբ: Ըստ ՄԻԵԴ-ի որոշումների` խոշտանգողին նկատմամբ համաներում չի կարելի կիրառել:

«Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտ» հասարակական կազմակերպությունը հրապարակել է զեկույց «Խոշտանգումները Հայաստանում 2013-14 թվականներին» թեմայով՝ վարելով անանուն հարցազրույցներ 30 մասնագետների, փորձագետների, պաշտոնյաների, դատավորների և 100 կալանավորվածների հետ: ՀԿ ներկայացուցիչները 4 դասընթաց են կազմակերպել Ոստիկանական ակադեմիայի ուսանողների համար: «Ապագա ոստիկանների գիտելիքները մարդու հիմնարար ազատությունների ու իրավունքների մասին շատ մակերեսային են: Առաջարկում ենք՝ ապագա ոստիկանները որպես դասընթաց անցնեն «Մարդու իրավունքներ» առարկան»,- «Հետքի» հետ զրույցում ասաց ՔՀԻ նախագահ Արման Դանիելյանը:

Պետական ապարատում որպես դրական քայլ են նշում քրեական գործերի աճը

Դատախազ Կարեն Բիշարյանը նշում է, որ իրավապահների նկատմամբ քրեական գործերի հարուցման քանակն ավելացել է: 2014-ին հարուցվել է 87 քրեական գործ, սակայն 45-ը կարճվել է, դրանցից 44-ը՝ հանցակազմի բացակայության պատճառով, 1-ը` վաղեմության ժամկետի հիմքով: 

Պետական պաշտոնյաները՝ դատախազ Կարեն Բիշարյանն ու ՀՀ ոստիկանությունից Վարդան Հարությունյանը, ովքեր ներկա էին զեկույցի հրապարակմանը, նշեցին, թե բազմաթիվ դեպքեր կան, երբ խոշտանգման մասին հաղորդումներն անվստահելի են. «Օրինակ՝ անձը հասնում է ՔԿՀ, նոր հաղորդում է տալիս, որ ոստիկանությունում իրեն խոշտանգել են ու ցուցմունք կորզել: Բայց նույն անձը հնարավորություն ուներ ավելի վաղ հայտնել դրա մասին: Հետևանքը լինում է այն, որ ապացույցների անբավարարություն ենք ունենում, նաև` չփարատված կասկածներ»,- ասաց դատախազության ներկայացուցիչը:

«Բայց ոչ թե խոշտանգվածը պիտի ապացուցի, որ իրեն խոշտանգել են, այլ պետությունը պիտի ապացուցի՝ խոշտանգում եղե՞լ է, թե՞ ոչ: Հիմա համակարգը չի կարողանում ապացուցել, որ եղել է, բայց չի էլ կարողանում ապացուցել, որ չի եղել: Ու այդպես գործեր են ուղղակի կարճում՝ խնդիրը համարելով փակված»,- ասում է ՔՀԻ նախագահ Արման Դանիելյանը:

Վարուժան Սեդրակյանն էլ ասում է, թե մարդիկ վախենում են, դա է պատճառը, որ լռում են ու խոսում, երբ ոստիկանությունից արդեն տանում են քրեակատարողական հիմնարկ:

Զեկույցում անանուն հարցազրույցներին մասնակցած մի դատավոր նշել է. «Եթե ֆիզիկական բռնություններն արդյունք չեն տալիս, հոգեբա­նական խոշտանգումներն ավելի արդյունավետ են լինում. ընտանիքի անդամների հասցեին հնչած սպառնալիքները հաճախ մեծ ազդեցություն են ունենում»։

Խորհրդային տարիների իներցիան

Խորհրդային տարիներին իրավապահ համակարգում գործում էր հայտնի Վիշինսկու «օրենքը», ըստ որի` ինքնախոստովանական ցուցմունքը ապացույցների թագուհին էր:

Անկախ Հայաստանի առաջին տարիների քրեական գործերին ծանոթանալով՝ տեսնում ենք, որ բազմաթիվ են դեպքերը, երբ, օրինակ, զինվորական գործերով վկաները գտնվել են ՌՈ-ում՝ ազատությունից անօրինականորեն զրկված լինելով տասնյակ օրեր: Զինծառայողները չեն ունեցել անգամ կասկածյալի կամ մեղադրյալի կարգավիճակ: Այնուհետև նույն զինվորները, չդիմանալով ճնշումներին, ծեծին, հաճախ տվել են ինքնախոստովանական ցուցմունքներ ու կալանավորվել: Արդեն ՔԿՀ-ում գտնվելու ժամանակ կամ դատարանում նրանք հայտնել են, որ ինքնախոստովանական ցուցմուքները տրվել են խոշտանգումների հետևանքով: Սակայն դատարանը նույնիսկ քննության նյութ չի դարձրել ամբաստանյալների ցուցմունքները:

Նույն իներցիան ու ձեռագիրը շարունակվում է մինչ օրս: Այս մասին պարբերաբար ահազանգում են իրավապաշտպաններն ու հասարակական կառույցները, նաև` միջազգային կազմակերպությունները: ՄԱԿ-ի խոշտանգումների դեմ կոմիտեն 2012-ին մտահոգություններ է հայտնել, որ ոստիկանությունում ու զորամասերում քաղաքացիների խոշտանգումների և վատ վերաբերմունքի մասին

