Եթե Հայաստանում Ցեղասպանության և հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին հասարակությունում գերակայում է մեկ համընդհանուր մոտեցում, ապա ստամբուլահայերի շրջանում այն մեկնաբանվում է տարբեր անկյուններից:

«Հետքը» զրուցել է Պոլսո հայ համայնքի երկու ազդեցիկ անդամների՝ Պետրոս Շիրինօղլուի և Տիգրան Ալթունի հետ, ովքեր այս հարցի շուրջ լայն տարակարծություն ունեն:

Ստամբուլի Սուրբ Փրկիչ հիվանդանոցի հոգաբարձուների ատենապետ, Պոլսո համայնքի բարերարներից Պետրոս Շիրինօղլուն՝ արմատներով Պարտիզակից[1], որ բիզնեսներ ունի շինարարության, ատաղձի, զբոսաշրջության և արտաքին առևտրի ոլորտում, թուրք կառավարության հետ մոտ հարաբերություններ ունենալու պատճառով Հայաստանում որոշակիորեն բացասական է ընկալվում, և այդ մասին լավատեղյակ է:

«Հայաստանի պետությունը՝ իմանալով, որ կառավարության հետ մոտ եմ, անհանգիստ է, ու ինձ էլ, հավանաբար, սխալ են ճանաչում,- ասում է նա,- Ես այդ մասին հոսկե Հայաստան գացող-եկող  մեր համայնքի մարդոցից կիմանամ: Կասեն, թե անոնց հետ ավելի մոտ է, քան  Հայաստանին: Ատիկա այդպես չէ, ու Հայաստանը շատ եմ սիրում: Ես էլ հայ եմ, ու իմ դեդես(պապը) տեր հայր եղած է ու անոր գլուխն էլ կտրած են: Ես էլ դեդեիցս առաջ իմ պատմությունը չգիտեմ: Ու իմ ազգն էլ ամբողջ աշխարհով մեկ սփռված է՝ Հայաստանում,  Ռուսիայում, Հունաստանում, ֆրանսիայում կուզեններ ունեմ, որոնցից շատերն արդեն մահացել են»:

Տիգրան Ալթունը Հայաստանի անկախության տարիներից սկսած՝ թուրքահայության և Հայաստանի միջև կամուրջ կառուցելու ջատագովներից է: Նրա շնորհիվ է, որ գործում է շաբաթական երկու անգամ կազմակերպվող Ստամբուլ-Երևան ուղիղ չվերթները:

Պետրոս Շիրինօղլու -Մենք Էրդողանից առաջ շատ դժվարություններ ունեինք, բայց այսօր, իբր իրավ քաղաքացի՝ Պետրոս կամ Տիգրան ըլլալով, շատ ավելի հանգիստ ենք, քան նախկինում. Էրդողանը կարգ մը բաներ իրապես փոխեց:

Կկարծեմ, որ Էրդողանի կառավարության ժամանակ այս կալվածքների[2] հարցը կվերջացնենք, ու վստահ եմ, որ դուռն էլ այս կառավարության ժամանակ կբացվի: Այս մարդը աղեկ ու շիտակ մարդ է: Անդինները չեն բանա: Կկարծեմ, որ Հայաստանի կառավարությունը այս մարդու հետ եթե քովի քովի աշխատի՝ հետը ձևով մը լեզու գտնելու պարագային, այս գործը[3] գլուխ կգա:

Դավութօղլուն, երբ արտաքին գործոց նախարար էր՝ Անկարայում մի հանդիպման ժամանակ Նալբանդյանին ասաց, թե յոթը շրջաններից ամենավատ վիճակի մեջ գտնվողը կամ ամենափոքր շրջանը ետ տվեք, որ Ալիևն էլ բան մը շահած ըլլա, ու մենք սահմանի հարցը կլուծենք, ու պարոն Նալբանդյանը չընդունեց ասիկա, ու աս խոսքերը շատերի առջև ասվել է:

Կկարծեմ, որ Էրդողանի կուսակցության հետ կարելի է մի տեղ գնալ: Եթե այս կառավարությունը փոխվի՝ հավանաբար ավելի դժվար կլինի:

Տիգրան Ալթուն -Ես ալ կհավատամ, որ Էրդողանն այնչափ ուժով է, որ բան մը կրնա փոխել: Հարաբերություններու մեջ կարող է մեկեն մեկ սահման բացել: Բայց դա մենակով անելու բան չէ, ու բոլոր կուսակցությունների հետ մեկտեղ՝ կոալիցիայով է պետք հասնել, որպեսզի միասնական որոշմամբ ընդունվի այդ հարցը, բայց դա էլ դժվար է, որովհետև ծայրահեղ աջակողմյան ու ձախակողմյաններ կան, ու կկարծեմ, որ Էրդողանի պես զորավոր ու  ժողովրդին համոզող մի մեկը՝ որպես վարչապետն ու ղեկավարը, չպիտի ունենա այլևս Թուրքիան:

Շիրինօղլու -կարծեմ, որ մենք ուրիշներու կողմեն խաղի եկանք ու օսմանցիներին փչացնելու համար եղավ այս ամեն ինչը: Ցեղասպանության պլանը ուրիշներու կողմեն է եկել, ու այս գործերը ուրիշներու կողմեն մեջտեղ բերվեց, օսմանցիներին փչացնել ուզեցին: Այս վիճակով հնարավոր չէ շարունակել, թե Հայաստանի, և թե Թուրքիայի համար:

Հետք -Այդ դեպքում Ցեղասպանության մասին ձեր ընկալումը ո՞րն է:

Շիրինօղլու -Թե հայաստանցիներուն, թե թուրքերուն մեծ մասին խորթ պիտի գա, բայց իմ մոտեցումը սա է. ես կհավատամ, որ դրսիններն էին այդ ամենը պլանավորել, որպեսզի Օսմանյան կայսրությունը վերջացնեին: Ոչ միայն հայերու, այլև այլ ազգերի պարագային արեցին, այսինքն օսմանցիների կայսրությունը փչացնելու պլանավորումն էր:

Հետք -Երբ դուք  թուրքական ներկա կառավարությունը դրական եք ներկայացնում, ես հիշում եմ, որ անցյալում էլ հայերը թուրքական էլիտայի հետ լավ հարաբերություններ են ունեցել, սակայն եղավ այն, ինչ եղավ: Չե՞ք վախենում, որ նույնը կկրկնվի:

Շիրինօղլու -Աս գործերը Իթթիհադ վե Թերաքիին[4] հետ սկսվեց, ու նրանց մեջ հայեր էլ կային, ու հայերը հայերին էլ սպանեցին: Անատոլիայում շատ հզոր ու հարուստ հայեր կային, իհարկե, կային նաև աղքատներ, բայց Իթթիհադ վե Թերաքին հարուստ հայերին իր շարքերի մեջ առավ, ու այդպես հայը հային սպանեց: 1908թ. Oսմանյան պատրիարքը խոսք ուղղեց ժողովրդին՝ հարցնելով, թե ի՞նչ եք անում. դուք պատրաստվում եք Անատոլիան վերածել արյան ծովի:

Պատկերացնենք, որ ինչպես հայերն էին Օսմանյան կայսրությունում մի խումբ, Հայաստանում այդպիսի մի խումբ թուրքերն են, ու ենթադրենք թե այդպիսի մի Իթթիհադ վե Թերաքի հիմնվեր Հայաստանում՝ հայերի կողմից, ու ենթադրենք, թե Հայաստանում էլ այդքան հարուստ թուրքեր լինեին, ինչպես որ հայերն էին հարուստ Անատոլիայում, ու այդ Իթթիհադ վե Թերաքին թուրքերի ընդգրկեր իր մեջ, ինչպես որ նրանք ընդգրկեցին հայերին. ի՞նչ կանեին հայերը:

Ալթուն -Ճիշտ է, որ հայերն էլ իրար սպանեցին ու ասանք բաներ եղան, բայց այս բաները չեն կարող երեխաները, կիները, ծերունիները կամ ազգը ոչնչացնելու առիթ լինել: Պետրոսը միայն Ցեղասպանության մասին է խոսում, բայց Ցեղասպանությունից հետո ցեղասպանությունը շարունակվեց: Ես վստահ չեմ, որ այս կառավարության մեջ Իթթիհադ վե Թերաքիի պլանները շարունակվում են, թե ոչ, բայց մե՞նք իրար մեռցուցինք, թե՞ Թուրքիայի համար այդ 300[5] հազար հայը վտանգ էր: Գաղափարը նույնն է. հայը պետք է ոչնչանա: Այսօր այս մարդը՝ Էրդողանը, հոս է, մենք լավ ենք: Բայց տարբեր առիթներով, երբ հանդիպումներ եմ ունենում օտարերկրյա դեսպաններին, ասում եմ, որ մեզ այստեղ չեն ուզում՝ չեն հավատում: Ասում եմ, որ եթե մեզնից (հայերից) մի տասը ընտանիք մնացած լինի ու գաղթել ուզենա Թուրքիայից, բայց ինքնաթիռի տոմսակի փող չունենա, ու ես դիմեմ իրենց՝ վերեն վարը 10 ընտանիքը մի 50 հոգի պիտի անի, այդ հիսուն հոգու տոմսակը պիտի գնեն ու գրպաններն էլ հազարական դոլար դնեն՝ թե գնացեք: Ամբողջ հանրապետության շրջանին միշտ էլ նույն բաներն են եղել. մեզի հոս չեն ուզեր:

Հետք -Վերադառնալով նախորդ հարցին՝ ի՞նչ է լինելու պոլսահայերի վիճակը:

Շիրինօղլու -Իսկ Բեյրութն ի՞նչ եղավ, Սիրիան ի՞նչ եղավ, Իրաքն ի՞նչ եղավ. հոս էլ ինչ պիտի լինի՝ հայտնի չէ: Հիմա Էրդողանը հզոր է, ինքը ինչ պիտի անի Թուրքիո համար՝ հայտնի չէ: Եթե բան մը պատահի՝ մենք էլ քաղաքացի ըլլալով՝ մեջն ենք ու մեզ ալ նույն բանը պիտի պատահի:

Սիրիահայերը շատ հանգիստ էին ու գոհ, ի՞նչ եղավ. ո՞ւր գացին: Կկարծեն, թե ես Հայաստանին դեմ եմ, բայց անանկ չէ, ես ալ հայ եմ: Ես վրեժխնդիր չեմ, այլ ուզում եմ ապագան լավ լինի, այսինքն՝ ապագայի վրեժխնդրությունից ավելի շատ կուզեմ, որ մեր համայքն ու հայությունը, ընդհանրապես ասած, լավ պայմաններով շարունակի ապրել:

Իմ գաղափարն աս է. եկեք մի պահ 1915թ. դնենք մի կողմ ու մոռանանք, սահմանները բացվեն, մարդիկ գնան-գան, հետո կամ նույն ատեն, Ֆրանսիայից ու այլ տեղերից, ինչպես նաև Հայաստանից բոլոր պատմաբանները նստեն-քննարկեն:

Ալթուն -Ի՞նչը պիտի քննարկեն. եղա՞ծ է, թե՞ չեղած: Եթե այն պիտի լուծեն, մենք ատանք հարցում չունենք՝ եղած է: Ի՞նչը պիտի ապացուցեն. եթե պիտի հավաքվեն, թե ինչպե՞ս եղավ ու ինչո՞ւ եղավ. անիկա կարելի է նստել ու խոսել, թե ինչո՞ւ եղավ, ո՞վ խառնեց, բայց նախ պետք է ընդունել եղածը, ատկե վերջը՝ հարկավ, թող նստին ու խոսեն:

Շիրինօղլու -Այս կառավարությունը չի ընդունի:

Ալթուն -Հարկավ չի ընդունի, որովհետև հետևեն բաներ պիտի գան:

Շիրինօղլու -2004-են ետքը մի ծերունի զույգ էր եկել մոտս, ես էլ հարցրի, թե դուք Ցեղասպանություն ապրե՞լ եք, չէ՞: Ասացին՝ այո: Հարցրի, թե սխալ անողները միայն օսմանցինե՞րն էին, մենք սխալ չէ՞ինք արել: «Շատ արեցինք, տղաս»,- ասավ: Հարցրի, թե ինչո՞ւ, հապա, չեք խոսում այդ մասին, թե մենք էլ այս-այս սխալներն արեցինք: Պատասխանեցին, թե ատիկա ասելու սիրտն ալ չունենք, օսմանցի ասելով սկսեցինք՝ դուրսը (Սփյուռքում- հեղ), Օսմանցի ասելով էլ շարունակում ենք:

Ալթուն -Ասոնց ամենն ալ, ու մեր մեջ էլ, վստահաբար, սխալ անողներ եղան, ու ամենեն սխալ անողն էլ, ըստ ինձի, Դաշնակցությունն էր, բայց այսինքն աս ինչի՞ կնմանե, Պետրո՛ս, ես քեզի գեշություն անեմ, մեռցնեմ և՛ քո ընտանիքդ, և՛ ոչ թե միայն ընտանիքդ, այլև Ալթուն ազգանունով ով որ կա, ամենն ալ վերջացնեմ, հետո էլ ասեմ, թե դուն սկսած ես աս գործը, թե դուն էլ սխալներ ունեցած ես: Ասանք բան չըլլար, և տեսեք, շատ բաներ կան, որ պոլսեցի հայերը չեն ազդվեր, բայց ես կազդվեմ: Մինչև վերջին քվեարկությունը ես Էրդողանին քվե տվող անձերեն մեկն եմ, բայց ադ Էրդողանը երբ որ տելեվիզիոն հելնե...

Հետք -Ասում է, թե իր մասին ասում են, թե՝ կներեք, հայ եմ[6]:

Շիրինօղլուն -Ատիկա ուրիշ կերպ եղած է: Էրդողանին վարչապետ եղած ժամանակ ասել են Էրմենի բիճ, ու նա էլ տելեվիզիոնով բիճ բառը չի կրցել ասել, ու պիտի ասած լիներ, թե իմ մասին ասում են՝ կներեք, էրմենի բիճ, բիճ բառը չկրնալով ասել, ստացվել է, թե կներեք, էրմենի: Այսինքն՝ կներեք բառը վերաբերել է բիճ բառին, այլ ոչ թե էրմենիին:

Ալթուն -Ես էլ կհավատամ, որ այդպես է եղել: Բայց տելեվիզիոնին մեջը երբ կասե, թե ասոնք մեզի էմանեթ[7] եղած են՝ հերսերս կելնի: Տո, դուն ո՞վ ես, որ ես քեզի էմանեթ տրված լինեմ. ես այս երկրին քաղաքացին եմ, դուն ինձի ինչպե՞ս կըրնաս էմանեթ տեսնիս, իմ հայությունս մոռցի՛ր. իմ գրպանիս մեջը քու տված պասպորտը կա, դուն ո՞վ ես, որ ես քեզի պիտի վստահվիմ:

Այս երկիրի մեջ հիերարխիա կա. այս երկրին ամենավերին խավը թուրքն է, անկե վերջ՝ չերքեզն է, հետո՝ լազը, հետո՝ հրեան, հետո հայը, հետո հույնը, իսկ ամենավատը հիմա քուրդն է, ու եթե անոնցեն մեկը վեր ըլլալ ուզե կամ հավասար ուզե, ան ատեն կարգը պիտի խանգարվի:

Շիրինօղլու -Ամեն ինչն էլ ընդունում եմ, ճիշտ է: Բայց օսմանցիները շատ զորեղ էին, հետո կամաց-կամաց սկսվեց անկումը. Հունաստանը բաժանվեց, Սիրիան և այլն բաժանվեց,  մերիններն էլ շարժումներ սկսեցին: Դուրսիներն էլ՝ անգլիացիներ, ֆրանսիացիներ, հայերին իբրև գործունյա ու կառավարող խումբ կտեսնեին, կուգան անոնց քով, թե ամեն բանը ձեր ձեռքին է, փարան ձեր ձեռքին է, ինդուստրիան ձեր ձեռքին է, մենք ձեզի զենք տանք՝ դուք ներսից անոնց խփեք: Մերոնց մեծ մասն այդ չի ընդունում, բայց կարգ մը մարդիկ ընդունում են, ու նույն մարդիկը, որ հայերին զենք էին տալիս, գնում են սուլթանի մոտ, թե հայերը քեզի հանդեպ զինավորվում են: Սուլթանն ադ չի ընդունե, ու սուլթանին կտանեն ու մեկ-մեկ ցույց կտան, թե որ տունը ինչ զենք կա: Ասոր վրա սուլթանը կվախենա ու հրաման կտա, թե հայերուն ձեռքին զենքերը հավաքեցեք: Անոր համար զենքերը պատերու մեջ պահել էին:

Անոր վրա ռուսները կմտնեն, իսկ քուրդերին, թե՝ մենք ձեզի պիտի ազատենք ու հայերուն բոլոր ունեցվածքն էլ ձեզի պիտի տանք, ու քուրդերը մեզի կմորթեն: Օսմանցիներից շատերը մեզ քրդերից պաշտպանել են, բայց կարգ մը մարդիկ գնացել ու ասել են, թե այս կամ այն օսմանցու տանը հայ կա թաքնված: Մեզի այնչափ վստահած էին ու մեզ այնչափ վստահելի ու հավատարիմ քաղաքացիներ էին տեսնում, որ չկրցան ընդունել, թե մենք իրենց դավաճանում ենք, անոր համար ծայրը փախավ (այսինքն՝ Ցեղասպանություն եղավ-հեղ):

Ետքը՝ պատերազմի վերջավորության վրա, անգլիացիներն ու ֆրանսիացիներն էլ նավատորմիղով հոս եկան ու գրավեցին Ստամբուլը:  Ինչո՞ւ, որովհետև ուզեցին Օսմանյան կայսրությունը մեջ-մեջ անել:

Ալթուն -Այս մարդիկը պատերազմի մեջ մտան ու պատերազմը կորցրին, ու երբ որ պատերազմը կորցնես, հարկավ, որ թշնամին քու մայրաքաղաքդ կգրավե, ճիշտ նույն բանը Բեռլինը երթալով չգրավեցի՞ն: Կարծես թե օսմանցին կամ թուրքը բան մը ըրած չէր ու հեզ կեցած էր, մեկեն մեկ անգլիացին ու ֆրանսիացին եկան ու հոս տեղը գրավեցին: Ասանք բան չըլլար:

Բայց ես իմ համար պարզել եմ Ցեղասպանության պատճառը: Մինչև ֆրանսիական հեղափոխությունը ազգային զգացումն ասված բանը չկար, ու ֆեոդալական սիստեմ էր, Եվրոպայից դեպի Արևելք այս հասկացողությունը սկսավ շարժվել: Առաջին անգամ հույները, բուլղարացիները և այլն, ազգային զգացումով տոգորված լինելով, ուզեցին օսմանցիներից բաժանվել ու իրենց ազգային պետությունն ունենալ ու իրենց ազգային դեմքը պահել: Ատկե վերջն էլ հասավ հոս: Հոս էլ Ֆրանսիայի կամ Եվրոպայի հետ կապ ունեցողներեն ովքե՞ր կային. հայերը կային: Այսինքն՝ օսմանցին գրել-կարդալ էլ չգիտեր: Օսմանցի էլ չասենք, մահմեդական ասենք: Ես մինչև1936թ. պապայես գիտեմ, որ Կեսարիայեն մեջ մեկին որ նախատել կուզեին՝ թուրք կըսեին, նկատի ունենալով, թե հո անգրագե՞տ չես:

Ուրեմն, այդ ժամանակ էլ օսմանցիների մեջը մի քանի ազգ կար, որոնք ազգային պատկանելություն ունենալու միտք ու գաղափար ունեցան, որովհետև երբ հույնին կհարցնեին, թե դու ո՞վ ես՝ կըսեր, որ հույն է, հայն էլ կըսեր, որ հայ է, բայց որևէ մեկ մուսուլմանին թե հարցնեիր՝ չէր ասի, թե քուրդ է, կամ արաբ է, կամ էլ՝ թուրք, կասեր՝ մահմեդական եմ: Երբ որ Իթթիհադ վե Թերաքքին տեսավ, որ բալկանյան շրջաններն իր ձեռքեն ելլան, բոլոր արաբները բաժանվեցան, Սիրիան և այլն, ուրեմն այդ մահմեդական միությունն այլևս օգուտ չուներ, ուրեմն նոր շաղախ էր պետք, ու այդ նոր շաղախը թուրք լինելը եղավ: Բայց ուրկե՞ կարող էիր թուրք մեջտեղ բերել, որովհետև հույնն ասում էր՝ հույն եմ, հայն էլ՝ թե հայ է: Ուրեմն թուրք կարելի էր ստանալ ազգային զգացում չունեցող մուսուլմաններից, ու իրեն պիտի քարոզեիր, թե թուրք է: Եվ շատ դյուրին էր անոր թուրքացնելը:

Ու այս երկրեն մեջը մեզնից շատ ավել կորսնցողներն էլ հույները եղան. Տրապիզոն, Անթալիա, Իզմիր, Քոնիա. որչափ որ մենք ենք մեր հողերոն մեջն ապրել, այնքան էլ անոնք, բայց բոլորին էլ նավերուն մեջը դրեցին ու ծովում խեղդեցին: Ու եթե մենք 2100 եկեղեցի ձգեցինք, անոնք տասը հազարը ձգեցին: Այսինքն՝ Իթթիհադ վե Թերաքին այն էր, որ այս տարածքում մուսուլմաններից զատ մեկը չպետք է մնար:

Հիմա էլ տեսնելով, որ թրքությունը չաշխատեց, որովհետև մարդիկ եղան, որ վեր կեցան ու ասացին, թե թուրք չեն, այլ քուրդ են, զինվորականներ ու պետությունը հավաքվեցան, քննարկեցին ու հասկացան, որ երկիրրը չմասնատելու համար շաղախը նորից մահմեդականությունը պիտի ըլլա:

Շիրինօղլու -Անիկա փնտրեցեք, թե այդ Իթթիհադ վե Թերաքքին ո՞վ էր:

Ալթուն -Իթթիհադ վե Թերաքքին դյոնմեններ[8] էին: Այս վերջերս լրագրերուն մեջ կարդացի, թե Մոշե Դայանը[9] անգլիացի մի լրագրողի ասել էր, թե մենք աշխարհի ամենախելացի ազգն ենք, որովհետև մեկ դարի ընթացքում երկու պետություն ստեղծեցինք՝ մեկը Իսրայելը, մյուսը՝ Թուրքիան:

Շիրինօղլու -Քըլըչդարօղլուն[10] երկու կողմեն հայ է՝ անձամբ ինձի ասած է: Երբ այս կառավարությունը որոշում տվեց, թե կալվածքները հետ պիտի տա, աս ընդդիմադիր կուսակցության մի քանի անդամներ, որ պատգամավորներ են, ասացին, թե՝ ի՞նչ է՝ Հակոբին ապրանքը պիտի ետ տանք Հակոբի՞ն: Եվ որպեսզի օրենքը ի զորու չըլլա, գացին Սահմանադրական դատարան, և ադ ասողին՝ Քըլըչդարօղլուին  հայրն էլ, մայրն էլ դարձած հայ են: Ես էլ նրան ասացի, թե ինչո՞ւ այդ բանը կանեք, ուրեմն ես ձեզի քվե չեմ տա ու այլ կուսակցություններուն պիտի տանք մեր քվեները:

Այս կառավարությունը մեր դպրոցներին այս տարի 4 մլն դոլար է տվել, ու ինձմե հարցուցել են, թե տվեք ձեր բոլոր աղքատների անունները՝ բոլորին պիտի օգնություն տամ: Հրանտ Դինքի դպրոցին էլ պիտի օգնություն տա: Հրանտ Դինքն էլ աղեկ տղա էր, ու այս բաները մեյդան հանեց. այս կառավարությունը շիտակ բաները կընդունե: Էրդողանին ժամանակ  քիչ մը էրդողանի տակեն առնե[11], քիչ մը Հայաստանի կառավարության տակեն առնե, աս գործը կըլլա. ասիկա է ճիշտը:

Ասկե ինը տարի առաջ հիվանդանոցին 175-ամյակը կտոնեին Նյու Յորքում և ՄԱԿ-ում մի ժողով կար՝ Գյուլն ալ հոն էր, Սարգսյանն էլ: Սարգսյանը այս հարցերուն մեղմ մոտեցած էր, ու ես կարծեցի, թե հարց մը պիտի ծագի դաշնակներու հետ, բայց դաշնակները ծափահարեցին: Սրա հաջորդ օրը Խաժակ սրբազանը ճաշկերույթ տվեց առաջնորդարանում, ուր 32 հոգի կային, 10 քահանա և 22 հրավիրյալ, ու Սերժ Սարգսյանն էլ հոն էր: Ասավ, թե  մի կարծեք, թե հոն (ժողովում-հեղ) քաղաքականություն արեցի, մենք այստեղ նեղ միջավայրում ենք, ու ես հոն տեղի կեցվածքս էլ հոս պիտի շարունակեմ:

Եթե այդ օրվա պես մտածեն թե՛ Սարգսյանը, թե՛ հոս տեղի կառավարությունը՝ այս գործերը ավելի հեշտ կլուծվեն:

Ալթուն -Ինչպես Թուրքիայում հարցեր կան, այնպես էլ՝ Հայաստանում: Ես մեջն էի դեռ Տեր-Պետրոսյանի ժամանակներից: Ու այն ժամանակ այդքան մոտիկ ըլլալուս մեկտեղ՝ նոր-նոր եմ իմանում Քելբաջարի պատմությունը: Կկարծեմ, որ տեսնվեցավ, թե հարաբերություններ պիտի սկսվեն, Քելբաջարի հարցը[12] մեջտեղ հանեցին: Ես, հավանաբարար, ճիշտը չգիտեմ, բայց Տեր-Պետրոսյանն այդ մասին տեղյակ չի եղել: