Դեռեւս սեպտեմբերին կրթության, գիտության, մշակույթի եւ սպորտի նախարարությունը բուհերին է ներկայացրել «Բարձագույն կրթության եւ գիտության մասին» օրինագծի աշխատանքային տարբերակը: Օրինագծում «հայոց լեզու», «հայ գրականություն» եւ «հայոց պատմություն» առարկաների դասավանդումը ոչ պարտադիր դարձնելու մասին կետ կա, որի շուրջ էլ բարձրացել է հանրային դժգոհության ալիք: Այս օրերին ԵՊՀ հայ բանասիրության ֆակուլտետի մի շարք ուսանողներ դասադուլ են անում, դասախոսներն էլ հայտարարել են գործադուլի մասին: «Հետքի» հարցերին պատասխանում է Կրթական քաղաքացիական նախաձեռնության անդամ Լուսինե Խառատյանը:

-Բուհական ծրագրերում «հայոց լեզու», «հայ գրականություն» եւ «հայոց պատություն» առարկաները ոչ պարտադիր դարձնելու վերաբերյալ ի՞նչ դիրքորոշում ունեք:

-Սկսենք այն բանից, որ օրինագծի մեջ սեւով սպիտակի վրա գրված է, որ ոլորտի քաղաքականության հիմնական սկզբունքներից է հայագիտական հետազոտությունների գերակայությունը, իսկ որպես բուհի գործունեության հիմնական ուղղություն նշվում է նաեւ ազգային ինքնության արմատավորումը: Արդյոք օրենքի մակարդակում հավելյալ մասնավորեցումների կարիք կա: Կարծում եմ՝ ոչ, քանի որ դա անմիջականորեն կհարվածի բուհերի ինքնավարությանն ու ակադեմիական ազատությանը, իսկ նախագծի այս կետն այլ կերպ մեկնաբանելու հիմքեր չկան: Մնում է, որ բուհերը վերջապես անկախ որոշում կայացնելու պատասխանատվություն վերցնեն եւ իրենք որոշեն, թե ինչպես են զարգացնում հայագիտական հետազոտություններն ու նպաստում ազգային ինքնության արմատավորմանը:

Ընդհանրապես աշխարհի պրակտիկան ցույց է տալիս, որ մայրենի լեզվի գրագիտությունը, այդ լեզվով հաղորդակցվելու հիմնական ունակություններն ու կարողությունները ձեռք են բերվում դպրոցական կրթության ընթացքում: Բուհական կրթության ժամանակ, որպես կանոն, լեզվի փոխարեն առաջարկվում են այլ առարկաներ, որոնք օգնում են զարգացնել լեզվական հմտությունները, բայց դա չի լինում այնպես, ինչպես սովորաբար լինում է մեր բուհերում: Այսինքն՝ բարձրացված աղմուկը համարում եմ ոչ տեղին, արհեստական օրակարգ, բայցեւ, կարծում եմ, որ այսքան մեծ աղմուկ չէր բարձրանա, այդքան մարդ չէր մոբիլիզացվի այդ աղմուկի շուրջ, եթե մինչեւ օրինագիծը բուհեր ուղարկելը կամ քննարկման դնելը նախարարությունը հետեւողականորեն կազմակերպած լիներ քննարկումներ շահառուների եւ շահակից խմբերի հետ, փոքր-ինչ ավելի հստակ կումունիկացներ իր դիրքորոշումը կրթական բարեփոխումների հետ կապված, քանի որ այս պահին հասարակությունը, այդ թվում եւ՝ մասնագիտական համայնքն ու անմիջական շահառուները, բավարար տեղեկացված չեն, թե հանրակրթության ոլորտն ինչ բարեփոխումների է ենթարկվում, թե դա ինչպես է կապվում բուհական բարեփոխման հետ եւ այդ համատեքստում ինչ դեր ունի «Բարձրագույն կրթության եւ գիտության մասին» օրինագիծը, որոնք են լինելու հանրակրթությանն առնչվող նոր չափորոշիչները եւ, ըստ դրանց, սահմանված պահանջները: Հետեւաբար, բնական է, որ նախարարության կողմից ցանկացած բան, որ կասվեր՝ առանց մինչ այդ որեւէ կոմունիկացիոն խողովակ աշխատեցնելու, աղմուկ էր հանելու: Եվ այստեղ խմբեր կան, որոնք օգտագործում են իրավիճակը՝ դրա շուրջ մոբիլիզացնելով մարդկանց, որոնք հնարավոր է՝ պաշտպանեին նախարարության դիրքորոշումը, եթե բավարար ծանոթ լինեին, եւ խնդիրը քննարկված լիներ նախքան փաստաթղթային տեսքով ուղարկվելը:

Անկախ շրջանառվող օրինագծում առկա թերություններից, որոնք հիմա չենք քննարկում, կողմ եմ հայոց լեզվի եւ հայ ժողովրդի պատմության ոչ պարտադիր դասավանդմանը բուհերում: Հայոց լեզվի դասավանդման փոխարեն ֆակուլտետները կարող են առաջարկել հայոց լեզվին առնչվող այլ առարկաներ, որոնք սովորեցնում են ոչ թե կետադրություն, ուղղագրություն, քերականություն եւ այլն, այլ գրագետ գրել, միտք շարադրել: Աշխարհի մի շարք բուհերում ուսումնառության հենց առաջին տարում բոլոր ֆակուլտետներն առաջարկում են, օրինակ, ակադեմիական գրի դասընթաց, սովորեցնում գիտական հոդված կամ ակնարկ գրել: Սա կրկին առնչվում է լեզվին, բայց սովորողներին ավելի պիտանի հմտություններ է տալիս հետագա մասնագիտական գործունեության համար: Իրականում գրագողությունը շատ դեպքերում տեղի է ունենում հենց գրել չկարողանալու պատճառով:

Հայոց լեզվի խնդիրներից մեկը գիտական լեզվի թերզարգացած լինելն է: Այդ նույն ֆակուլտետներում ուղղագրություն, կետադրություն սովորեցնելու փոխարեն կարելի է գիտական տեքստեր հանձնարարել թարգմանելու, հատկապես, որ մասնագիտական գրականության մեծ մասը հայերեն չէ: Դրա միջոցով նախ լեզուն կզարգանա, նոր տերմիններ կստեղծվեն, երկրորդ՝ կսովորեն հայերեն մասնագիտական տեքստեր գրել, ինչը մինչ օրս շատ ակտուալ է, օրինակ, բժշկության բնագավառում:

Վերադառնալով օրինագծին դեմ արտահայտվող կողմի այն տեսակետին, թե առանց այդ էլ դպրոցից անգրագետ են բուհ գալիս, եւ բուհը պետք է լուծի այդ խնդիրը: Նախ ինչո՞ւ ենք բուհը դիտարկում որպես հանրակրթության չլուծած խնդիրը լուծող օղակ: Բուհը չի կարող լինել բացերը լրացնող օղակ, հակառակը՝ այն պետք է մի մակարդակ բարձր կրթություն տա: Քանի որ բուհերի ֆինանսավորման մեծ մասը կախված է ուսանողի տված վարձավճարից, ցածր միավորներով մարդիկ բուհ են ընդունվում, մինչդեռ ավելի մանրակրիտ ընտրություն պետք է կատարվի՝ ընտրելով այն մարդկանց, որոնք կբավարարեն բուհական կրթության պահանջները: Կամ, եթե անգամ ընդունվել են եւ չեն բավարարում այդ պահանջները, ապա չպետք է կուրսից կուրս տեղափոխվեն: Այդ քանակով անգրագետ ուսանողներ մի ընդունեք, իսկ հետո էլ ասեք, որ գրել-կարդալ պետք է սովորեցնենք: Ստացվում է, որ դպրոցի չլուծած խնդիրները տեղափոխում են բուհ:

Վախերի մյուս մասը, թերեւս, գալիս է այն դասախոսներից, որոնք վախենում են հնարավոր կրճատումներից: Այստեղ նորից կա հաղորդակցության խնդիր: Եթե ժամանակին նախարարությունում հաղորդակցման մեխանիզմ լիներ, քննարկումներ լինեին այդ նույն դասախոսների հետ, նրանց հետ միասին բացահայտվեին առկա կարիքները, խնդիրները, եւ դրանցից բխող լուծումներ գտնվեին, այսօր, թերեւս, դժգոհության նման ալիք չէր բարձրանա: Սակայն ենթադրում եմ, որ, այնուամենայնիվ, կարող էր դժգոհություն լինել, քանի որ այդ դեպքում եւս կլիներ դասախոսների մի մաս, որը չէր ցանկանա հավելյալ աշխատանք կատարել, նոր կուրսեր մշակել՝ նախընտրելով տարիներ շարունակ արված աշխատանքը:

Ամեն դեպքում, սա ամենաթույլ կետն է, որի համար կարելի է պահանջել նախարարի հրաժարականը, որովհետեւ աշխարհում եղած կրթական մոտեցումների տեսանկյունից դա ճիշտ որոշում է՝ բուհերին տալ ավելի շատ ազատություն, չխառնվել բուհերի ինքնավարությանը:

-Ասացիք՝ հանրակրթական դպրոցը չի լուծումը լեզվի կրթության խնդիրը, իսկ արդյոք բուհը լուծում է այդ խնդիրը:

-Մենք ունենք ավելի լուրջ խնդիր: Ժամանակին հպարտանում էինք, թե տարրական գրագիտության խնդիրը լուծված է, եւ Հայաստանում ոչ գրաճանաչ մարդ չկա: Այս վերջին տարիների քննությունների արդյունքները ցույց են տալիս, որ տարրական դպրոցն ավարտող երեխաների բավականին մեծ տոկոս տառաճանաչ չէ: Եվ այս հարցի լուծումն ավելի կարեւոր է, քան բուհում պարտադիր հայոց լեզու դասավանդելը, որովհետեւ եթե մարդն ընդունվել է բուհ, պետք է ունենա լեզվի բավարար գիտելիք բուհում սովորելու համար:

Բայց քանի որ բարեփոխումները, եթե անգամ հատվածային չեն, ներկայացվում են հատվածային, բավարար չեն ներկայացնում այն խմբերին, որոնց վրա ազդելու են կամ այն խմբերին, որոնց կյանքում փոփոխություն են բերելու, ժամանակին այդ բոլոր կարիքները եւ դրանցից բխող լուծումները չեն քննարկվել այդ խմբերի հետ, այսպիսի մեծ աղմուկի են հանգեցնում: Այստեղ տեսնում եմ նաեւ նախարարության խնդիրը, որն աշխատանքի փակ լինելու մեջ է:

-Ի՞նչն է այդ փակ աշխատանքի պատճառը:

-Միտում չեմ տեսնում: Չեմ կարծում, թե չարամտորեն է փակ եղել: Հստակ պատճառը չեմ կարող ասել՝ գուցե մի մասն անփորձությունից է, մյուս մասն այն, որ միանգամից մեծ կառույց ստեղծվեց, որտեղ միացան մի քանի նախարարություններ, եւ դժվար էր կառավարել այդ գործընթացը, գուցե ժամանակը չի հերիքել, գուցե կա հին իներցիա, սակայն փաստն այն է, որ այս նախարարությունը բավականին երկար ժամանակ է՝ շատ փակ է աշխատում: Եվ իրականում երբ տեղյակ չես գործընթացից, դժվար է նաեւ հասկանալ, թե որտեղ է իրական խնդիրը:

-Բողոքի ցույցի մասնակիցներն, օրինակ, ասում են, որ ոչ թե պետք է հանել լեզվի պարտադիր ուսուցումը, այլ ուսուցման մեթոդները թարմացնել, նոր մեխանիզմներ մշակել:

-Նախարարության խնդիրը քաղաքականություն մշակելն է, այլ ոչ թե մեթոդ, մանավանդ, բուհական կրթության պարագայում, որը բուհական ինքնավարության տարածքն է, նույնիսկ ամեն դասախոսի տարածքը: Նախարարությունը միայն քաղաքականություն մշակող մարմին է:

-Օրեր առաջ ԵՊՀ դասախոսները բաց նամակ են հղել նախագահին, վարչապետին, ԱԺ նախագահին՝ օրինագիծը շրջանառությունից հանելու համար: Նամակում, օրինակ, ասվում է, որ բուհերում հայագիտական առարկաների ուսուցումն ազգային անվտանգության խնդիր է: Համամի՞տ եք ասվածին:

-Օրինագծում ասվում է, որ հայագիտական հետազոտությունների խրախուսումը բուհերում պետության գերակայությունն է: Ոչ ոք չի ասում, որ հայագիտությունն անվտանգության խնդիր չէ, բայց ոչ թե հայոց լեզվի ուղղագրությունը, կետադրությունը եւ այն: Այն, ինչ դպրոցում երեխան պետք է իմանա, բուհում չպետք է նորից անցնի:

-Այսպիսի մտավախություն էլ կա, որ եթե այդ առարկաները կամընտրական լինեն, ապա ոչ մասնագիտական ֆակուլտետները նախապատվությունը կտան մասնագիտական առարկաներին, այդպիսով՝ հայոց լեզուն, հայոց պատմությունը դուրս կմղվեն ուսումնական ծրագրից: Այստեղ խնդիր չե՞ք տեսնում:

-Որպեսզի ինչ-որ անձ որեւէ գծով ձեռք բերի մասնագիտություն, ենթադրենք, ընդունվել է ֆիզկայի ֆակուլտետ եւ 4 տարի հետո պետք է ստանա ֆիզիկայի բակալավրի կոչում, պետք է ունենա որոշակի կրեդիտներ կոնկրետ առարկաներից: Դրանք էլ համարվում են այն զամբյուղը, որը հավաքելով նա ստանում է որակավորում: Ցանկացած ֆակուլտետ ունի նման զամբյուղ: Այդ զամբյուղի մեջ աշխարհի շատ բուհերում պարտադիր է լինում ակադեմիական գրի պես մի կուրս, որը չի կոչվում «հայոց լեզու» կամ ինչ-որ լեզու: Այսինքն՝ ֆիզիկոսի զամբյուղ ձեւավորելու համար կարող է անհրաժեշտ չլինի անցնել հայոց լեզվի դասընթացը, բայց փոխարենը նա պետք է իմանա, օրինակ, ֆիզիկային առնչվող հոդված գրել: Դա խոսում է այդ բուհում եղած մասնագետների պրոֆեսիոնալիզմից, թե իրենք այդ զամբյուղն ինչպես են ձեւավորում, այսինքն՝ արդյոք այն դիպլոմը, որ այսօր ԵՊՀ-ն տալիս է ֆիզիկայի գծով, պատմության գծով, համապատասխանում է աշխարհում նման մասնագիտություն ստացող մյուս բուհերի զամբյուղին: Դա է խնդիրը:

Ինչ վերաբերում է հայոց պատմությանը, հանրակրթության ոլորտում այն սկսում է հայրենագիտությունից եւ մինչեւ 12-րդ դասարանը ներառյալ այդ առարկան անցնում են: Չգիտեմ, թե ռեֆորմներից հետո ինչ կլինի, բայց այսօրվա մեր իրավիճակում, երբ մարդն այդքան տարի հայոց պատմություն է անցնում, ինչի՞ համար պետք է մաթեմատիկայի ֆակուլտետում սովորողը մեկ անգամ նորից հայոց պատմություն սովորի, ի՞նչ ավել գիտելիք է տալու դա բուհում, եթե նա այդ առարկան լավ սովորել է դպրոցում: Այլ բան է, որ մենք կրկին դպրոցի չլուծած խնդիրները տանում ենք բուհ: Կարծում եմ՝ այդ ամբողջ խոսակցությունը չափազանց մանիպուլյատիվ է, եւ դրանք հարցեր են, որոնք պետք է լուծվեն հանրակրթության ոլորտում:

Դպրոցներում ամբողջ հայագիտական բլոկը պետք է վերանայվի (բնագիտականի մասին չեմ կարող ասել, թեեւ ասում են, որ այստեղ էլ խնդիրներ կան): Դպրոցներում հայոց պատմության դասագրքերը հին մոտեցումներով են գրված, պետք է վերանայել: Այն չի սովորեցնում մտածել, հարցականի տակ առնել: Պետք է ստեղծվեն միջառարկայական կապեր, ավագ դպրոցում խրախուսեն գրելը, բնագրեր կարդալը, այլ ոչ թե գրականագիտական տեքստեր: Ընդհանրապես արդյոք իմաստ ունի դասագրքերով անցնելը, պետք է աշխատել տեքստերի հետ, նույնը՝ գրականության, պատմության պարագայում, պետք է ավելի խիզախ մեթոդներով աշխատել, տարբեր գրքեր, տեքստեր տալ՝ դասագրքերում շարադրված այս թվին այսինչ բանը եղավ կարդալու փոխարեն, այսինքն՝ ավագ դպրոցից սկսած պետք է սկսեն մտածել սովորել, հարցադրել սովորեն, իսկ այսօր շարունակում ենք նույն անգիր անելու ձեւը:

Հիմա Հայաստանում մարդկանց ուշադրությունն ամենաշատը կենտրոնացած է կրթության վրա, եւ բոլորը դժգոհ են կրթությունից տարբեր պատճառներով: Ինչո՞ւ պիտի Հայաստանում տարրական դպրոցն ավարտած երեխան անգրագետ լինի: Եվ ոչ միայն տարրական, այլեւ բանակ գնացողը, որ հանրակրթությունից դուրս է եկել: Այդպիսի գրանցված դեպքեր ունենք, որոնք առնչվում են գյուղական համայնքներին, զորակոչի ժամանակ անգամ իրենց անուն-ազգանունը չեն կարողանում գրել: Դա ավելի կարեւոր խնդիր է, քան բուհում հայոց լեզու դասավանդել-չդասավանդելը:

-Հիմա ստեղծված իրավիճակում նախարարությունն ի՞նչ պետք է անի:

-Նախարարությունը պետք է համապատասխան դասեր քաղի, եւ առաջին դասն այն պետք է լինի, որ ավելի բաց սկսի աշխատել: Համաձայն եմ, որ այդկերպ աշխատելն ավելի ժամանակատար կլինի, բայց միակ ձեւն այս դեպքում բաց, թափանցիկ, ներառական գործընթաց սկսել ու տանելն է: Այդ դեպքում, կարծում եմ, շատ ավելի արժեքավոր փոփոխություններ կարող ենք ունենալ: Ցանկացած փոփոխություն, որից մարդիկ օտարված են, իրենց դրա մաս չեն զգում, նույնիսկ եթե լուռ ընդունեն, միեւնույնն է՝ տեղի չի ունենա իրականում: