Սկիզբը

Զարուհի Մեջլումյան, Էդիկ Բաղդասարյան

Հարցազրույց ՀՀ Սահմանադրական դատարանի նախագահ Գագիկ Հարությունյանի հետ

- 1995 և 1997 թթ.-ին քննված երկու գործերով «Հետքը» 2014-ին դիմեց գլխավոր դատախազություն, որպեսզի նոր երևան եկած հանգամանքներով վերաբացման վարույթ սկսվի: Սակայն` անարդյունք. գլխավոր դատախազությունը համարեց, որ «Հետքի» երկու հրապարակումներում չկան նոր երևան եկած հանգամանքներ:

- Ծանոթ եմ, այդտեղ կա մոտեցման սխալ և կա իրավակարգավորման շուրջ վեճ: Նոր հանգամանքների ինստիտուտը, երբ ամբողջովին ճանաչեցինք հակասահմանադրական, մի հետաքրքիր զուգահեռ տարանք` կապված ԵԴ վճիռների և ՍԴ որոշումների հետ: Ո՞րն է այստեղ պետության պոզիտիվ պարտավորությունը: Արդյո՞ք երբ նոր հանգամանք է առաջ եկել, քաղաքացին է միայն պարտավոր պաշտպանել իր իրավունքները: Իմ անձնական տեսակետը հետևյալն է, որ մենք պիտի կարողանանք որոշակի ինստիտուտի միջոցով՝ օմբուդսմենի կամ դատախազության, դրա իրացումը տալ: Այսինքն՝ եթե նույնիսկ քաղաքացին չի միջամտում ինչ-ինչ պատճառներով՝ իմացության և այլն, պետությունը պարտավոր է քայլեր իրականացնել այս ուղղությամբ: Տվեցինք գաղափար, որ խորհրդարանը կարողանա ուշադրություն դարձնել այս հարցին, բերեցինք միջազգային փորձը: Երբ մեր երկրորդ որոշումից հետո վերանայեցին նոր հանգամանքների ինստիտուտը, գնացին այդ ճանապարհով՝  ոչ թե առաջին ատյան կամ վերաքննիչ դատարանն է քննում այդ վարույթները, այլ քաղաքացու դիմումի հիման վրա՝ Վճռաբեկ դատարանը: Այստեղ կա նրբություն. դատական ակտը կայացնելիս մի շարք հոդվածներ են կիրառվում: Բայց արդյո՞ք միայն վկայակոչելը կիրառել է: Երբ մենք ասում էինք այս մի նորմը հակասահմանադրական է, ասում էին՝ շատ լավ, հանում էին մի նորմը, բայց որոշումը պահպանվում էր: Այդպես ոչ մի գործ չէր վերանայվում: Սրա վերաբերյալ հստակ դիրքորոշում արտահայտեցինք, թե ինչ ասել է կիրառել: Օրինակ՝ կիրառվել է 3 նորմ, մեկը ճանաչվել է հակասահմանադրական:

Պետք է գնահատել դրա հնարավոր ազդեցությունը իրավունքների խախտման վրա: Եվ այդ ազդեցությանը համապատասխան գործողությունները երկուսն են՝ բեկանել ակտը ամբողջությամբ և ուղարկել նոր քննության, հաղթահարել առաջացած խախտումը: Նախորդ ակտի եզրափակիչ մասը կարող է պահպանվել միայն բացառիկ դեպքերում։ Մենք վերջ տվեցինք այն պրակտիկային, որ դատարանը վերցնում էր նոր հանգամանքները, ուղղակի մերժում էր և հին ակտը մնում էր ուժի մեջ: Սա իրավական տեսակետից աբսուրդ էր: Դատարանի վճռով թողնվում էր ուժի մեջ այն ակտը, որը պարունակում էր հակասահմանադրական նորմ: Միայն 2014-ին մեզ հաջողվեց մի քանի որոշումներից հետո հասնել այն բանին, որ նոր հանգամանքով դիմում է գնում, նախորդ ակտը բեկանվում է: Դրանից հետո պիտի հիմնավորվի, թե ինչպես է հակասահմանադրական նորմն ազդել ու խախտված իրավունքը վերականգնել:  Նոր հանգամանքների ինստիտուտն ամբողջովին ճանաչել էինք հակասահմանադրական: Վերլուծել էինք Վճռաբեկ դատարանի քաղաքացիական պալատի կողմից կայացված 150 որոշում, որ տարբեր ձևերով փորձել են խուսափել արդարադատության իրականացումից: Քաղաքացին կարող է դիմել դատարան և հիմնավորել, որ դատարանի կողմից օրենքի նորմը մեկնաբանվել է այնպես, որ հանգեցրել է իր իրավունքի խախտման: Դա էլ կարող է դառնալ նոր հանգամանք: Դրա հիման վրա քրեական ու քաղաքացիական դատավարության օրենսգրքերում փոփոխություններ կատարվեցին: Մենք 4 նման որոշումներ ունենք:

- Գործնականում որտե՞ղ եք տեսնում լուծումը հին՝ 1990-ականների գործերի վերանայման առումով։

- Այսօրվա օրենսդրությամբ հնարավորություն չեմ տենում: Բայց կա այլ հնարավորություն: Դա կարող է ներման ինստիտուտի շրջանակներում դերակատարություն ունեցող հանգամանք դառնալ: Հաշվի առնելով որոշակիորեն հիմնավորված ինչ-ինչ փաստեր և հանգամանքներ՝ կարող է դառնալ ներման և պատիժը պակասեցնելու հիմք: Այսօրվա իրավիճակում կարող է աշխատել այդ մեխանիզմը: Բայց հարցադրումը իրավական լուծումներ փնտրելու տեսանկյունից կարևոր է, կարելի է դրա ուղղությամբ մտածել: Եթե դատական սխալը չի հաղթահարվել անգամ դատական ակտն ուժի մեջ մտնելուց հետո, անցել են տարիներ ու առաջ է եկել նոր երևան եկած հանգամանք, ապա դրա հիմքով ինչպես կարելի է նոր լուծում գտնել: Դա պետք է իրավակարգավորման առարկա դառնա:

- Այնուամենայնիվ, տպավորություն է, որ համակարգը համառորեն՝ երկու ոտքը մեկ մաշիկի մեջ դրած, չի ուզում ընդունել, որ հնարավոր են դատական ճակատագրական սխալներ։

- Ավելի կոշտ ձևակերպում ենք տվել այն երևույթին, որը դուք եք բնութագրում, դա տվել ենք դատարանի մակարդակով: Կա իրավագիտակցության մակարդակ, հայեցողության անկառավարելի սահմաններ, կոռուպցիոն ռիսկ: Մենք ունենք համակարգ, որը ոչ թե դրանք կանխում է, այլ ծաղկելու հնարավորություն է տալիս: Եթե մենք չենք փորձում դա վերացնել կամ սրբեր փնտրելով ենք զբաղվում, ոչինչ չի լինի: Հայաստանում չեն մնացել այդպիսիք:

- Մահապատժի դատապարտվածներից ոմանք, նաև իրավաբաններ բարձրացնում են  ՀՀ նախագահի ներման հրամանգրի հարցը, որով մահապատիժը փոխարինվեց ցմահ ազատազրկման։ Ինչպե՞ս եք գնահատում իրավական տեսանկյունից հարցը։

- Գնահատել չեմ կարող, քանի որ չեմ բացառում՝ քննարկման առարկա դառնա ՍԴ-ում: Ժամանակին խոսվում էր նախագահի հրամանագրի մասին: Նպատակահարմար չեմ գտնում դրան անդրադառնալ, քանի որ եթե հետո այդ հարցերը քննարկման նյութ դառնան ՍԴ-ում, կարող է նույնիսկ իմ պաշտոնանկության հիմք դառնալ: Բայց տեսեք, հանրապետության նախագահի հրամանագրերը սահմանադրական դատարանի քննարկման օբյեկտ է: Մենք կարող ենք գնահատել հրամանագրի սահմանադրականությունը, սակայն միայն վերացական դիմումի պարագայում, այսինքն՝ այն ժամանակ, երբ դիմողը օրենքով նախատեսված քաղաքական ինստիտուտն է: Երբ գալիս է հերթը քաղաքացուն, Սահմանադրության 101 հոդվածի 6-րդ մասն ասում է՝ քաղաքացին կարող է դիմել միայն իր նկատմամբ կիրառված օրենքի դրույթի սահմանադրականության հարցում: Մեզ դիմել էր մի քաղաքացի Կառավարության որոշումը հակասահմանադրական ճանաչելու դիմումով: Մենք մերժեցինք միայն նրա համար, որ իրավասու չենք քննել այդ դիմումը: Այսպես է սահմանված միայն 3 երկրներում ՝ Ռուսաստան, Լեհաստան և Հայաստան, մյուս երկրներում նման բան չկա: Ինչո՞ւ միայն օրենքի, երբ նախագահի հրամանագիրը մեր երկրում նույնպես սահմանադրական վերահսկողության օբյեկտ է: Ժամանակին այդպես գտան, հավանաբար նաև քաղաքական որոշակի մոտեցում էր, չգիտեմ: Հիմա մենք ուզում ենք փոխել դա: Բայց կա նաև մեկ այլ ճանապարհ՝ Վարչական դատարանը իրավասություն ունի գնահատել այլ իրավական ակտերի օրենքի համապատասխանության հարցը: Տվյալ պարագայում Վարչական դատարանը կարող է քննության առնել հրամանագրի համապատասխանությունը օրենքին, իսկ երբ կիրառվի օրենքի այս կամ այն նորմը, այդ նորմը արդեն կարող է բողոքարկվել ՍԴ-ում: Այսինքն՝ կա միջնորդավորված բողոքարկման հնարավորություն:

- Առաջին օմբուդսմեն Լարիսա Ալավերդյանը հարցազրույցի ժամանակ նշեց, որ իրավակիրառ պրակտիկայի ու օրենսդրության մկրատը գնալով մեծանում է։ Ի՞նչ անել։

- Կոռեկտ չեմ համարում մեկնաբանել, բայց իրավակիրառական պրակտիկայի և օրեսնդրության միջև առաջացել է ճեղքվածք: Ես այս հարցին անդրադաձել եմ «Նոր հազարամյակի սահմանադրականությունը. իրականության պարադիգմաները և մարտահրավերները» գրքում՝ հետևյալ տեսանկյունից, նույնիսկ բանաձևել էի ժամանակին. մենք ունենք Սահմանադրություն, բայց չունենք սահմանադրականություն, ունենք պառլամենտ, չունենք պառլամենտարիզմ, ունենք դատարաններ չունենք արդարադատություն: Խնդիրը պետության համար ինստիտուտ ունենալը չէ, այլ ինստիտուտի միջոցով ֆունկցիան իրացնելն է՝ այդ ինստիտուտին տալով անհրաժեշտ և բավարար լիազորություններ: Սահմանադրությունը այն չէ, ինչ թղթի վրա գրված է: Սահմանադրությունն այն է, ինչ իրական կյանքում գոյություն ունի: Նույնիսկ իմ գրքերից մեկը տարիներ առաջ վերնագրեցի՝ «Սահմանադրությունից սահմանադրականություն»: Մեր սահմանադրական լուծումները պիտի իրենց արժեբանական լուծումները գտնեն իրավակարգավորման դաշտում, հետո իրավակիրառ պրակտիկայում: Օրենքը ոչ այլ ինչ է, քան քաղաքական համաձայնություն: Եվ շատ հաճախ այդ համաձայնության հիմքում դրվում է ոչ թե իրավունքի գերակայությունը, այլ քաղաքական շահը: Եվ այսպիսի ծռմռված համակարգը գնում է սուբյեկտիվ նպատակահարմարության դաշտում իրացվելու: Եվ սահմանադրական արժեբանությունից հաճախ ոչինչ չի մնում: Մեր խնդիրը սահմանադրականության երաշխավորումն է: Այո, նույնիսկ Արևմտյան եվրոպայի երկրներում այսօր գոյություն ունի սահմանադրականության դեֆիցիտ: Սոցիալական կատակլիզմների գլխավոր պատճառը սահմանադրականության դեֆիցիտն է: Սահմանադրության մակարդակում չենք կարողանում ապահովել Սահմանադրության ինքնաբավությունը: Իմ ձևակերպումներում կհանդիպեք հետևյալ արտահայտությանը. իրավակիրառական պրակտիկայում սահմանադրական հիմնարար արժեքների ձևախեղումները մուտացվել են արդեն: Մուտացիան արդեն մետաստազն է: Մեկ-մեկ հետևում եմ Ձեր ուսումնասիրություններին ու տեսնում, որ սկսում ենք հաշտվել անհաշտվելիի հետ: Եվ չի գնում անմիջական պայքար դրա դեմ: Հաշտվողականությունը պարարտ հող է մետաստազի ձևավորման համար: Իմ բարձրացրած տագնապը սա է, որ մենք հիմա գործ ունենք ոչ թե աճող մկրատի, այլ մետաստազային երևույթների հետ: Եվ մեր հասարակական օրգանիզմը հիվանդացել է քաղցկեղով:

- Իսկ դեղամիջոց ունե՞նք :

- Համակարգային լուծումն է դեղամիջոցը: Լուծման կախարդական փայտիկ չկա: Բարքերը փոխելու համար պետք է օրենքները փոխել: Առաջին հերթին գույքագրել մեր սահմանադրական լուծումները: Ոչ թե էլի կռիվ անել՝ Պողոսը կդառնա նախագահ, թե Պետրոսը: 2005 –ին Սահմանադրության մեջ ամրագրվեց, որ ԱԺ-ն ամբողջ օրենսդրությունը պիտի 2 տարվա մեջ հարմարեցներ Սահմանադրությանը: Հետազոտեք՝ ինչ արեց ԱԺ-ն: Ինչպե՞ս է, որ Հայաստանում օրենքների նորմերը ավելի շատ են հակասահմանադրական ճանաչվում, քան 4-5 երկրներ միասին: Խնդիրը պետք է չգնա այն մակարդակում, որ մի տեղ մի բան գրեցինք ու մոռացանք: Ինչո՞ւ չենք գնում օրգանական օրենքների ինստիտուտի ճանապարհով, որի պարագայում պառլամենտական փոքրամասնությունը դերակատարություն կունենա: Այսօր մեզ մոտ ի՞նչ է անում պառլամենտական փոքրամասնությունը. մենակ կարող է կոկորդ պատռել: Ոչ դերակատարություն ունի օրենսդրական քաղաքականության մեջ, ոչ հակակշռող դերակատարություն, ոչ էլ վերահսկողական որևէ լիազորություն:

- Արդյո՞ք քաղցկեղը չի առաջանում, երբ հասարակությունը զգում է, որ արդարադատությունը հասցեական է գործում:

- Դա դրսևորումներից մեկն է: Իմ ասած համակարգի պարագայում դա բացառվում է: Եթե մենք չենք ստեղծել այնպիսի մի համակարգ, որտեղ դա բացառվում է, ուրեմն մենք ոչինչ չենք արել: Վերջերս ստիպված եղա Ձեր ասածը մի ուրիշ ձևով ասել: Եթե ուզում ենք ինչ-որ բան փոխել, ապա պիտի հասկանանք՝ օրենքի նորմը համպարտադիր վարքագծի կանոն է և պետք է կիրառվի որպես համպարտադիր վարքագծի կանոն: Եթե օրենքի նորմը հասցեավորված կիարռում է ստանում, ես չեմ կարող խոսել իրավունքի, օրինականության, սահմանադրության արժեբանության և այլնի մասին:

- Ուրեմն ինչո՞ւ ենք այսքան բան ուզում փոխել, այստեղ պիտի քաղաքական որոշում կայացվի, որ երկիրը տանում ենք օրենքի ճանապարհով:

- Քաղաքական վարքագիծը կարևոր է, բայց ոչ վճռական: Չպետք է գնալ մեկը ժխտելու, մյուսը բացարձակ դարձնելու ճանապարհով: Պետություն կառուցելը պետականագիտական մոտեցում է պահանջում: Չենք կարող ֆահմի զոռով անել: Նույնիսկ ինքդ չես կարող պատկերացնել, թե եթե դու այդ մեքենայի ղեկին նստես, ինչպես կվարես, երբ մեքենայի շարժիչը Մերսեդեսից է, փոխանցման տուփը՝ Պեժոյից, անիվները քառակուսի են և այլն:

- Օրինակներով խոսենք՝ ի՞նչը ստիպեց նախագահին նորից մարզպետ նշանակել Սուրիկ Խաչատրյանին:     

- Չես կարող այդ հարցն այսօր քննարկել ինձ հետ, որովհետև իսկապես չգիտեմ, թե ինչը ստիպեց: Տասնյակ ֆակտորներ կարող են լինել:   

- Իսկ անհատի՞ դերը։

- Անհատներից շատ բան է կախված, բայց ոչ ամեն ինչ: Անհատներից շատ բան է կախված նախաձեռնելու առումով: Պետության ղեկի պատասխանատվությունը կրողները պետք է փորձեն մտածել՝ իսկապես մենք ինչ կարողացանք անել: Այսօրվա ժամանակը կենսական խնդիր է առաջադրում: Մենք կարո՞ղ ենք խաղի այն կանոններով, որոնք այսօր գոյություն ունեն, որակապես նոր արդյունքների հասնել: Համոզված եմ՝ ոչ: Պետք է գտնվեն մարդիկ, որոնք կարողանան օբյեկտիվորեն տեսնել խաղի կանոնները։ Ոչ թե իրենց տեսնեն դերակատարման մեջ, այլ տեսնել խաղի կանոններ գտնելու մեջ: Էքստրեմալ իրավիճակներում պետք է գտնել էքստրեմալ լուծումներ: Ֆունկցիոնալ կառավարման պարագայում մեխանիզմների դերը մեծանում է: Եթե մեխանիզմները երկրորդենք և տեսնենք միայն սուբյեկտների դերը, երբեք էլ որևէ արդյունքի չենք կարող հասնել: Կարևորելով անհատի դերը՝ եթե ուզում ենք ֆունդամենտալ լուծումներ գտնել, ոչ թե սիտուատիվ, ապա ֆունդամենտալ լուծումների ճանապարհը հստակ եմ տեսնում: