Ես խելագար չեմ, իմ դժբախտությունը կայանում է նրանում, որ ոգիս մարմնիցս անջատ ապրում է իմ Հայրենիքում…»           
Արշիլ Գորկի

Միանգամից պետք է ընդունել այն ռեալությունը, որ իմ այս կցկտուր ու կարճ մի քանի երկէջանոց հոդվածներով հնարավոր չէ սինթեզել համազգային կառույցի  բաղադրիչների համախումբը:

Գալով հակառակից առավել եւս միամտություն կլիներ կարծել, թե նման կարճ մի քանի պարագրաֆով հնարավոր է կատարել հավաքականության հոգեւոր ամբողջականության բաղդատումը: 

Վերոնշյալ ենթադրությանը ինձ բերել է այն փաստը, որ հոգեւոր ասíածը մեկը պատկերացնում է որպես վերացական, մարդուց կտրված, նոոսֆերայում ծվարած մետաֆիզիկ ինստիտուցիոնալ հիերարխիկ մի կառույց, մյուսի համար հոգեւորը իր մոլբերտը կամ էլ նոտագրության տետրն է, երրորդի ու չորրոդի համար` մոմախանձ եկեղեցու պատն է ու խաղողի վազով նախշազարդված իր նախնու գերեզմանքարը: Անշուշտ, մարդն էլ կա այդ հոգեւորում, իր առօրյա հոգս ու ցավով, ոչ որպես կրող, կամ էլ իր ստեղծած մշակույթով որպես ժամանակները կապող միջնորդ, այլ որպես ժամանակն ամբողջացնող` միս ու արյունից կազմված համակարգ:

Բնաբան հեղինակը հայ ստեղծագործողն է` «Գութանի երգը» կտավի հեղինակը: Գութանով վար անողը վարը չի անում հանուն գութանավարության: Նպատակը ցանքսն է: Մարդը գութանի երգ չի նկարում գեղանկար ստեղծելու համար:

«Գութանի երգը» կտավը նկարիչ-մարդու, ստեղծագործ-անհատի ապրումի գեղարվեստական դրսեւորումն է:

Այս հոդվածաշարի ավարտին ես շարադրելու եմ հավաքական հեռանկարի մասին ունեցած իմ պատկերացումները: Առաջ ընկնելով ու հաղթահարելով գրագողության գայթակղությունս գերմանացի մտածողի «Միջգյուղյա ճանապարհին արված զրույցից» մի մեջբերումով պիտի փորձեմ համեմել հավաքականության հոգեւորի ու նրա հեռանկարի մասին ասելիքս: Հայդեգերը ենթադրում է, որ «…հորիզոնը էլի մի բան է, բացի այն, որ նա հորիզոն է»: Արշիլ Գորկու «Գութանի երգը» կտավը էլի մի բան է, բացի այն, որ գեղանկար է:

Սեպտեմբերյան բախումներից առաջ դեռ պետք է խոսել ազգային նախագծի մասին: Հիմա մենք տնտղում ենք այդ նախագծի հիմքում ընկած մարդու հոգեւորը ձեւավորող ատրիբուտիկան: Կատարվելիք քայլից առաջ մենք պիտի փորձենք ըմբռնել մեր պատրաստվածության չափը` մարդկայինի մեր պարունողականությունը: Ես ուզում եմ անհատ-հասարակություն, իշխանություն-քաղաքացի դիապազոնում ավելի ուսուցանող ու մեր բնատիպին հատուկ մի օրինակ բերել:

Հայ գյուղացի մի մարդ Մարցաջրով գետանցում էր կատարում էշին նստած:

Հպարտ, ժամանակի հեռվի մեջ թափանցող հայացքով ճոճվում էր նա մինչեւ վերջ էշին բարձված դեզի ծայրին բազմած: Կենդանին գետաքարերի մեջ երերալով ոտատեղ էր փնտրում մյուս քայլն անելու համար: Էշը լարված ու համառորեն մաքառում էր գետանցման պահին` ձգված պիրկ, որպես լար պողպատե: Ես այս դեպքը հիշեցի, քանի որ այդ լարումն ու ձգվածքը տարել եմ ինձ հետ տարիների միջով: Ականատեսի իմ ապրումը ես կմեկնաբանեմ ասելիքիս ամենավերջում, գուցե նույնիսկ մյուս հոդվածում: Անլեզու հայվանը անբառ իր գործն էր անում, տիրոջն ու տիրոջ բեռն էր կրում իր վրա: Մենք էլ մեր ժամանակն ենք կրում: Մարդը, էշը, էշատերը: Բոլորս միասին…

Թվում է, թե ես շեղվեցի գութանի մասին իմ պատումից ու հավաքականության հոգեւորի մասին իմ նախնական նպատակից: Թվում է, թե շեղվեցի: Իրավիճակն եմ փորձում ներսից տեսնել ու տալ…:

Լավ օրից չի օտարության մեջ ապրող մարդը «Գութանի երգ» նկարել: Օտարության մեջ մարդը երազում է սուր ու խորը: Թափ է առնում նիրհող միտքը փորը վառող գետաքարից ու, բոկոտն մանկության թեւին նստած, սավառնում է անծանոթ բնապատկերի վրա: Անկաշկանդ, տաք ու անհոգ: Հոգսը, կոկորդը քերող հուշը տուն է վերադարձնում նրան, թանձր լեղաբաժին է դնում, կարճ ակնթարթ հանգրվանած երջանկության լեզվատակին:

Նման ապրումի ավանդույթով է ձեւավորվել հայÁ հոգեւոր տեւականության մեջ:
Հեռու ապրածում լայնանում ու ձգվում է Հայրենիքի սահմանը՝ գութանի երգով, գութանի երգում…:
Մայր, կին, երեխա, ընկեր, տուն, գետ, ձոր…

Ու որքան տեղ կա, որքան տեղավորվում է մարդու չափը, այդքան բացում, տեղավորում է այդ ամենն իր մեջ: Կարոտն է չափանիշը՝ հարթ ու դեղին: Ֆիզիկականի սահմանն անընդհատ ընդլայնող կարոտի մասին եմ խոսում ես հիմա: Հայ հոգեւորն ամենուր է: Հայ հոգեւորը հայի հետ է՝ ամեն տեղ՝ աշխարհասփյուռ:

Այս ու այն կողմ հազարավոր կիլոմետրերի ձգվածք ունի կարոտի երկարությունը, ինքնաթիռով, երկաթգծով, մեքենայով…ոտքով, միեւնույն է՝ ուղղագիծ, խեղդող տտիպ: Թռչում է միտքը, պտտվում ու գալիս է նույն ելակետին:

Սեղմում է բնածին, ինքնածին ներուժով: Հեշտ է մտքի գործը: Կգնա, կպտտվի, ետ կգա: Նրա տարածն ու բերածը մերսելն է դժվար: Այդ կերպ է հղկվում, թրծվում ու մարդանում մարդը:

Թափառող մտք փակուղներում, ելք որոնման փնտրտուք մե սրտը նեղվում է, հետո՝ լայնանում: Մարդկային սրտի այդ բաբախման մեջ եմ տեսնում ես հայերին միավորող հոգեւորը:

Հայազգի ստեղծագործողների այլ անուններ չեմ տալու: Նույն «Գութանի երգի» ռեգիստրի մեջ ենք բոլորս, նույն սրտխփոցի ամպլիտուդում ենք արարվում մենք: Այդ խփոցի ռեզոնանսով է ինձ ներկայանում մեր հավաքական հոգեւորը: ՀայրենիքÁ սկսում է հայրենակցի սրտի խփոցից ու ավարտվում է մի այլ հայի սրտի մեջ: Նմանակի նկատմամբ վերաբերմունքը ի նկատի ունեմ այս պարագայում: Չբարձող ու չբարձվող իմ տեսակն ի նկատի ունեմ ես հիմա:

Եվ իմ ասելիք խնդիր ու նպատակ ունի իջեցնել էշից էշատիրոջը` անխիղճ, անդաստիարակ տիրոջը: Ամերիկահայ նկարիչը հայազգի հավաքականության մի մասնիկն է: Նույն մեծ ջրավազանի մի կաթիլը: Սեպտեմբերին մենք բոլորս գալու ու լցվելու ենք մեր ավազանի մեջ:

«Հետքի» համար գրված «Հանրաքվե հանրաքվեից հետո» հոդվածում գրել եմ հետեւյալը. «Ազգը չի լինում պատրաստի, նա կամ անընդհատ ստեղծվում է, կամ էլ քայքայվում: Նա կամ կողմնակիցներ է ձեռք բերում հանձինս իր քաղաքացիների, կամ էլ կորցնում է նրանց: Կամ մտնում է վաղվա օր, կամ էլ մնում է անցյալում: Ամենօրյա հանրաքվեով հավաքականությունը հաստատում է իր ապրելու ժամանակը: Տրոհված ժամանակի ամբողջականությունը այն լցվածությունն է, այն հագեցվածությունն է, որում և որով հավաքականությունն իրացնում է իր կամքը: Այդ կամքի արտահայտման մեխանիզմը համաժողովրդական հանրաքվեն է, եւ ամենօրյա հանրաքվեով պիտի հաստատվի այդ կամքը»: Եվ մի պահ կտրվելով մարդու մասին մեր խորհից գանք մեր իրականությանը: Գանք այսօրվան ու գալիք վաղվա մեր օրվան: Գանք նմանակի հանդեպ ունենալիք մեր պարտք ու պատասխանատվությանը: Գանք նրան, ինչի վրա պիտի հենվի ապագայի մեր կառույցը: Եվ հուսանք, որ մարդկային անտակ կարոտի մասին պատմող «Գութանի երգը» թափանցիկ կտավի միջով այս անգամ միասին կկտրենք…