վկայությունները անկողմնակալ ու արդյունավետ քննության առարկա չեն դառնում: 

ՄԻՊ-ի գրասենյակից Լաուրա Գասպարյանը նշեց, որ մարզային և ոչ մի ՁՊՎ-ում բժիշկ չկա. «Ոստիկանները ում ուզեն, երբ ուզեն կկանչեն: Եվ հիմնականում ուշացած են լինում դատաբժշկական փորձաքննությունների նշանակումները: Մի ոստիկան անգամ գրել էր, որ վնասվածքները քաղաքացին ստացել է միջատի կծածից»:

«Խոշտանգում» եզրույթը մեր ՔՕ-ում չի համապատասխանում միջազգային իրավունքի նորմերին

ՀՀ Սահմանադրության 17-րդ հոդվածը սահմանում է, որ ոչ ոք չպետք է ենթարկվի խոշտանգումների, ինչպես նաև` անմարդկային կամ նվաստացնող վերաբերմունքի կամ պատժի: Դեռևս 1993թ. մեր պետությունը վավերացրել է նաև ՄԱԿ-ի խոշտանգումների դեմ կոնվենցիան, սակայն մասնագետներն ամենախնդրահարույց հարցը համարում են այն, որ ՀՀ քրեական օրենսգրքում «խոշտանգում» եզրույթը դեռ շարունակում է չհամապատասխանել ՄԱԿ-ի խոշտանգումների դեմ կոնվենցիային: Մեր օրեսդրությամբ այն դիտարկվում է պարզապես քաղաքացի-քաղաքացի տիրույթում, մինչդեռ Կոնվենցիայում հստակ նշված է, որ պետական համակարգ-քաղաքացի հարաբերություններում է խոշտանգման հանցակազմը: «Խոշտանգման քրեականացման հարցերի տևական հետաձգումն, ըստ իրավապաշտպանների, խոշտանգողներին թույլ է տալիս խուսափել պատասխանատվությունից: Այդպիսով՝ իրավապահ համակարգում, բանտերում ու բանակում արմատավորվում է անպատժելիության մթնոլորտը»,- ասում է իրավաբան Աննա Մելիքյանը:

ՔՕ նոր նախագծով խոշտանգման հանցակազմը վերջապես կհամապատասխանի խոշտանգումների դեմ կոնվենցիային: Այս մասին հայտնեց Արդարադատության նախարարության ներկայացուցիչ Միքայել Խաչատրյանը: Խոշտանգողը կազատազրկվի 4-8 տարի ժամկետով, որոշակի իրավունքներից կզրկվի, իսկ խոշտանգվողը, Քաղաքացիական օրենսգրքի համապատասխան փոփոխությամբ, պետությունից կստանա 3 մլն դրամի բարոյական վնասի փոխհատուցում:

21 կետանոց առաջարկ պետական մարմիններին

Ներկայացնենք դրանցից մի քանիսը: Իրավապաշտպաններն, օրինակ, առաջարկում են օրենսդրությամբ ամրագրել և ապահովել, որպեսզի քննիչը դատաբժշկական փորձաքննություն նշանակի հաղորդումը ստանալուց անմիջապես հետո: Օրենսդրորեն ամրագրել, որ փաստաբանի բացակայությամբ անձի հարցաքննության ցանկացած դեպքում, եթե անգամ նա հրաժարվել է իրավաբանական օգնություն ստանալու իրավունքից, գրավոր ցուցմունքը չի կարող դրվել վճռի հիմքում, քանի դեռ հարցաքննված անձը դատարանի առջև չի հաստատել իր ցուցմունքի իսկությունը: Ապահովել, որպեսզի գործի նախաքննության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող և այդ գործերով դատարանում մեղադրանքը պաշտպանող դատախազները տարբեր լինեն: Անկախ բժիշկների համար ստեղծել դատական բժշկի որակավորում ստանալու հնարավորություն և ազատությունից զրկված անձանց իրավունք վերապահել ցանկության դեպքում դիմելու և զննվելու դատաբժշկական վերապատրաստում անցած անկախ բժշկի մոտ՝ առանց քննիչի, դատախազի կամ դատավորի միջնորդության:

 Հ.Գ. ՔՀԻ-ի կամավորները ստեղծել են նաև համակարգչային կրթական խաղ, որտեղ անձը պիտի ճիշտ պատասխանի իրավիճակային հարցերին: Օրինակ՝ ինչ պետք է անի քաղաքացին, երբ իրեն բերում են ոստիկանություն, որո՞նք են նրա իրավունքները և այլն: Զեկույցի հրապարակման ժամանակ ԱՆ ՔԿՎ և ԱՆ պաշտոնյաներ Բենիկ Հարությունյանն ու Միքայել Խաչատրյանը հավաքեցին առավելագույն միավորներ՝ ստանալով «Հայաստանն առանց խոշտանգումների» գրությամբ շապիկներ: