Այսօր բոլորը խոսում են օրենքի ու իրավունքների մասին, ճիշտ ու սխալ քաղաքականության մասին, սոցիալական կյանքի արդարության ու անարդարության մասին: Խոսում են ընկերական հավաքներում, սրճարաններում եւ այլուր:

Ինքնատիրապետման պակասն այդ խոսակցություններն ի վերջո վերածեցին գոտեմարտի ու բախումների: Այդպես լինում է, եւ երբեմն, ցավոք, դա լինում է նաեւ անխուսափելի: Մի բան լավ է, որ ժողովուրդը, լինելով հանճարեղ, կարողանում է կորուստները հասցնել մինիմումի: Դրա համար պահանջվում են զգուշավորություն ու արիություն: Ժողովուրդը զգուշավորություն հանդես բերում է այն ժամանակ, երբ հասկանում է, որ բախումներ ու կրքեր առաջացնող գաղափարները լողացող ու խճճված են: Երբ խոսակցությունները շատ են ու անընդհատ, ապա դա բերում է անպայման լուրջ հետեւանքների: 

Մեր դժբախտությունն այն էր, որ կարեւոր հարցերի մասին խոսակցությունները կոպիտ ձեւով խճճվեցին: Հասարակական, սոցիալական կարեւորագույն հարցերը կոծկվեցին, ինչը խմորվեց ու բերեց նման հնչեղության: Սոցհարցումների սիստեմատիկ կեղծումների պատճառով, ի վերջո, ջրի երես դուրս եկավ գերխնդիրների ողջ համախումբը: Հայկական սոցիոլոգիական միտքը հայտնվեց հոգեվարքի մեջ: Սկսած արեւմտյան սոցիոլոգներից, վերջացրած հայրենական սուտիբեկյաններով` չկարողացան ներկայացնել, տալ հասարակական-սոցիալական կյանքի ամենահեռավոր նկարագիրն անգամ: Խեղաթյուրումը բերեց բախման ու չհասկացված, չարդարացված գնահատականների: Եթե կա էլ սոցիոլոգիա կոչված այդպիսի գիտություն, ապա այս վերջին շրջանի մեր տեսածը հերքեց գիտության այդ ճյուղի անձանց ողջ իմացականությունը: Կույրի ու կաղի պատմությունը հիշեցրին մեր սոցիոլոգների հետազոտությունները.

-    Ինչպե՞ս ես ապրում, այ մարդուկ,- հարցնում է կույրը կաղին:
-    Ինչպես տեսնում ես, ախպերս,- պատասխանում է կաղը:

Այս կերպ զրույցից սկսվեց աղմուկն ու գոռգոռոցը: Ու գոռգոռոցի մեջ էլ կորավ ճշմարտությունը: Սոցիոլոգիան դարձավ մեր ժամանակի խոցը: Սոցիոլոգիական միտքն անպիտան դուրս եկավ հանրության համար: Եվ մենք` խաբվածներս, պետք է միացնենք մեր կարճ մտքերն ու փորձենք հասնել պարզության: Եվ մի գուցե կարողանանք անգրագետ մտքերի մեր ունեցած կապիտալով բացահայտել ամենաակնհայտ ճշմարտությունները:

Ազգը հայտնվել է պաշարման մեջ, հետեւաբար` նաեւ շփոթության մեջ: Տարածքային ու գործողությունների սահմանափակման պայմաններում հայտնված կենդանու բնազդով մարդը ձեռք է բերում շրջապատի առարկաների ու հարաբերությունների նկատմամբ սուր ընկալում, ինչը տեւականության մեջ դառնում է ներուղղված-սեւեռված մտածողություն: Այդ լարվածության մեջ էլ անհատը բացահայտում է ճշմարիտ քայլի ուղղությունը: Ըստ իս` ինքնախորացման մի քանի ակտն է, որ մարդկությանը տվել են գիտական հայտնագործություններ ու կրոններ:

Հայ ժողովուրդը հիմա կանգնած է ճշմարտության բացահայտման անհրաժեշտության առաջ: Ծայրահեղ հանգիստ ինքնախորացումն է այն միակ ճանապարհը, որը հանելու է մեզ որոգայթից:

Հաստատված արտակարգ իրավիճակը յուրաքանչյուրիս տալիս է մտածելու ու հասկանալու այդ եզակի հնարավորությունը: Սկզբում ցանկություն առաջացավ վերլուծել իրավիճակը Գրամշիի, Ալտյուսերի, Մարքսի ու Մաոյի ապրած կյանքի փորձն ուսումնասիրելով: Սակայն, ժամանակի հետ, իմ մեջ սառեց տեսական դատողություն ու հետեւություն անելու միտքը: Որերորդ անգամ ինձ ուղղորդեց առողջ էգոիզմը: Լինելով ասոցիալ երեւույթ` ես գիտեմ, որ կա հասարակականից շատ ավելի կարևոր մի իրականություն ու կյանք: Դա մեր յուրաքանչյուրի անձնականն է: Եթե կա մի պարտականություն, ապա դա սեփական անձի նկատմամբ ունեցած պարտավորությունն է, եթե կա ծրագիր, ապա դա սեփական անձի նախագծի իրացման ծրագիրն է: Բնորոշ մի քանի դիտարկում ինձ ետ է պահում հավաքականությանը ճանապարհներ թելադրելուց ու զերծ է պահում ավելորդ խրատաբանությունից:

Երբ հավաքականության մի կեսն իր առաջնորդի գլխավորությամբ փորձում էր պոկել մյուս առաջնորդի նկարապաստառը շենքի պատից, այդ շենքի տերը բողոքում էր, թե իրեն նյութական վնաս են պատճառում զանգվածները:

Այն ժամանակ, երբ «ամբոխները խելագարված» ելել են պայքարի հանուն արդար գործի, նա՝ այդ նորօրյա «խանութպան Համոն», բողոքում էր, որ մի քանի տասնյակ հարսանիքի օգուտներ է ինքը կորցնում:

Համբուրգեր վաճառելուց սկսած ու տասը հարկանի ռեստորանի տեր դարձած նորահարուստի բարոյականության գենետիկ ողջ ժառանգությունը հերիքեց իր օգուտն ու վնասը հաշվելուն: Սա էր հեգեմոնի բարոյական նկարագիրը, սա էր առաջնորդող դասի հոգեկան ապրումը:

Քաղաքական երիտասարդ մի առաջնորդ էլ ասում էր. «Ընտրությունը կոկա-կոլա չի, որ մի անգամ էլ բացես ու խմես: Մի անգամ բացեցինք, խմեցինք, վերջացավ գնաց»: Ցինիզմ՝ բարձրացված հեգեմոնիայի մակարդակի, ընդամենը: Համրացնող է իշխողի նման աննախադեպ ինքնագոհությունը: Ինչևէ…

Հեգեմոնը կայացրեց իր վերդիկտը, հայտարարեց միակողմանի խաղաղություն, ու կյանքը մտավ իր բնականոն հունի մեջ: Պետության խաթարված կյանքը մտավ իր առօրյայի մեջ: Հաղթողն անցավ հաղթողի իր պարտականությունների կատարմանը:

Արտակարգ իրավիճակը թելադրեց ավտոճանապարհային տեսուչին ամրագոտի չկապող վարոդներին «տուգանել տեղում» 5000 դրամով, հարկային տեսուչը թափ տվեց տասներկուամյա մեռած անհատ-ձեռնարկությունների թղթապանակների վրայի փոշին: Պետական մամլիչը դրվեց գործի: Այս ամենին վրադիր էլ` մեզ սպասվում է մի ահռելի հոգեբանական ու բարոյախոսական հեղեղ:

Հնչելու են անուններ ու վկայակոչվելու են տարբեր իզմեր: Մորալիստը, քարոզիչը բարձրանալու է տրիբունա: Մեզ սպասվում է աննախադեպ ռեզոնյերականություն: Քարոզասացությունը դառնալու է օրվա նորմ: Հայ հավաքականությունը մտնելու է խրատաբանության փուլ: Ես թվարկում եմ անուններ, որոնք հոլովվելու են այդ բարոյաքարոզասացության ընթացքում` Ադորնո, Հորկհայմեր, Լուկաչ, Գրամշի, Մարկուզե, Ֆրոմ, Ալտյուսեր, Հաբերմաս: Բոլորը սկսելու են արդար հասարակարգի մոդելներ ներկայացնել բոլորին: Հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտները խցկված սոցիոլոգիան հանգիստ չի թողնելու մեզ: Այդ մակընթացության սպասման հետ ես մի կարճ ժամանակ թերթեցի սոցիոլոգներին և եկա այն համոզման, որ սոցիոլոգիան ունեւորի հնարած սուտն է` բարձրացված ինստիտուցիոնալ մակարդակի:

Իմ կարծիքով` արտակարգ իրավիճակից մեր ելքը սցիոլոգիական խնդիր չի: Հանրային կյանքի այս վերջին արարը տոկոսահաշվարկ չէր արծարծում: Ուստի եւ` թվաբանական չի ելքը: Բանալին այլ իզմի մեջ է: Եթե ուզում ենք ճիշտն իմանալ, ելքն իզմով էլ չի: Այստեղ մարդու խնդիր է:

Սոցիոլոգիական սուտը մարդուն մտցրեց փակուղի: Եվ ելքի որոնման փնտրտուքի մեջ անկյուն մղված կենդանու հոգում արթնացած ինքնապաշտպանական բնազդը նրան ասում է՝ փախիր…

Իմ խոսքին ոչ անտարբեր ընթերցողը կասի, որ փախուստը չի վերացնում հոգսը: Մարդը, վերջիվերջո, սոցիալական էակ է, ու սոցիոլոգիան էլ ասելու է իր ասելիքը` անկախ սոցիումի կամքից:

Անշուշտ, ահավասիկ եւ ավաղ...

Մեկուսացման, փախուստի, օտարացման դեմը պետք է առնի հանրային ճակատագրի համար պատասխանատու մարդը: Կրկնելով` ասեմ, որ սա, իհարկե, հեգեմոնի խնդիրն է: Քաղաքացուն մեկուսացումից ետ պահելու խնդիրը էլիտայի պարտքն ու պարտականությունն է: Հեգեմոնին ծառայող քաղաքացիական ինստիտուտներ կան, մշակույթ ու կրոն կա: Պետությունից վարձատրվող ահռելի ապարատ կա: Վերնաշենքը զբաղեցրած մտավոր համակարգի պարտականությունն է հանրային բնականոն կյանքի գործունեությունն ապահովելը:

Փաստը մնում է փաստ, որ այդ բնականոն կյանքը չապահովվեց, ու մարդը մղվեց անկյուն: Այսօր պետությունը լուծում է իշխանության հարցը: Պետության հոգսը կրողն այդ պետության մեջ իշխանությանը տիրապետող հեգեմոնն է: Ես սոցիոլոգ չեմ ու չեմ կարող ասել, թե ինչ կարգեր են Հայաստանում: Եթե ֆեոդալիզմ է, որը պնդում էր առաջնորդներից մեկը, ապա այդ հեգեմոնը եկեղեցին ու ավատատերն են, եթե կապիտալիզմ է, ապա այդ հեգեմոնը բուրժուազիան է: Ինչ կարգ էլ լինի, կա հեգեմոն, ու կա էլիտա: Նրանք են պատասխանատուները: Շարքային մարդուց պահանջվում է դրված կարգի օրինապաշտություն, ընդամենը: Հպատակից պահանջվում է հպատակություն: Քվե էր պահանջվում քաղաքացուց, գնաց տվեց իր քվեն շարքային քաղաքացին:

Էլիտան է տիրում բազիսային նյութական հարստությանը, վերնաշենքն էլ, դրան վրադիր, իրենն է:

Թող կառուցի, թող ընտելացնի մարդուն իր ստեղծած միջավայրին, ինչպես կուզի ու ինչպես պատկերացնում է: Արտակարգ իրավիճակների մեղավորը կառավարող հարուստն է ու այդ կառավարման դեմ բողոքող մյուս հարուստը: Զոհվածի, ոտքի տակ ընկածի մեղքը նրանց վրա է: Գուցե սխա՞լ եմ հասկացել, չեմ պնդում: Մի բան գիտեմ, որ անհատն ունի մի խնդիր: Գոյատեւել: Գոյատեւման խնդիր ունի անհատ քաղաքացին` անհատ տնտեսվարող սուբյեկտը:

Անհատ ձեռներեցի կյանքում ոչինչ չփոխվեց այս թոհուբոհի մեջ: Ավելի ճիշտ` փոխվեց: Հարկահանը դարձավ ավելի պահանջկոտ «տանիքազուրկ» շարքային անհատ ձեռներեցի նկատմամբ: Եվ նա` այդ անհատ ձեռներեցը, մտավ իր խոր պատյանի մեջ: Մտավ, որ պաշտպանվի: Անհատի խնդիրը բարդացավ:

Պետությունը մոռացավ անհատի առաջ ունեցած իր չնչին պարտավորութան մասին անգամ: Ավտոտեսուչի` ինձ ուղղված ատելի հայացքից ես հասկացա, որ «յուրաքանչյուրի նախագահը» այնքան էլ յուրաքանչյուրինը չի լինելու:

Կապիտալիստական համակարգերում սոցիալական կյանքի համամասն զարգացումը պարտավոր է ապահովել հեգեմոնի ֆունկցիան ստանձնած կապիտալիստը: Սոցիումն ունի սոցիալական պահանջ: Սոցիումի խնդիրը աշխատանք, բժշկական ապահովագրություն, հարկային արդար ու տանելի համակարգ, պաշտպանվածություն ու էլի ինչ-որ բաներ պահանջելն է: Իշխող հեգեմոն դասակարգը պարտավոր է համակարգել ու ապահովել հավաքականության առողջ ու նորմալ կենսակերպը:

Թվեր պետք չեն շարքային քաղաքացուն: Նախընտրական ու հետընտրական տոկոսներով չի ապրում մարդը: Դրությունն անապահով կյանքով ապրող չքավորի համար միշտ էլ արտակարգ է:

«Ուկազներով» չի փոխվում նրա վիճակը: Ավտոտեսուչի համար է արտակարգ իրավիճակը նպաստավոր, քանի որ այդ վիճակը պարարտ հող է ստեղծում նրա համար: Արտակարգ իրավիճակը թեթեւացրեց ավտոտեսուչի հոգսը:

Խեղդվողների փրկության գործը մնաց նույն խեղդվողների ձեռքին

Ժողովուրդը հիմա հայտնվել է որոգայթում: Մենք գտնվում ենք փակուղու մեջ:

Սա է իրավիճակի իմ գնահատականը: Այդ իրավիճակից ելք պարտավոր է գտնել նաեւ իշխող դասը: Ինքն էլ փակուղում է, ի դեպ: Ես հենց այնպես օրինակ չբերեցի ասպատակության ելած ավտոտեսուչի պատմությունը: Խանութ քանդողն ու այդ տեսուչը նույն հավաքականության մասն են կազմում, դրանք անքակտելի մի ամբողջություն են, ինչը որակավորում է մեր էությունը: Հենց սա եմ անվանում ես փակուղի: Փակուղում հայտնված մարդն ապրելու է իր փախուստի երազով:

Փակուղում ապրող մարդու համար հանրային կյանք չկա:

Փակուղում ամեն ինչ կա, բացի` հանրություն ու հանրային կյանք: Փակուղին անընդգրկելի ու անժամանակ է նաեւ: Փակուղում այլ օրենքներ են գործում: Փակուղում ապրած ու ապրող մարդու մտահորիզոնն է ուրիշ: Այնտեղի էներգետիկան է այլ, արժեքների համակարգն է տարբեր:

Փակուղում գտնվող մարդու համար տունն ու Հայրենիքը թվաբանական մեծություն չեն: Ջահել հեգեմոնի բնորոշմամբ եթե ասենք, որոգայթը կոկա-կոլայի շիշ չի, որ բացի կամ էլ չբացի այնտեղ հայտնվածը:

Անդուռ ու անխցան է փակուղին:

10.03.2008